Kjeldearkiv:Minne frå oppvekst og unge år på Tysnesøy i Sunnhordland 1918 - 1955

Signe Kjellesvik, teikna av broren Johannes Heggland under pseudonymet "Tysnesgut" til framsida av Norsk Ungdomsblad nr. 11 1936.

Føreord

Vinteren 1988 byrja det knatra i ein liten oransje reiseskrivemaskin i eit raudmåla hus på nordsida av Tysnesøy, Gjersvik i Sunnhordland. Det skulle koma til å knatra lenge. I fyrstninga litt forsiktig, kanskje, men det varte nok ikkje lange stunda før det byrja vitta på seg.

Kvinna som sat bøygd over maskinen, med ein rygg som var krumbøygd av polio, med lesebriller på nasetippen og hender som ikkje altid var like støe der dei fór over tastane, gjekk i sitt syttiande år. Namnet hennar var Signe Kjellesvik, f. Heggland.

Utpå sommaren ein gong var ho rett og slett ferdig. Dei to manuskripta, "Barndom" og "Ungdom", vart kopierte opp og var henner eiga jubileumsgåva til born og borneborn. Manuskripta vart lesne , får me tru, men vart nok etter kvart lagt vekk saman med andre papir og familieklenodier. Så dukka dei brått opp att heime hos meg, mest åtte år seinare, liksom av seg sjølve. Samstundes etterlyste redaktøren av Tysnes Kulturminnelag sitt hefte stoff frå Tysnes i "gamle dager" - men, sukka han, det er ikkje mange att som kan eller er viljuge til å skriva.

Og no vart dei to manuskripta lesne med heilt andre auge enn før. Det var ikkje tvil om at dette stoffet ville ha interesse langt utover familiekrinsen. Her kunne me snakka om historieskriving rett frå kjelda - frå ei nær fortid som allikevel verker så underleg fjern i dag.

For det andre var stilen god nok til at ein ikkje trengte tukla for mykje med teksten. For oss som kjende Signe er det som å høyra henne sjølv sitja og fortelja når me les dette. Nokon sjølvbiografi i vanleg forstand er det ikkje snakk om. Me kan heller tala om spreidde minne, slik dei kjem ned på papiret når ein sit der og skriv etter kvart som det kjem. Medan ho skreiv var det aldri i henner tanke at andre enn born og borneborn og med tida oldeborn skulle lesa dette.

Signe sine minne kom aldri på trykk i Kulturminnelaget sitt hefte. Derimot redigerte eg det til eit større hefte som vart trykt opp i to eksemplar under tittelen «Mi minnebok» i 1996 - eitt eksemplar til Signe, og eitt til Tysnes folkebibliotek. Året etter kom delen «Ungdom» på trykk i Sunnhordland Årbok. (Ein pussig skjebne ordna det elles slik at eg seinare vart både biblioteksjef i Tysnes og redaktør for årboka, men det er ei anna historie.)

Signe Kjellesvik er søstera til historikaren og forfattaren Johannes Heggland, som teikna henne i 1936, på forsida av Norsk Ungdomsblad.

- Knut Rage, 2017

1. BARNDOM 1918-1932

Signe Kjellesvik med broren Johannes og foreldra Vermund og Marie Heggland fotografert under ei kaffistund på Heggland, tidleg 1930-tal.(Privat eige)

Det er so mange ting eg minnast frå min barndom. Sume ting er heller uklårt, medan andre ting sit klårare i minnet. Det er rart, men eg tykkjer stundom at eg har levd før mi tid. Eg trur det kjem av at mor var so flink til å fortelja. Særleg i seinare år har mykje vorte so levande for meg.

Ja, minnene er mange dei,

når eg stundom let tankane gå.

Dei kjem til meg som ei Åsgårdsrei,

og vil for meg levande stå.

Eg vart fødd 7-3-1918, på garden Heggland som nummer ti av elleve sysken. Vart døypt i Tysneskyrkja sommaren 1918 av presten Thormodsæter, som virka som prest på Tysnes på den tidi. Kona til syskenbarnet mitt bar meg til dåpen, ho var altså mi gudmor. Dei hadde to gutar, men ville so gjerne ha ei jente. Mor vart spurd om ho kunne tenkja seg å lata dei få meg. Dei meinte ho hadde so mange. Men mor kunne kje tenkja seg det. Ho hadde mist to før mi tid, og hadde ingen fleire å missa.

Mor var stillfarande, men fekk lett kontakt med folk. Ein gong ho var i Lunde, på handelsforeningen der, var der mykje folk. Ei kona der frå bygdi skrytte og sa at ho gjerne ville sjå den som hadde hatt elleve born som henne. Mor, som sjeldan elles var framfus, sa roleg: "Her står no òg ein som har hatt elleve born." Det vart dott i bjølla, men so lo dei alle. Mannen til denne kona var liten og tynn. Ein gong det var basar i Lunde var den same kona der. Mor og far var der òg. Mannen hennar vann ei sengehygge, eit plagg som ikkje er i bruk no meir. Det vart litt moro. Han hadde no bra sengehygge med den digre kona si. Ho kunne ta opp plassen for fleire.

Eg fekk namnet Signe Kristine. Seinare kunne eg ikkje forstå at dei kalla meg Kristine. Det var jo berre gamle koner som heitte noko slikt. Hadde det enda vore Kristin. Seinare, når eg vart større og syskena ville erta meg, kalla dei meg for Kristine. Då visste dei at det var krut i tynna.

Temperamentet var i orden

Eg var glad då mor seinare fortalde meg om gudmor sitt ynskje, og at det ikkje vart noko av. For då hadde livet mitt nok vorte annleis enn det vart. Godt hadde eg nok fått det, for gudmor var snill, og eg snakka ofte med henne då eg vart større. Ho budde i nabobygda, i Lunde, men det hadde nok ikkje vorte slik som å veksa opp i lag med sine eigne sysken. Og so alle dei koselege dyra me hadde, både kyr, kalvar, hest, sauer og høns. Tidlegare hadde me hatt nokre geiter, men det var før mi tid.

Eg var ikkje so gamal, men eg minnast at eg gjekk tur med far innover i Hegglands-marki. Eg hadde ein slik fin lommeduk med bilete på. Heimkomen var lommeduken borte, og me laut stad å leita etter han. Stor var mi glede då eg fann han. Ja, det høyrest kanskje litt rart ut i dag, tenk å vera så glad for ein lommeduk - men det var eg, difor sat det seg fast i minnet.

Besto

Morfar hadde vore smed, men han døydde før mi tid, i 1913, og mormor, eller Besto, som me sa, flytta til Heggland til einaste dotteri, altså mor mi, i 1914. Heimen på Gjerstad vart seld. Eg hugsar godt det vesle huset, det stod fleire år etter at eg byrja på skulen. Det gamle vart seinare rive, og nytt hus vart sett opp på same staden.

Besto hugsar eg berre i sengi, eg var snaut fire år då ho døydde. Hugsar alle dei fine korti ho hadde fått gjennom tidene, og sers gildt var det når me fekk kvar sitt kort til odel og eiga. Ja, det vart so tomt i stova etter henne. Presten Thormodsæter var forresten ein svært avhalden mann. Han hadde døypt oss yngste. Kan sovidt hugsa at han var til Besto. Han tala ogso litt med oss borni, for han var ein barnekjær mann. Men so vart me skyssa på dør av mor, so han kunne få tala med Besto. Ho låg i stova, og hadde lege til sengs ei tid.

Den som god krok skal verta...

Me var ikkje gamle før me måtte hjelpa til i arbeid, fekk høyra at den måtte tidleg krøkjast som ein god krok skulle verta. Eg stod på ein skammel og vaska opp, men separatoren laut dei vaksne ta seg av. Det var so mangt som eg ikkje rådde med.

I fritida kunne det henda me leika skule heime. Torhild syster mi, fem år eldre enn meg - som gjekk i folkeskulen, var lærar. Me skulle læra bokstavene. Ho var streng, so litt fekk me no inn i hovudet. Om det var trasigt, so var det moro òg. Me lærte songen "Nisser og dverge, bygger i berget, men vi skal mine dem alle herut." Gamalt avispapir var det me hadde å skriva på. Heldt "Ukens Nytt", det var ei mindre utgave av Aftenposten.

Aleine om garden

Far reiste i førti år på Lofoten og Finnmark, som hyremann og kjentmann. Åtte part og førde fartøy ei stutt tid. So det var mor som måtte stå for styret heime. Ho sydde kleda våre, spøta lange sokkar til oss. Solte treskorne våre, før dei vart for tunnslitne. Eg skjønar ikkje korleis ho kunne rekka alt. Matlaging til mange, florstell, vassbering og kledevask. Storklevask kvar fjortande dag. Og stølsgong om sumaren. Men ho var alltid i godt humør, endå livet ikkje alltid var so lett. Eldste guten, Torvald, drukna i Hegglandsvatnet, sjølvaste den dagen han fylte elleve år, og nokre år etter døydde vesle Signe, berre to og eit halvt år, av ein ettersjukdom etter skarlagensfeber. Det var i 1913, same året som Torhild vart fødd.

Mor var ein kvardagskristen, og visste at ho var kje meir pålagt enn ho kunne bera. Ho var ei god mor, og minnet om henne lever i velsigning. Ho fekk oppleva at eg fekk eigen heim. Ho var ofte hjå oss, og var svært glad i borni. Eg flytta ikkje so langt, bur i heimbygdi. Mor gjekk på ein ni månaders jenteskule - Onerheim jenteskule, på Undarheim ved Husnes i Kvinnherad. Eg har minneboki etter den tid, frå 1895.

Eg byrjar på skulen

Det var vanleg med store barneflokkar før i tidi. Dei eldre laut liggja på lemen. Der var eit stort skråkammers med tre faste senger, ofte var det to i kvar seng. Det eg minnast best etter at eg kom på lemen, var at me fekk ny halm i sengene om hausten. Det var når me var ferdige med trøskingi. Det var flott å liggja so mjukt og høgt, og det lukta so friskt og godt av halmen. Men om morgonen var det ei hola midt i sengi...

Det var no slik at dei eldste laut gå tidleg ut i arbeid, straks etter at dei var konfirmerte. Jentene som taus, gutane på fiske. Det var vanskeleg om arbeid, og Amerika-feberen herja. Eldste bror min, John, reiste til Amerika i 1922, og i 1924 drog Vilhelm same vegen. So kom turen til Ragnvald i 1925. Eg skulle byrja på skulen det året, og eg fekk penger til pennahus hjå han.

Fyrste skuledagen min var 1. april 1925, og det var stas. Det var som å koma ut i vide verdi - få leika med andre born, for elles var det ikkje lov å gå langt heimanfrå før skulealder. På dei fire bruki på Heggland var det berre hjå oss det var born på den tidi.

Eg kunne bokstavane, so det var no greit, men enno hugsar eg at læraren forklarte korleis me skulle skriva liten b. Boge oppstreks, beint nedstreks, liten krull. Men det gjekk framover med både bokstavane og lesingi, og stor stas var det då eg kunne lesa Magne-bladet sjølv. Det var eit gildt barneblad som eg lika godt, for det var ikkje so mykje lesestoff elles. Etter at eg vart eldre lånte eg bøker i skulebiblioteket. Hugsar især "Lille Nelly og hennes bestefar". Den var gripande. Eg minnast forskjellig frå Nordahl Rolfsens lesebok, "Berre ein hund" og om Viggo som hogde hovudet av dokka til Beate. Sidan har eg ikkje lika namnet Viggo. Stakkars Beate, ho fekk so visst ikkje ny dokka.

Frå eg var så stor at eg kunne reinlesa lika eg å lesa høgt, rim og anna. I sær lika far at eg las høgt. Han las nok sjølv òg, men det gjekk ikkje so snøgt. Det var vel ikkje so mykje skule i hans dagar. Kanskje det var omgongsskule, det veit eg ikkje. Han var fødd i 1872. Då han vart eldre var han meir lesehuga, so då las han bøker. Han lika godt barnebøker.

Gjekk i sømne

Då eg var åtte lærte eg meg å mjølka. Snillaste kui vår var Fagros, ho laut finna seg i at eg sleit og drog i spenane. Elles hugsar eg namna på mange av kyrne våre, som Morkrei, Fengrei, Dagros, Skauta - svart med kvitt hovud, raud med kvitt hovud. Snille Somreiå vil eg heller aldri gløyma. Ho var so lausmjølka, gav mykje mjølk i bytta, og var so trygg og god. Letta kje på ein fot medan eg mjølka. Me fekk ein gong ein fin stutkalkv. Den var svart med kvitt hovud og kvite flekker overalt. Slakteren skulle henta han, men då han såg kalven sa han: "Nei, den må du ta inn og setja på kommoden". Men han drog nå av garde med han. Ja, kalvane var fine dyr, men best lika eg dei fine små føli me hadde. Ein dag stod dørane opne og eit føl gjekk heilt inn i stova. Det måtte få ein sukkerbit og ei skjeva og masse klapp før me fekk leia det ut.

Frå Nordland sende far heim tynner med sild og røfisk, og stundom litt kryddersild. Synest enno eg kjenner smaken av den gode røfisken. Silda var ei fin, feit istersild, ekstra god.

Som barn hadde eg mykje vorter på hendene. Eg fekk eit velmeint råd om at eg skulle ta ein ulltråd og knyta so mange knuter som eg hadde vorter. Sidan skulle eg grava tråden ned i ein åker. Det merkelege var at etter ei tid vart vortene borte.

Eg var òg fæl til å gå i søvne. Reiste opp or sengi, gjekk over utelemsgolvet, ned trappi, gjennom gongen og kjøkenet, ut i bislaget og skulle opna utedøri. Søster mi, Torhild, hadde ant uråd då ho såg at sengeplassen min var tom. Ho fylgde etter og stansa meg. Eg kunne ikkje skjøna at eg var komen der. Elles var det det at eg vaks, vaks og vaks i draume, det heile var so underleg.

Leik

Fyrste blyanten var svart, Faber nr. 2. Han vart delt i to, slik at eg og yngste bror min fekk kvar sin halve blyant, tilspissa og fin. Eg hugsar ikkje heilt kor gamal eg var då, truleg 4-5 år, kanskje enda yngre.

So laga me leikehus, skikkeleg skulle det vera. Då var eg noko eldre. Det var grua der, og mor vart beden på mjølkegraut. Ho skrytte over grauten, sjølv om han var i tjukkaste laget. Far var kje heime då. Til bord hadde me teke kaneslede-setet, det som me sat på når me køyrde kanetur om vinteren i snøen, med dombjøller og hesten springande i luntetrav. Fjøli fekk me sant nok ikkje behalda, so me fann oss heller noko anna i staden.

Born liker godt å kle seg ut. Ein gong fann eg og bror min på at me skulle gjera det - han som jenta, med kjole og ein av dei avdanka hattene til storesyster Martha. Kvit ull vart nytta til hår, som kom framom hatten. Eg var gut, med nikkers og trøya og ei skyggehua som eg samla håret opp i. Me vart svært fine - tykte me sjølv. Einkvan tok bilete av oss. Men det var nok ikkje alltid stunder til leik. Får seia med dikteren Ivar Aasen:

Me fekk ikkje stundar te koma i lag

når ikkje det hende ein heilagdag.

Me fekk ikkje tid ei einaste rid,

so lenge som vyrka lid.

Skumringstimen

Ja, kva gjorde me på om kveldane, før radioen og fjernsynet si tid? Me hadde noko me kalla skumringstime. Det var då om hausten og vinteren. Mor var flink til å syngja, og so forfalde dei vaksne små sogestubber. Me ungane sat med øyro på stilk. Me spelte mykje Ludo om haust- og vinterkveldane. Spelet Mil var far med på. Der måtte ein ha tankane med seg, ingen kunne slå han. Han vann støtt. Det gjekk berre an å spela to om gongen. Ein hadde knappar, den andre hadde brune kaffebauner.

Det var ei nabokona som ofte var borte hjå oss. Skulle låna ein kopp smørsalt eller eitkvart lite. Ho hadde spøt med seg og lika å drøsa. Især var ho fæl til å fortelja spøkelseshistoriar - alt ho forfalde skulle vera heilt sant, og sjølvsagt trudde me kvart ordet. Om kvelden var me so fælne at me heldt i kvarandre opp den myrke trappi.

Ein gong hadde mor lånt ei trådsnella av den same kona. Eg vart sendt bort med ei ny snella. Det var ingen inne då eg banka beskjedent på, so eg skjøna at ho var i fjosen. Men i all verdi - der var to dører, og eg visste ikkje kva for ein som var den rette. So eg til å banka og banka. Men ingen kom ut. Fingerknuen eg banka med byrja bli både sår og vond. Brått letta det på hi døri, og eit hovud stakk ut: "Men står du der," sa ho. Døri eg hadde banka på var nok dodøri. Flau fann eg fram snella og ga ho til henne. Ho stakk snella i stakkalomma, var nok ikkje ferdig med florstellet...

Amerika-besøk

I slutten av 20-åri fekk me Amerika-besøk. Det var to av brørne mine som kom heim. Det var særs gildt, og me fekk god hjelp i slåtten. Dei hadde so mykje å fortelja, og attpåtil kjøpte dei grammofon - ein reisegrammofon. Me sat om søndagen på den store, flate steinen på Løhaugen og spela. Du verdi so gildt det var å høyra på plater som "Brede seil over Nordsjø går", og "Kan du glemme gamle Norge", eller "Jeg har båret lerkens vinge" og "Ved Rondane". So var det "Den store hvite flokk at se" og mange andre.

"Evighetsballen"

Sundagen var det helg, so det var meir tid til leik. Me leika hinke-paradis, skulle hinka med ein stein på tåi gjennom dei oppstreka rutene som var teikna i vegen eller tunet. Det var spanande å sjå om ein greidde det. Steinen ville som oftast detta av når me var halvveges i spelet eller nesten framme. So kasta me spjut, lærte det av ein bymann. Det var tunne hatlepåkar me nytta, og då vart det kapping om kven som kasta lengst. Me var og i elvi og "tok djuphella". Me skulle dukka under vatnet med andletet og ta ein liten stein i munnen. Han låg litt under vatnet. Ja, me fann på so mykje rart. Gjekk på hendene ned lemtrappi. Det var femten trinn i henne, so me vart jo litt øre i hovudet då me reiste oss opp etterpå. Rulla ned bratte bakker. Utruleg kva ungar kan tåla.

Ballspel var nokså populært. Eg minnast den fyrste ballen me kjøpte for sparepengane våre. Før den tid var det soppaball me nytta. Me skar soppen til, han vaks på trei. Bjørk, trur eg det var. Ballen me kjøpte var av heil gummi, ein "evighetsball" me kalla. Ein gong me stod og kasta han til kvarandre over løetaket forsvann ballen og var ikkje å finna - me fann han ikkje att før året etter. Han stod fast i muren, og me kunne sjå at musi hadde gnege litt på han. Dette var etter at nyeløi kom opp.

Me slo òg ball på skulen, som me var saman om heile klassen. Det gjekk på langball. Ballen var til heimlån. Me hadde han òg, men var so uheldige at han havna i ein snøklatt på høgste løetaket. Neste dag på skulen vart det ei lita kvit løgn om at me hadde gløymt han. Men me hadde hellet med oss. Det vart mildver og ballen kom ned av seg sjølv, so det vart ikkje fleire kvite løgner.

Seinare fekk eg ein fin, liten ball av ei skulejenta. Ho var eldre enn meg, heitte Ragnhild, og flytta seinare frå Tysnes. Ballen var grå med raude striper, og eg var svært glad for han. Men ein dag eg spela ball på utelemen stod luka til høgaloftet open - ballen fór opp der, eg høyrde at han trilla ned mellom borddkledningen. Eg sørgde over ballen, rekna aldri med å sjå han att meir. Men fleire år seinare laga far takglas på utelemen, og meiner du kje at eg fann ballen att, like god!

Ja, i dag har borni so mykje leiker, både ballar og anna. Men det var ikkje so i den tidi. Pengar var mangelvare. Me var nøgde, var ikkje betre vane - men at me ynskte oss ting, jau, det gjorde me.

"Underlands-mjølet"

Det var mykje farande fant som rak etter vegane. Eg minnast ein som kjøpte filler. Han skulle overnatta hjå oss. Skulle liggja på søre salen. Me låg på skråkammerset ved sida. Då høyrde me plutseleg at han låg og talde pengar, det var vel ikkje so mange skillingane han hadde. Brått sløkte han lampen, men då vart det ei anking og støning so me trudde reint at han hadde vorten sjuk. Grunnen viste seg å vera at det hang eit lite kors over sengi, det lyste i myrkret fann me ut sidan.

Det var òg ein som me kalla for Vossen, so han var nok frå Voss. Han seide på tøy. Men tidene var dårlege, so det gjekk nok heller smått med handelen.

So var det seinare ein Ole Underland. Han seide på trikotasje. Folk sydde underkleda mykje sjølv då, so han var ein velsett gjest. Han losjerte ofte hjå oss. Han var korpulent, vog 103 kg - noko sjeldsynt i dei dagar. Ei natt han låg der rauk eine beinet på benken han låg på, han var ikkje van med ei slik tyngda, og var vel i alle høve gamal og mottete, tenkjer eg. Underland sa ikkje eit ord om det om morgonen, men det var lett å sjå kva som hadde skjedd - benken stod på halv åtte etter han.

Ein gong teikna bror min Underland i løynd, då han sat i stova - "Ole Underland", stod det under den ferdige teikningen, og han såg det nok sjølv seinare når det hang i same romet der han låg. Men stillfarande som han var sa han ikkje noko om det.

Han var ofte sliten, sveitt og trøytt då han kom til gards, med ein tung sekk på ryggen. Han var sår etter all gåingi, og bad ofte om litt potetmjøl til å pudra seg med. Det vart til at me kalla potetmjølet for Underlandsmjøl.

Hugsar ein gong mor skulle stad å handla. Ho køyrde hest og vogn. Det var på den gamle Handelsforeningen i Lunde, nede ved sjøen. Eg skulle skriva handlelista, og mor sa kva eg skulle skriva. Full i fant noterte eg eit halvt kilo Underlandsmjøl.

Mor pla alltid lesa lappen sjølv, men den dagen hadde ho til alt uhell gløymt brillene, so ho måtte levera lappen til butikkjenta. Ho såg undrande opp då ho kom til dette rare mjølet. "Å, desse ungane, dei har nok vore skjelmete med meg," sukka mor, men det var ikkje fritt ho kom på låtten. Det var forresten ikkje berre hjå oss Underland bad om potetmjøl.

Vossen og Splinten

Vossen var òg ofte innom hjå oss, men eg trur kje han låg der. Han hadde mykje smådyr på seg. Me høyrde rett som det var at han knekte ei lus med naglen. Men eg kan ikkje hugsa at me fekk lus av han nokon gong. Tru meg eller la vera, men soleis har eg faktisk aldri sett ei lus til denne dag. Men lopper var vanlegare i dei dagar, og det vart raude merke på halsen. Det var nok ikkje bra med so mykje halm i sengane, især når han var gamal. Men det verka ikkje som nokon tenkte på det.

So var det ein som me ganske enkelt berre kalla for Splinten. Eg veit ikkje rette namnet hans. Han var alltid so svolten, og han heldt armane rundt fati med poteter og røykesild som om han var redd for at nokon skulle ta maten frå han. Det kunne koma ein haug med nykokt spekesild på bordet, men alt forsvann. Ja, eg trur at han åt beini òg - og tallerkenen vart grundig slikka.

Ein gong heldt mor på å kinna. Ho sat og song, var so flink til å syngja. "Hvem banker så silde på klosterets port," song ho, og just då banka det på døri, og so var det Splinten. Seinare traska han til fjells, var visst gamal då. Ein daud mann vart funnen i fjellet lenge etterpå. Ryktet gjekk at det var Splinten. Me såg han i alle fall aldri meir.

Hestehandlarar og separator-agentar

Det var forresten ikkje berre farande fant som kom til gards. Det var mange hestehandlarar òg. For ikkje å snakka om separator-agentar. Dei var ei rein plage, so pågåelege som dei var. Separatoren vår heitte "Diabolo", og han var heilt i orden. Men agentane gav seg ikkje av den grunn. Det var vanskeleg å verta fri dei, og eit stort tidhefte var dei òg.

So var det nokre me kalla blekksplinter. Dei snakka oftast Stavanger-mål. Det var alltid konene som måtte på dørane og tigga, mannen pla sitja i vegkanten. Det var mjølk, egg og flesk dei spurde etter, og kanskje ein udladott. Oftast fekk dei noko. Sume bar på små spedborn, og når dei bad om nokre filler til barnet kunne ein ikkje godt seia nei. Stundom kjøpte me eit blekkspann av dei. Hugsar eit spann på halvannan liter, det hadde me lenge. Dei var flinke med spanni, dei var både sterke og fine.

Til kyrkja

Det var stor stas å vera med til kyrkja. Køyrde med hest og vogn. På setet framme var det plass til to, og so var det kuskasete bak. Ofte hadde dei ein kasse bakerst. Då sa dei at dei var komne på "kassen" (fattigkassen).

Før me gjekk inn i kyrkja stod me på kyrkjebakken og kosta hestehåri av oss, for det vart no alltids litt hår sjølv om hesten var strigla og stelt heime.

Kyrkja var alltid stappande full. Enno ser eg for meg dei bøygde nakkene, alle dei godt vaksne med altfor tidleg grått hår etter slit og strev for seg og sine. Presten stod høgt oppe på preikestolen, og eg tykte det måtte vera gildt å ha so god utsikt over kyrkjelyden.

Me sat alltid på høgre side i kyrkja, noko som eg av gamal vane gjer enno. Benkene var oftast fullsette, for det var tre viker mellom kvar preik, som gudstenesta vart kalla. Born var det mange av i kyrkja, store barneflokkar som det var i den tida.

Ein gong kom det ein hund inn i kyrkja. Nokon prøvde å få han ut, men det var lettare sagt enn gjort. Han vandra rundt alterringen. Ja, han var like på preikestolen. Presten var ikkje komen der enno, so det var ingen som las teksten. Endelig kom han ned kyrkjegolvet att, og det var einkvan som opna døri og slepte han ut. Eg sat med låtten i halsen, ja, alle borni kniste litt. Mor nugga i meg. Ein skulle ikkje le i kyrkja.

Ein av brørne mine, Ragnvald Nikolai, vart døypt i Uggdals-kyrkjo 1906. Tysnes-kyrkjo var då alt flytta frå det verharde Tysneset, der ho stod før. Det var mest i båt dei drog der då. So vart ho flytta til Gjerstad, men då Ragnvald vart døypt var ho enno ikkje ferdig til å takast i bruk. Ragnvald døydde i Amerika, og vart berre 28 år gamal. Han hadde kunstnarevne og måla fine bilete. Han gjekk soleis på ein kunstskule i Chicago. Ja, eg hugsar han som den gilde storebroren han var. Ein gong vart eg innestengt i skytja, eg skulle henta ved - høyrde at kroken vart sett i på utsida. Og då var det Ragnvald som kom og lukka opp. Men eg var ikkje nådig mot den som hadde stengt meg inne. Ja, eg var visst ein sinnatagg. Stundom fekk eg namnet furtekrukka, men eg hadde kje tid til å furta lenge. Hardt ver står sjeldan lenge på.

Bordbøna

Etter gudstenesta var det mykje helsing på folk utanfor kyrkja. Eg tykte far og mor kjende so mange, og praten gjekk. Men til slutt vart hesten for utålmodig. Han hadde forlengst ete opp høyet sitt. Det var hestestallar ved kyrkja på Gjerstad då. Dei vart ståande lenge etter at bilane kom, men i dag er dei forlengst rivne.

Heimkomen var det middag. Potetene pla få eit oppkok før me drog til kyrkja, og so koka dei seg ferdig i ein stamp med hå, han heldt kokingi. Dette var ofte nytta i den tid. Me fekk ikkje straum før i 1952, etter at eg hadde vore gift i fem år. Resten av middagen var og laga klar på førehand.

Me laut alltid lesa bordbøn. "Gå til bords som eit anna dyr," sa mor visst me prøvde å sluntra undan. Bordbøna var den vanlege som vert nytta den dag i dag: "Gud signe maten på vårt bord..." osv.

Etter maten las me:

No takkar me vår Fader kjær

for all hans gode gåva

Han omsut for oss alle bær

Hans namn me høgt vil lova.

Det var òg ei anna bordbøn etter maten:

I Jesu namn til bords me sat

og fekk av Herrens hand vår mat

Til gagn for lekam og vår sjel

Gud late oss det njota vel

Og so var det kveldsbøni med mor på sengekanten, ho tok seg alltid tid til det:

Kjære Gud Fader i himmelens slott

takk for i dag, jeg har det så godt

Har jeg i dag været slem imot Dig

så må du tilgive mig

Send dine engler at passe på

alle de store og alle de små

Så kan jeg sove så trygt og så godt

Kjære Gud Fader i himmelens slott

Mor fekk ein klem, og so var det godt å leggja seg til å sova.

Med paraplyen på ronga

Skulevegen var lang, især vintersdag. Ein vårdag eg skulle på skulen rigna det so fælt, so eg vart utstyrt med paraply. Regnklede var ikkje vanleg. Det bles kraftig. Det gjekk bra til eg kom eit stykkje ut i Gjersvik, men då kom det ei vindflaga og den stakkars våte paraplyen ronga seg heilt. Kva skulle eg no gjera? Tenk om han var øydelagt? Ja, det trudde eg sikkert han var. Eg putta heile fiaskoen inn under stabburet til Gunnar Gjersvik og gjekk på skulen. Skunda meg på heimveg den dagen utan å venta på dei hine. Eg måtte jo få dette bedrøvelige kadavaret med meg heim. Eg tok snarvegen frå Vadlakleivi, gamlevegen gjekk der før, so eg slapp å gå gjennom tuni til dei andre. Soleis kom eg meg heim på heimebøen. I skytja la eg paraplyen bak eit vedala. So var det inn og eta middag. Dei hine hadde ete før. Eg hugsar det var fleskasos, poteter og havregrynsupa. Det smaka godt, men eg sat med vondt samvit for den ronga paraplyen, so eg forfalde det til mor. Og det gledelege var at mor fekk retta paraplyen. Ingen spiler var brotne, og med litt reparasjon vart han like god att. Det gjekk altso betre enn eg hadde tenkt. Eg låna aldri paraply meir. Før skulle eg heller verta våt som ei kråke. Tysneskråkal

Smørkinning

Åri gjekk, og eg vaks no til etter kvart. Lika å streifa i skog og mark, særleg i bærtidi. Ja, det var nok skogen eg lika aller best. Om sumaren plukka me bær i marki. Både blåbær og tytebær. Det meste selde me til byfolk, og nokre kroner vart det av det, men det var lange vegar å gå med beri, og dei måtte vera reinska. Mor hjelpte oss med det.

Om sumaren plukka me mykje bær, blåbær og tytebær. Du, kor gildt det var å kjenna bæri mellom fingrane. Det var ein plass me kalla Tussabråtet. Kanskje var det tusser der, eg såg dei aldri. Det var slik god bærplass der. Såg alltid nokre små grøne grashopper nett der, dei var vel ein centimeter lange. Dei hoppa frå tua til tua, men dei gjorde ingen skade. Den einaste plassen eg såg slike.

Som tidlegare nemnt hadde me ein separator, so me separerte altso mjølki. Fløyten kom då ut i eitt røyr, den skumma mjølki i eit anna. Soleis vart fløyten skild i frå. So syrna me fløyten, hadde han i ei rjomebøtte. Smørkinna var som ei kort tynna som låg på ein krakk. Me høyrde på lyden når det sprakk, so var det til å kinna til smøret samla seg. Då fjerna me sponset, tok opp smøret, salta det og knadde saupet utav. Seinare vart det omatt-knåing, før me la det i en smøramber. Me hadde både to kilos og tre kilos amber. Dette var eit gildt arbeid som eg lika godt. Av saupet koka me prim. Det tok fleire timer før primen var ferdig. Me koka og saupgraut, og den var svært god.

Me selde smør og egg, og handla for varer. Pengar var mangelvare. Me bladde ikkje opp hundrekronesetler når me handla, som me no gjer. Det vert sagt at det var billege tider, men tru det? Eit frimerke kosta 20 øre, og det var ei treiedels timeløn. Tenk om me skulle punga ut med ei treiedels timeløn for eit frimerke i dag.

Året har sine tider...

Eg minnast især vinterkveldane, når me borni sat ved bordet med leksene våre. Rokken surra, mor spann. Når far var heime sat han i omnskråi og bøtte garn, eller kanskje det var noko på hesteselen som måtte ordnast. På rivene vart det sett nye tinder, der dei var brotne og sunde. Det var ikkje tid til slikt om våren. Det var so trygt og godt når me sat slik samla. Det var ein eigen trygg atmosfære som eg ikkje kan forklara.

Om hausten var me og raka lauv nede i Vasshaugen og stappa det i sekker. Det var til underbreidsle for sauene om vinteren. Me trakka oppi sekkene, so dei vart godt stappa, dess meir gjekk det i dei. Hugsar ei stor gamal eik der nede. Ho var nok gamal, ja, for ho var stor og brei, og stamma var hol. Me klatra opp gjennom stamma og sat som nokre fuglar på dei store greinene. Temmeleg lodne fuglar, etter alt rusket inni stamma. Me kosta rusket godt av kvarandre før me gjekk heim. Dette var vår eigen, søte løyndom, for sa me noko, so var det ikkje sikkert me fekk lov. Dei trudde kanskje at me ville detta ned. Nei, best å ha det for oss sjølve. Dei vaksne skulle no ikkje vita alt heller.

Me fekk skryt for alt lauvet me hadde sanka. Det var ikkje få sekker me hadde stappa. Far køyrde dei heim med hest og vogn. Nonsmaten gjekk ned på høykant. Mor sitt heimesteikte brød smaka ekstra godt når me var so svoltne.

I skogen

Vinters dag var me i skogen. Dei dagane me ikkje var på skulen, då. Eg var tidleg med og drog tømmersagi, det var eit eige lag med det, men det kom seg etter kvart. Me samla furabork i sekker, det var god brensel, og so var det furaskat som skulle dragast til rette. Me selde favneved, både fura og bjørk, mest fura. Det var me borni som hadde jobben til å setja favnaved-skiene i vedamålet, og det måtte vera smikkande fullt, oftast nokre skier på toppen. Å du, kor godt det smaka med mat etter ein slik vedadag, det fanst mest ikkje botn i meg. Eg åt til eg var stappa. "Det var komen til Stillinge-nabben," som dei sa når me var godt mette.

So kom våren med sauelembing. Surne sauer hadde slikt lag til å stikka seg vekk når lembingi nærma seg. Då laut me stad og leita etter sauen, oftast fann me han. Mangt eit ljosbarn (lam) bar eg soleis heim i forkleet, med mori brekande etter meg.

Pliktarbeid

Me borni hadde òg pliktarbeid. Det verste var å plukka stein av åkerleiet, som var gjenlagt. Det hadde altså vore åker før. No var det bakke der. Steinen måtte vekk, for elles kunne ljåen verta skjemd. Me kappast med kvarandre om kven som vart fyrst ferdig med rasti. Soleis vart det leik i arbeidet.

Det nest verste var å sortera potetene i kjellaren. Me skulle flytta dei potetene som var sortert over i ein annan binge. Me måtte ha augo med oss og sjå etter om det var råte. Poteter med råtaflekker måtte me ha i eit bidne for seg. Det var myrkt i potetkjelleren, men det hang ei fjoslykt i taket. Far tok ut så-potetene, eg trur ikkje han tiltrudde oss ei så viktig oppgåve.

Det var godt å høyra at det var middag, og det var rart å koma ut i ljose dagen etter å ha vore so lenge i den halvmyrke kjellaren. Etter middag og middagsoppvasken og ei liti leikestund var det ned i kjellaren att.

Vår og sumar - og haust att

So hende det ein vinter at me fekk ein slektning frå Amerika på besøk. Det var brorson til far, Torvald Kaldefoss. Han var so god til å fortelja. Og han lika å vera med i arbeid, især satte han pris på å vera med far i skogen og jobba der. Om kvelden var det livleg når han fortalde frå Amerika og alt det han hadde opplevt der. Han var ein meister til å fortelja. Det eg hugsar ekstra godt var at me fekk ein stor pose med 2 øres karamellar, for det var noko sjeldan det, og dei varte nok ikkje so lenge!

Våren kom med potetsetjing. Det var lange plogfurer som me skulle leggja poteter i, og det var godt å få setja seg ned på potetbytta til neste fure stod for tur. Dei hadde gjødsel, møk, på. Havrekornet var det far som sådde, og når han ikkje var heime var det mor som gjorde det. Me ymsa kornåker og potetåker kvart år, so der som det grodde opp poteter eine året, vaks der korn det neste. Kornåkeren måtte då pløyast opp, men avlingi vaks betre då.

I slåtten var det travelt. Det hende at det såg ut til regn. Då gjaldt det om å berga høyet i hus, same kor slitne og trøytte me var, same kor halvmyrkt det var. Me gløymde alt anna, for berre dette eine. Etterpå kunne me pusta ut, so inderleg nøgde. Om ikkje alt høyet var heilt turt, so hesja me det på skytjen neste dag.

Berrføtte gjekk me frå varmen kom og heile sumaren, tykte det var som det skulle vera. Men i marki laut me ha skor, for der var mykje orm. Han låg stundom ute og sola seg, men pla forsvinna snøgt. Det var ein plass me kalla for Ormebrekka.

Haust og vinter skulle alle lamper pussast. Likeeins dørhandtaki, for dei var av kopar. Til høgtidene pussa me komfyren og etasjeomnen i stova med omnsverta. Dei vart ekstra fine når me til slutt pussa over dei med ei omnsfilla, ein gamal sokk. Då kom glansen fram. Men det var eit grisearbeide, og etterpå var eg svart som ein neger på hendene. Det gjekk betre å verta rein når me smurde hendene inn med grønsåpa.

Kornskurden var i august og september. Då var det å finna lange bendler til å bitta rundt kornbandet. Etterpå sette me dei ferdige banda opp i pyramidesåter. Seinare kom dei på staur, og då nytta dei ein staurakrakk når dei festa bandi opp etter stauren. Det var eit vakkert syn når kornet på staurane blafra i vinden.

Haust

Om hausten var det so trøsking av kornet. Mange var i lag om eit trøskeverk som gjekk frå mann til mann. Me hadde eigi trøskemaskin. To stod med sveivi, ein raka frå. Etter at eg vart eldre hadde eg oftast jobben med å mata maskinen. Det var om å gjera å ikkje gje for mykje om gangen, for då stod maskinen fast - eller "hosta", som me sa.

Sjølvsagt hadde me pauser og matmål innimellom, men dagen gjekk med, den. Me måtte på skukkjen og kasta ned nye kornband frå kornstålet. Men kva fann me? Ja, kva trur du? Eit rottebøle. Mori hadde rømt sin veg, og der låg mange bittesmå lyseraude rotteungar. Det høyrest kanskje rart ut, men dei var både søte og uskyldige der dei låg. Men det var ingen nåde for dei, ellers ville dei snart veksa opp til digre rottebeist, og det hadde me saktens meir enn nok av.

Dagen etter var det drøfting av kornet, so alt rusket og halmstubbane kom vekk. Me hadde drøftemaskin sjølv, so me var sjølvhjelpte. Etterpå vart det fylt i sekker og send til mølla i Uggdal, og det vart fint havremjøl og havregryn av det. Me borni måtte smaka på både mjøl og gryn, straks det kom frå mølla. Det gav slik god smak i munnen, men metta snart. Havremjøl med mjølk på kalla me drusta.

Tidlegare var det kvernhus på kvar gard. Me hadde òg eit, men det var ikkje nytta i mi tid. Seinare vart det rive og sett opp eit leikehus der. Eg var stor då, men det var kjekt å sitja med leksene der.

Helg

Til helgi steikte mor mjølkekaker, fine tunne. Fronsakaker kalla far dei, det namnet var han van med. Nordlandskakene til mor var alltid so gode. Eg trur ho hadde litt rjome i dei. Og so var det lefser. Det gjekk ei herma etter ei kona. Ho sa at ho hadde sete halve levetidi si med bakstebordet. Mor lærte å steika brød i gryta av ein bymann. Det var før komfyren si tid, og soleis før mi tid. Det var kokeomn i stova, og ho nytta då ei djup gryta med tett jarnlokk. Desse brødi skulle vera særs gode. Som nemnt hadde me ein etasjeomn i stova, med store trekkhol i døri. Me ungane lika å stikka pinner inn i trekkholi for å få fyr på dei. Men so fekk me vita at hvis me gjorde det, so ville me koma til å væta i sengi. Det var ei stor skam. Om ulykka likevel var ute, for det hende no trass alt at det stundom kom ein våt flekk i sengi, so forsøkte me å skjula han so godt det let seg gjera. Nei, det var ikkje alltid greit.

Ei vitjing

Far var stundom litt original. Ein eldre slektning kom på vitjing. Far såg henne borte i vegen. "Ka ska hu her," seier han. Men då ho kom inn vart det til: "Nei, no må eg visst hogga ei skåra i veggen, so lenge sidan du var her." Og so vart dei sitjande og røda om slekti til den og hin. Slekti var mykje påakta, so det var snakk om både firmenningar og femlingar. Det gjekk mest trill rundt i det vesle barnehovudet mitt. Mor laga til mat, heimasteikt brød, krotakaker (dei måtte bløytast), stomper (poteteskaker) og harde vafler. Heimelaga smør og prim - kort sagt, alt det beste ho kunne by på. Og so kaffi. Ho kjøpte ubrent kaffi (kvite bauner) når ho var i Bergen. Dei måtte brennast med svak varme i ei gryta, og kaffibrenningi tok lang tid. Men kaffien vart god den, han vart mala på kaffikverna etter kvart som me trong det.

Mor

Mor var plaga med hjarta. Mange gonger stod me rundt sengi hennar og trudde at ho hadde andast. Berre ho klaga seg litt om kvelden var det som det gjekk ein styng gjennom meg. Eg var då berre barnet, kunne ikkje tenkja meg eit tilvære utan mor.

Men om mor ikkje var so sterk, so overlevde ho far. Ja, ho levde i elleve år etter han. Det er rart, men det ligg vel i undermedvitet - etter førti år drøymer eg framleis stundom at eg er i gamlahuset på Heggland med mor og far.

Granplanting

Skuleborni var ofte rundt og planta gran til dei som ynskte det. Me var i Tysnes-marki og på Vadla. Denne granskogen er no hoggen for lenge sidan. Hugsar at me fekk blodappelsiner då me var i Tysnes-marki. Me var to klasser, so det vart mange appelsiner. På Vadla fekk me kakao, og det smaka godt der i marki. Gutane hadde grev, so dei hogde hol, og jentene planta. Eg har eit bilete av oss i Tysnes-marki. Det er gildt, men litt vemodig òg. Fleire av dei som er med på biletet er borte alt for mange år sidan. Me hadde jo kort veg heim då me var på Vadla, men me tenkte på dei som skulle heilt til Teigland, det var langt å gå. Det var forresten ingen som hadde sykkel i mi skuletid.

Ein gong me var på veg heim frå skulen traff me gamle Margrete Kvalheim på Vadla. Ho hadde tidlegare hatt slag, men gjekk no med pinnestol framfor seg. Det var hennar gåstol. Ho gjekk heilt ut til den vesle bekken. Ho tala til oss, talen var heller uklar, men blid og god. Det var ikkje bilar på øyi då, so det var ikkje fårleg for henne å gå ute i vegen.

Ein annan gong kom ein mann køyrande. Nokon kom springande og sa at botnen hadde ramla or kjerra. Eg trudde jo at det var kjerrebotnen, men so var det mannen som heitte Botnen. Eit rart namn, forresten - men namnet skjemmer ingen, sa mannen, dei kalla han ein tjuv.

So kom eg ridande til gards...

Om våren og sumaren gjekk det flokkevis med hestar i Gjersvik-marki. Eg lika godt hestar, men når dei kom galopperande slik i flokk var dei so ville, so då la eg på sprang med hjarta i halsen til eg var trygt innanfor bøgardsgrindi på Vadla. Då var eg utanfor fåre, tykte eg.

Dyri var alltid ville og kåte om våren, etter at dei hadde ste inne heile vinteren, især kvigene og kalvane. Me måtte vera fleire for å få dei inn i marki. Om kvelden var dei rolegare, då hadde dei sprunge kjæta av seg.

Hesten vår, Laura - ja, eg og ho var jamngamle. Ho var so snill og roleg og sterk, so ho var den beste hesten til å køyra tømber i skogen med, kraftig som ho var. Minnast ein gong eg gjekk for å henta hesten heim. Ho stod inne med grindi og venta. Eg klappa og strauk henne, og brått fekk eg hug til å rida. Men korleis skulle eg koma opp på hestaryggen? Eg trur ho forstod meg, for ho stod murande still då eg leia henne bort til grindaleet. Der var det ein stein eg kunne stå på, og ein, to, tre, so var eg komen opp. Ikkje so reint lite kry kom eg ridande til gards.

Seinare hadde ho fleire føl - Sleipner, som vart seid til Solheimsdalen, og Petra, som gjekk til Hatlestrand. Og so var det eit til, som tok over etter mori då ho vart gamal. Ja, føli var fine dyr, men me måtte passa på dørane om sumaren, for viss døri stod open kom dei gladelig inn i stovene. Det var jo eit koseleg besøk i og for seg, men dei fekk no ein uvane med det. Me gav dei skjeva og litt kos før me leide dei ut att.

Hunder hadde me òg. Norman var stor og svart. Ein dag fylgte han etter far til Galantesjøen. Far skulle ut og fiska. Då far rodde ut var Norman komen etter og sat på strandi og gjødde. Brått kasta han seg ut i sjøen og la på søm etter båten, so far måtte venta og ta han oppi til seg. Norman var særs glad i far, som var snill og flink med dyri.

So var det ein hund som ganske enkelt fekk namnet Vakthund. Han var raudbrun på let, var veldig snill og ga labb, og sat på baken med ein sukkerbit på nasetippen. Men han forsvann, og me fann han seinare dau.

So fekk me Bella, ei bikkje. Ho fekk ofte ungar. Ho grov ei stor hola under eit vedala i skytja når ho merka at fødselen nærma seg. Og etter den fyrste kom, sprang ho rundt skytja ein gong. So var det ned i hola for å få nestemann, og det same gjentok seg. Ho pla som oftast få 3-4 kvelpar i eit kull.

Ein gong hadde ho lagt ein av kvelpane i ein støvel som stod der. Eg tykte synd i den vesle stakkaren, tok han inn og la han i dokkesengi mi, og gav han mjølk av ei lita tåteflaska. Men han hadde nok teke skade av å liggja i støvelen, so han var ikkje liv laga.

So var det kattane, då. Den fyrste katten eg hugsar var Eni. Ho var grå og kvit. Ein hannkatt beit ytste enden av halen hennar av i eit slagsmål, men ho levde i fleire år med den avbitne halestumpen sin. Før krigen hadde me ein stor, kvit angora-katt. Han heitte Sjur. Ein dag forsvann han. Me leita og leita, men kunne ikkje finna han. Men so skulle me i kjøkenbenken, og kven andre kom ut enn Sjur'en - berre at no var han meir svart enn kvit. Det var kolete panner og gryter der, det var jo vedakomfyr i dei dager. Katten vart vaska og stelt før me slapp han på sjølvstyr att. Seinare byrja han ta kjuklingar - slikt var det dødsstraff for, so Sjur'en laut bøta med livet til sist.

Hadde so mange kattar. Ein av dei var Nils - han var oppkalla etter mannen til Valborg, syster mi. Han lo godt då han høyrde at han var oppkalla.

Men var det høne eller hane...?

Me la kluksehøns då, so me fekk nye kjuklingar kvart år. Hadde me kje kluksahøns, so lånte me. Ein gong var eg stad i bygda og henta kluksehøns. På heimvegen høyrde eg at det sa "klukk-klukk-klukk" i korgi eg hadde høna i. So vart ho lagt i ein stamp med litt høy eller hå på, og etter tre veker kom kjuklingane ut. Mori pikka litt i skalet, so dei miste hamen sin.

Det var alltid mest haner. Men so fann mor på å lysa eggi, noko ho hadde høyrt om. Ho sat i eit mørkt rom, spiskammerset. Det vesle spiskammerset hadde eit fast lite bord, og gjedler (hyller) opp etter veggene. Det var ikkje stort, men det var plass til ein krakk, som rjomebytta stod på, og so hadde me mjølki der. Der hadde ho ei lampe med nedskrudd veik, og so heldt ho egget bak lampeglaset. Høns var det hvis rundingen i toppen på egget var heilt bein. Men var det aldri so lite skeivt, ja, då var det hane. Det var berre det at det var svært vanskeleg å sjå det heilt nøyaktig. Hane måtte me sjølvsagt ha, slik at hønse-eggi vart fredde (befrukta). Ja, mor var svært interessert i dette, og ho fekk verkeleg fleire høns. Det var ikkje lett å sjå om det var høne eller hane før kjuklingane vart større. Hønene hadde oftast mindre kam enn hanene. Me hadde ein kjukling som me trudde var ein hønekjukling. Rett nok var me litt usikre - og me fekk rett, for jolaftan gol han. So lenge hadde han helde oss for narr. I dag er det slik at dei kan sjå forskjellen medan dei er små, men me visste kje om det då.

Leikehuset

Som større born laga me atter eit leikehus, det andre måtte rivast då det vart lagt veg opp til låvebrui der det gamle leikehuset stod. Det nye var òg snekra saman av bord, men det hadde meir teltfasong. Ja, me laga fleire slike, og so gjekk me på besøk til kvarandre.

Traktementet var saftige syrestilker og noko me kalla for vafler og søteblom. Nede i nokre av brekkene vaks det pengegras, stråi hadde toppar omlag so store som eittøringar. Det åt me ikkje. Der vaks òg kjerringrokk, som det gjekk an å laga te av. Men me plukka kusymre og liljekonvall. Hugsar me tok kusymra heim med røter. Mor planta dei i hagen, og dei vaks fint der.

Eg byrjar sy - og strikka

Fyrste dokka mi hadde tybul og kjøpt hovud. Torhild, syster mi, sydde klede til ho. Det var stor stas med denne dokka. Seinare fekk eg ei lita babydokka av ein slektning, ei søsterdotter til far. Eg hugsar godt mor hennar, tante Ingeborg. Ho var ei myndig dame som ville ordna opp i alt både heime og ute - ho styrde både stakkjen og broki, som ein pia seia om folk som sjefa seg. Far var veslebror hennar. Han var yngst av åtte sysken, og det rare var at dei gjekk bort etter alderen.

Då eg var åtte år sydde eg den fyrste duken min. Eg har han enno, og unnateke ein liten rustflekk må eg seia at han ber alderen sin godt. Det skulle vera stilkestyng, var vanskeleg, men eg fekk han no ferdig til slutt, sjølv om det var eit reint pliktarbeid.

Eg var ikkje so tidleg med å strikka, so eg balte litt med hælane på dei fyrste labbene. Det var ei herma etter Besto: "Spøta du, hælen gjer seg sjølv." Men heilt so enkelt tykte eg nok ikkje det var. Måtte beundra mor som spøta utan å sjå på arbeidet, og so snart som det gjekk! Men det kom seg no for meg og etter kvart, og det er vorten mange labber med åri.

I eldre år bala mor med plantefarging, og resultatet var fint.

Finkjolen

Far hadde det ikkje med å gje gaver, men ein dag han kom heim frå byen fekk eg eit fint skotskruta kjolety av han. Eg vart so glad, tykte mest eg kunne hoppa i taket. Dette skulle eg ha for at eg var so flink til å vaska kjøreldi og vaska bislaget og trappi, sa han. Å jau, eg vart like glad både for rosinga og tyet.

Eg taut på mor at ho måtte sy kjole til meg, og kjole vart det. Han var skrådd i skjørtet, kort i livet, med rund krage og sjølvsagt lange ermer. Det var mest praktisk, for då kunne eg bruka han heile året. Eg var mest vaksen, konfirmert, før eg fekk kjole med korte ermer.

Nye klede skulle aldri takast til kvardags med det same. Dei var søndags- og gå bort-klede i lang tid. Klede gjekk jo elles mykje i arv, men var det råd med det fekk me stundom nytt òg. Eg for min del tykte det var i orden med arveklede, for uansett var dei jo nye for meg.

Litt om stryking med det same. Mange hadde strykegryta, med tre små strykejarn oppi. Gryta måtte me fyra under. Me hadde strykejarn med rist i. Me måtte ha tun: god ved for å få gode glør til å ha i jarnet. For å ta glørne opp i jarnet nytta me eldtong, og so var det ut og pusta godt liv i glørne. Det var hol bak i strykejarnet, tut framme. Det var eit varmt arbeid, sjølv om glaset stod ope, for me laut fyra i komfyren for å få nye glør til jarnet. Eg var ikkje særlig glad i det. Stiving lika eg heller ikkje, so eg var glad for at far pla gå med falske skjortebryst. No er strykinga lett, og so er det so mykje som ikkje skal strykast.

Berrføtte gjekk me frå varmen kom og heile sumaren, tykte det var som det skulle vera. Men i marki laut me ha skor, for der var mykje orm. Han låg stundom ute og sola seg, men pla forsvinna snøgt. Det var ein plass me kalla for Ormebrekka.

Sjokkbehandling

Me hadde hønsi i underhuset i gamle løebygningen, før nyeløa kom opp, men om sumaren hadde me dei i eit lite hønsehus nærare stovehuset. Vår og haust gjekk me mann av huse, både store og små, og bar hønsi frå det eine huset til det andre, ei og to høns om gongen. Me hadde ein hane som gol presis klokka fem om morgonen, ja, ein kunne mest retta klokka etter han.

No var det ein eldre arbeidsmann hjå oss. Det varte ikkje lenge før han vart inderleg lei av denne tidlege hanegalingi, so det enda med at hanen måtte førtidspensjonerast.

Hønsi gjekk ofte lause, so det vart nok ofte eit visittkort på trappi. Ein vintersdag hadde dei flokka seg utanfor kjøkenglaset. Då vart det mykje snø som rasa ned frå taket. Hønsi skvatt til alle kantar og berga seg, men hanen vart heilt begravd under snøen. Snakk om sjokkbehandling.

Tilfeldigvis stod me og såg på då det skjedde. Me tok til å grava. Det tok litt tid før me fann han. Han virka dau, var heilt stiv. Brått rørte han på seg, og straks etter spankulerte han omkring som om det ikkje hadde hendt nokon verdsens ting.

Slaktetidi var so fæl

Grisungar er alltid søte når dei er små. Me pla ha ein gris kvart år. Far henta grisungar på Hodlekje. Då han kom heim slapp han grisungen laus på golvet i stova. Me ungane tykte det var moro. Men grisungen smatt snøgt inn under omnen, lika kje for mykje klapp.

Slaktingi om hausten var ei vond tid for meg, so eg var glad då det var skuledag, so slapp eg å sjå på den stundi. Torhild rørte blod om morgonen før ho gjekk på skulen og tente seg soleis ein blank 50-øring. Eg hadde no kje gjort det om eg fekk mange 50-øringar! Me laga sylteflesk av grisehovudet. La lagvis kjøt og flesk. Linda det med læret og la det i press med ein murstein over og under. Det var god mat, både til middag og pålegg. Me laga og hakkepølser som var svært gode, ofte fekk me av dei som pinn etter grauten. Det var alltid graut til kvelds. Skjeva var ikkje vanleg. Grauten smaka godt den - eg har alltid vore glad i graut, og er det framleis. Det var mykje større bakaromn og plater i den gamle vedakomfyren. Ei plate med seks store brød skulle vara heile veka. To gonger i veka baka me stomper, potetkaker.

På skulen

Eg var tolv år gamal då me hadde den fyrste lækjargranskingi på skulen. Me sat på kanten av skulemuren, var nok litt nervøse - det var no dette kor mykje me laut kle av oss. Syntest det heile var noko tull. Me var no friske som katten. Inne hos lækjaren vart me vogne og undersøkte. Eg fekk ein liten merknad for høyrsla, noko som er vorten verre med åri. Men då tykte eg ikkje det gjorde meg noko, eg greidde meg bra.

Ein gong måtte me fram til kateteret og deklamera. Det var om Terje Vigen - "Der bodde en underlig gråsprengt en". So skulle me sjå utover i klasserommet. Huff, det var vanskeleg å finna att lina, men peikefingeren var til god hjelp. Det var godt å koma ned att til pulten.

Teikning var det lite av på skulen. Eg er soleis ei klure til å teikna den dag i dag. Det vart stilt opp eit fuglebilete på kateteret, det var ikkje snakk om å ta fantasien i bruk. So skulle me altså teikna av denne fuglen. Især var det nebbet som var vanskeleg, noko naturleg vart han ikkje elles heller. Eg tykte ikkje at det likna korkje fugl eller fisk.

Bibelsoga kunne eg derimot på fingrane, med forklaringi var det sameleis. Vanleg rekning som ganging og deling gjekk òg fint, men lange utrekningar var det verre med. Eg kunne no gangane, det var so - multiplikasjonstabellen, den var det mange som hadde bal med. Hekto og gram var eg van med frå me vog smør heime, på ei sokalla loddvikt.

Geografi, landkunna, var interessant, tykte eg, men eg lika ikkje å gå fram og visa på kartet. Det var alle fylkja, namn på byer og elver, ogso i andre land. Det seiast at ein kan dra dit pepperen gror. Kor det er veit eg ikkje, men frå ein liten by i Sør-Amerika vart det seid mykje peppar, lærte me.

Me sat to stykke ved kvar pult. I pulten var det hol til blekkhus. Var pennen lite god hende det at det kom ein blekklatt i skriveboki, eller i heimerekningsboki. Då var det fram med trekkpapir og prøva so godt me kunne. Noregs-soga hadde vore i mange hender før den kom til oss yngste. Då var det bare lause blad. Var me heldige vart me innvilga ei ny.

Men so varsla dei storm...

Hugsar ein gong eg gjekk i fyrste klassen. Hadde eit lite viskeler - ja, so lite var det at eg like godt stappa det inn i nasen. Men so fekk eg det ikkje ut or nasen same kor mykje eg balte. Til slutt byrja eg blø naseblod, og då vart det oppdaga av dei hine. Læraren fekk det til slutt ut med eit pennaskaft. Du, kor flau eg var. Tenk å finna på noko slikt!

Me vart lova skuletur. Det var to klasser, og me skulle reisa med motorbåt like til Reksteren. Ja, so stod me no der på kaien og venta på læraren. Han var litt rar i maska då han kom. Han fortalde at han hadde høyrt eit stygt stormvarsel i radioen - det var forresten ikkje mange som hadde radio då. "Stormvarsel!" fnyste det i barneflokken. Me var so skuffa. Her hadde me gått og gleda oss til denne turen. Me var sanneleg ikkje bortskjemde med turar i dei tider. Nei, dette var trist. Men, sa læraren, det skulle vera basar om sundagen, og då skulle me få eta oss stappmette, heilt gratis, det skulle han vera mann for. Jau, dette var jo eit plaster på såret, men me knurra nok på heimvegen medan me smaka på nista. Me tok læraren på ordet, og mat fekk me. Det var tebrød og skillingsboller og smurt mat.

Skuletur kom aldri meir på tale.

Øyvind Døssland var lerar då, so eg gjekk meste tidi for han. Det var berre to lærarar på skulen i dei tider. Eg tala stundom med han i eldre år, og sa til han at eg var med i den fyrste klassen han skulte, i 1925. Då smilte han og tykte det var gildt.

Eit stygt påhitt

Skjelmestykke var det no elles mykje av heime, slik det plar vera mellom sysken. Når dei slakta gris var det vanleg å salta litt av smoltet og bruka det til smør på maten. Eg kunne ikkje fordra det, men mor var snill so eg slapp undan. Veit ikkje kor gamal eg var, men eg var vel helst nokso liten, ein gong einkvan hadde smort tjukt med smolt på ei skjeva og dekka det til med ost eller prim. Eg veit ikkje kven som var syndaren. Matglad som eg var sette eg skjeva til livs. Men den som måtte ut og gje hals, det var meg. Eg tålte det altså ikkje, og fantastykket vart aldri gjenteke.

Ein verkeleg tragedie

Ein gong hadde me vitjing av ein slektning og mannen hennar, hugsar han var brannmann i Bergen. Dei hadde to born. Den eldste var på vår alder, so me tok han med oss. Gjekk langt av garde. Eg hugsar enno kvart ord mannen sa då dei fann oss att i vegen ved Lønshaugen: "Skulle ta den ene og denge den andre med!" Eg fekk ei dokka av dei då dei kom. Det var ei celluloid-dokka. Det yngste barnet deira, ei to års gamal jenta, bruka sportsvogn. Den fekk me då dei reiste, og det var stor stas. No kunne eg køyra tur med dokkene. Ein gong fekk eg lurt bror min opp i vogna. Det enda i grøfti, verre gjekk det no ikkje.

Men celluloid-dokka gjekk det ille med til slutt. Eg veit ikkje om eg har nemnt det før, men det var tre faste senger i skråkammerset der me låg. Det var moro å telja kvistane i taket, det danna seg stundom andlet og figurar. Det var eit fast bord ved glaset. Ei syster mi, Valborg, sat ved bordet og skreiv "kjærlighetsbrev," sa me. Ho hadde ein lampe på bordet. Det var so godt å somna med ljos i rommet. Eg hadde den vesle celluloid-dokka med, men hadde lagt ho på bordet. Brått, anten det var i distraksjon eller tankeløysa, tok ho dokka mi og heldt ho over lampeglaset. Eg sette i eit skrik, men skaden var skjedd. Dokka hadde mist eine armen, og var øydelagd elles òg. Eg vart rasande. Svevnen som alltid pla innfinna seg so snart (eg var alltid so kveldsvevnig), nei, han kom ikkje so raskt den kvelden. Eg gret meg i svevn so hovudputa vart heilt våt.

Dagen etter, då eg skulle på skulen, hadde eg fått det heile litt meir på avstand. Måtte no sjå over leksi, pugga forklaringi. "Eg trur at Gud har skapt meg og alle menneske, at Han har gjeve lekam og sjel, vet og alle sanser, og enda held dette ved lag..." Jau, dette var eg stø i. Murra på leksi i bibelsoga ut etter vegen - so eg byrja altså tidleg å snakke med meg sjølv!

Skuledagen gjekk no, den. Eg vart endatil høyrt i leksi. I bakhovudet murra no dette om dokka, eg orka ikkje sjå henne meir. Ei tydokke kom til "heder og verdighet" igjen.

Nokre år etter fekk eg ei ny celluloid-dokke, av ein slektning. Ho hadde ledige bein, og eg fekk einkvan til å sy klede til henne. Ja, eg lika so godt dokker, det gjer eg forresten enno. Alt dette kan høyrast ut som småtteri, men det var store ting for meg då. No er eg omgjeven av dokker som eg har strikka klede til. Bamser, apekattar og andre dyr som eg har laga. So om borneborni har mange dokker og ting sjølve, er det no stas med det som bestemor har laga.

Støyande uhyrer og skremde hestar

Hugsar ikkje kvar det var, men me laga oss eit skattkammer, det var murt ei liti hole. Det var noko særs mystisk, dette, og hadde soleis ei sterk dragande kraft, Holet var dekka med ei lita helle. Me klatra i ur og var i høgaste Stølsåsen. At det gjekk so vel som det gjorde! Ja, lukka er betre enn forstanden.

I 1926 kom fyrste bilen til øyi. Det var dr. Moe som eigde den, ein liten to-setar. Han var ofte aleine i bilen, og ettersom det var mange bøgardsgrindar eller markgrindar måtte han ofte ut or bilen. Då me såg og høyrde bilen la me til palings for å lukka opp grindi inn til oss, og då vanka det ofte ein 10-øring - og det var lettjente pengar, det.

Me var ofte grindatroll, dei kalla, og det vart fleire 10-øringar. Hestane var livredde for dette støyande uhyret som fór so snøgt bortetter vegen. Hugsar ein nabohest som stod tjort nær vegen. Han sleit seg i redsla, og dei måtte heilt til Humlevik før dei fann han att, sveitt og trøytt. Ikkje var det spøk å koma køyrande og treffa bilen heller. Det var so mange svingar på gamlevegen. Bilen kunne koma brått på, og dei som sat i hestekjerra vart nok litt bleike om nebbet, sjølv om det oftast gjekk føre seg utan skade. Rart å tenkja på, men i dag er det like sjeldan å sjå ein hest som det var å sjå ein bil i dei dagar.

I 1930 vart det bygd ny løebygning heime, slik den står i dag. Den gamle vart då rive, og ein del av den beste tømra vart sett opp til sauene og hønsi i enden av nybygget.

Det var mange arbeidsfolk. Fyrst nokon som grov grunnen og støypte - seinare var det bygningsfolk. Me borni syntest det var gildt med alle folki, men det vart travelt for mor, for arbeidsfolket skulle ha kosten. Hugsar at det var Kristian Bakka og Andreas Kaldefoss - ja, han reiste berre heim med helgene. Anders Lande murte floren, det var med brun murstein. Han var so morosam. Neia då han kom om morgonen, ja, han var reine komikaren. Me sakna han då han var ferdig.

Det var ein sabla stor oppvask etter middagen. Både kniver og gafler laut skurast med stripselstein. Ingen ting var rustfritt, so det gjaldt om å vera rask med vatnet. Ja, me ynskte no å verta snart ferdige, slik at me kunne få ei lita leikestund medan far og mor kvilte middag. Arbeidsfolki gjekk no til sitt, dei.

Fine ville dei vera, men.. .

Det var mange unge jenter som reiste til byen og tok seg teneste. So var det ei som tok til å snakka bymål etter berre kort tid der, men samstundes var ho arg til å slå over i den vanlege dialekten. Døme: "I sted hengte jeg nøyelen på spikeren, men no fidne eg verken nøkjelen eller spikeren igjen!" Ho tala mest slik når ho var sinna.

Me tykte byfolki var jålete der dei låg og sola seg. Dei forstod seg lite på kor mykje me streva på ein gard. Då var det breiding av høyet om formiddagen, og om ettermiddagen var det snuing med river. Om kvelden var det til å raka det saman og setja det i såter.

Men det var stor skilnad på byfolki. Mange var verkeleg greie. Det var ikkje hytter på øyi den gongen, so det var byfolk i kvart hus - "landliggere". Det vart nokre skillingar av det, og det såg folk på.

Barnerim

Eg minnast forskjellige barnerim, som Titt og Tutt og om guten som hadde ei krone. Ei krone var mykje pengar i dei tider, især då rimet vart skrive i forrige århundre. Det fanst òg mange rim som eg trur aldri vart nedskrivne. Hugsar spesielt eit rim som var omsett frå dansk, trur eg:

Herunder hviler Lars Peder Skrøder

som gik ut på bare føder

uaktet hans moder det ham forbød.

Da det nu var meget sølet

blev den lille gut forkjølet

og om en uke var han død.

Ja, eg tykte det var meir enn sørgeleg.

Ei ganske alminnele' jente

Hugsar ein gong eg var med mor, det var lenge før eg byrja på skulen. Ei kona skrytte over kor søt og fin eg var. Mor tykte det vart vel mykje skryt, so til slutt sa ho: «Ho er no so ganske alminnele'. Små gryter har óg øyrer.» Eg tykte det var litt trist at eg var so ganske alminneleg. Men det var no det eg var. Tenk om eg hadde vore vakker som prinsessene me høyrde om i eventyri. Men forresten ville eg ikkje vore prinsesse likevel, for då kunne eg ikkje streifa rundt i skog og mark. Ja, det var so mangt som ei prinsesse ikkje kunne gjera. Nei, det var nok best å vera meg sjølv, slik eg var, fann eg ut.

Jolefeiringa

Jolepresangene skulle helst berre vera nyttege ting. Eg kan ikkje hugsa at me fekk leiker. Sjølv laga me små kommoder av stikkedåser. Me lærte å laga hestetaumar med ei snella med tre små spikrer i eine enden på snella. Mor sydde eller strikka husskor og sola dei med seglduk. Dei var varme og gode. Seinare, då eg vart eldre, strikka eg labber og trøyer og vester til jolepresanger.

På golvet hadde me eit stort joletre med heimelaga pynt på greinene, som bronsa valnøtter, englar og lekkjer av glanspapir i mange fargar. Stovelampa, ei hengelampe, vart òg bronsa, so det vart reine gullglansen på ho. Mor pynta blomepottane med kulørt krepp-papir, og det lyste opp i glaset.

Me var so mange at me fint rakk rundt treet, og mange jolesongar vart sungne. Nokon songarar var me so visst ikkje, men kvar fugl syng no med sitt nebb. Mor var forresten flink til å syngja, men far hadde visst ikkje songrøyst.

Maten jolafta var lutefisk, poteter, heimelaga flatbrød og smør, og etterpå var det risengrynsupa.

Då pakkane var opna, og oppvasken ferdig, gjekk me unge tur innover i Hegglands-marki. Dei av syskena mine som tente i bygdi var heime jolafta og joledag. Det var tradisjon, dette, og me gjekk alltid inn til "korsfura". Det var ei fura utan bork som stod oppe på ei høgd, og er ho ikkje dotten ned so står ho der enno. Eg har ikkje sett henne etter at vegen vart omlagt. Nei, det er ikkje lenger den gamle Hegglands-marki, kor eg kjende kvar ein stein og tuva...

Etter gamalt var det sagt at om ein gjekk rundt huset klokka tolv jolafta, so kunne ein møta sin tilkomande. Men eg torde ikkje. For det fyrste var det mørkt, eg var ikkje so reint lite fælen av meg. Og for det andre... ja, tenk om det var sant, då!

Joledag var kyrkjedag, og høgtideleg var det med dei pynta lysande joletrei framme i koren.

Om ettermiddagen skulle me borni vera heime, inga staking den dagen. Etter at eg lærte å lesa fall aldri tidi long, og det vesle som var å lesa las eg ofte oppatt. Seinare fekk me stundom bøker til jol. Ja, bøker er framleis det beste eg kan få i jolepresang. Hugsar og at me laga små hus av papp eller tjukt papir. Ja, hugnad heime er dagleg gjestebod.

Om kvelden var det å skifta av seg sundagskledi og ta fjøskledi på. Alle slags lyder møtte oss då me kom inn i fjøset. Sauene blekta, grisen grynta. Hesten og kyrne venta på maten sin, og det same gjorde kattepusen. Han hadde ei lita trebrya, ja, stundom let me mjølkespruten gå rett i munnen på han. Han vaska seg fælt etterpå då. Mjølki spruta i mjølkebytta, og alt etter at fyrste kui var mjølka laut pusen få mjølk i brya si. Han gav ikkje tål. So var det å flytta fjoskrakken over til neste kyr. Det var berre handmjølking då. Kalvane laut og få klapp, det var oftast trekalver, dei stod på båser og var so fine og kjælne.

Me leika forskjellige slags leiker annan dag jol. Skulle sjå månen gjennom ein trøyearm. Det vart lyst med ei lommelykt inni ermet. "Ser du månen no?" Jau, no såg dei månen. "Ser du han no?" Men brått kom det ei kald ausa med vatn gjennom trøyeermet, so då vart det brått slutt på måneskinet!

Gøymeleiken gjekk ut på å gøyma ein ting, so skulle dei andre finna han. Når dei nærma seg sa me 'Tampen brenne." Den leiken leiker dei den dag i dag. Me laga kryssord til kvarandre, med vassrett og loddrett. Det var moro. So var det "Mitt skip er lasta med" - den leiker dei og i dag. So var me på restaurant, ja, me leika at me var det, og so kom det: "Hei, kelner, ein iskald pils!" Ja, det var til å le seg skakk av.

Med mat til far

Me hadde pliktarbeid på Kjærafjordsvegen. Ei vika kvart år. Dei dagane dette stod på gjekk me med middagsmat til far, saman med dei andre på garden som arbeidde der då. Det var eit stykke å gå. Ser alt saman so levande for meg enno, der dei sette seg med matkorgi og var glade for ei kvild frå arbeidet. Fleire hadde graut og mjølk i eit spann, det var no vanleg. Det var ikkje alle som hadde nokon som kunne gå med mat til seg. Det var mest eldre folk. Dei lika å drøsa etter maten.

Heimvegen gjekk snart. Men me måtte glytta etter om det var noko mat att til oss og i korgi. Det var tidleg middagskoking i dei dagar. Me var svoltne når me kom heim, og var nok dryge i matfati.

Fann ikkje rette tonen

Meir frå skuletidi: Me hadde songtimer på skulen. Læraren gjekk med ein stemmegaffei. Det var jo fleire slags gaflar, visste eg - høygaflar, gaflar til å eta med - men ein stemmegaffei, det var noko nytt. Han lydde på oss då me song. Det reint knytte seg for meg då han nærma seg min pult. Eg fekk ikkje fram ein rusten tone ein gong. Hjarta dunka og slo, dette var jo reine spionasjen, tykte eg. Eg pusta letta ut då han forsvann til neste pult. I karakter for song fekk eg G.T. - det tydde "Godtakande". Undrast på korleis han hadde funne det ut. Det skulle no heller vore "Ikkje godtakande". Ja, som eg før har sagt, so syng no kvar fugl med sitt nebb. Når eg sveiva separatoren måtte eg alltid syngja. Separatoren var som eit orgel, tykte eg. No høyrer me sjeldan og aldri at det er nokon som ikkje har songrøyst. Men eg lika godt å syngja, sjølv om eg ikkje var utstyrt med gull i strupen. Det er rart, men mange som verkeleg har songrøyst, dei syng ikkje. Eg kunne gjeve både gull og grøne skoger for den songrøysti mange har gløymt at dei har.

Hugsar ein gong eg sat med bakstebordet i kjellaren. Baka stomper. Det var vår, so eg stemde i med ein vårsong: "No livnar det i lundar." Då kom det stilt frå trappi, der ein sju års gamal nevø sat: "Du tante, du har kje rette tonen." Eg vart heilt paff, men so forstod eg at det var han som hadde rette tonen. Og han song so fint det vesle han kunne, medan kjevla rulla over deigen på bakstebordet og stompane vart steikte på bakstehella. Ja, dette var god underhaldning. Finst det noko finare enn born som syng? Heldigvis er det no mange som har god songrøyst både blant borna og borneborna - det veit eg, om eg ikkje har brukt stemmegaffel.

Brylllaup...

Valborg, syster mi, gifte seg vinteren 1932 med Nils Olai Kjærefjord. Bryllaupet stod i heimen til brudgommen, i Kjærafjorden, 25. februar. Det var ikkje so langt heimanfrå, berre eit markastykke imellom. Der var mykje folk i bryllaupet, so det var dekka i begge stovene. Me reiste med motorbåt sjøvegen til kyrkja. Det var fint ver, ja, litt rukke på sjøen var det jo. Kjærafjords-besto, mori til brudgommen, vart sjøsjuk, so ho laut ofra litt til krabben. "Er me komen forbi Todnaneset no?" spurde ho. Jau, forbi Todnaneset var me komne, me la til ved Jonsakaien i Våge, og då var det ikkje langt til kyrkja. Presten Zachariassen vigde dei, og brurparet fekk ein bibel av presten.

Heimkomen frå kyrkja var det middag, og seinare var det kaffi og mykje godt. Kleiva-konene hadde det travelt på kjøkenet, og inne i stovene gjekk praten. Men det var eit vonbrot at Torhild ikkje fekk koma, so nær som ho budde. Ho hadde sydd seg fin kjole med tanke på bryllaupet, sydd han på romet sitt - ein grøn kjole – med fleire kapper. Ho tente hjå ei fru Bø i Bergen, men fekk altså ikkje reisa. Eg fann ut at denne fru Bø var eit troll.

Eg og bror min måtte heim og mjølka og stella dyri. Det skjedde i full fart den kvelden, og so var me i bryllaupsgarden att. Det var no heller seint før me gjekk til ro om natti, men so var det kje kvar dag det var bry1laup heller.

Året etter eg var konfirmert var eg brurpike i eit bryllaup til naboen, Kristen Heggland. Bruri var frå Opdal, og eit usedvanleg kjekt menneske. Ho var jordmor, hadde vore jordmor i bygdi ei tid, og heldt fram med det også etter at ho vart gift. Det var eit storbryllaup som varte i to dagar, mykje ståhei. Masse god mat, og lange og keisame taler. Kjømeisteren las opp ei rad telegram, og det var mange morosame slike. Det var innlosjert folk i alle hus på garden. Dette var seinhaustes 1933.

Om kvelden var det skotterar, slike som var utkledde so me ikkje skulle kjenna dei att. Laurdagskvelden vart det servert rjomegraut, og eg var med og bar på bordet.

Ho som hadde all oppvasken på kjøkenet losjerte hjå oss, og det var langt ut i dei små timar før ho kom til ro. Då ho kom bort att til kjøkenet var det mykje skitne kjøreld att, so det var visst mange som hadde hatt seg nattmat. Ho sa det slik då ho såg det: "Eg var so trøstig då eg gjekk til ro og alle kjøreld var reine, men no er det ein hav med skitne koppar og kar."

Sundagen var det mykje program, og om kvelden var det dans i gamlestova. Det var lågt under taket, som det ofte var i gamle hus. Men det såg ikkje ut for at det sjenerte dansarane. I dag er dette huset over to hundre år gamalt, det ligg tett attmed hovudvegen. Eg kunne ikkje dansa då, men seinare lærte eg meg det i smug - foxtrot, reinlender og vals. I vegen innanfor skiftet var det synlege far i vegen der me ungdomar trena. Eg har kje hatt so mykje hugnad av det seinare i livet, men hugsar kor gøy det var.

... og gravferd

Seinare var eg i gravferd på same staden, til ei snill gamal kona på garden. Det var to stover der, so den som tala stod i gangen mellom stovene, so alle kunne høyra kva som vart sagt. Det var òg ei som song "Navnet Jesus blekner aldri". Ho hadde so god songrøyst, so det var gildt å høyra på.

Mest inntrykk gjorde det då ei ung nabojenta døydde før krigen. Me hadde gått på stølen saman, og eg sakna henne mykje. Ho var sjuk i mange år. Eg var mange gonger til henne. Ho kom til sengs det siste halve året. Det var nok tæring, tuberkulose.

I same huset var det ei gamal kona som hadde lege til sengs i mange år. Ho heitte Rosmunda, og hadde tent på garden frå ho var ung. Ja, ho fekk medalje for lang og tru teneste, noko ho var glad for. No var ho gamal og utsleten, men ho var blid og takksam der ho låg. Eg tykkjer enno eg ser henne for meg. Andletet var fullt av små rynker, og ho hadde ei lita musefletta rundt hovudet. Ho var i frå Skjellevik på Tysnes.

Eg har skrive om henne i eit dikt som eg tek med nokre strofer frå:

Ho låg der i sengi, gamle Rosmunda blid

Ja, etter mange arbeidsår har ho no tid

Ho stelte, og det høyrast kanskje litt trist,

ei liti jenta som mor si hadde mist

(-)

I sengi ho oppstøtta med puter sat

til vanleg der, og når ho fekk seg mat

Ho las bøker då ho over nitti var

og fylgde godt med i alt på denne gard

Var det noko dei leita etter, og ikkje fann då,

kunne dei berre spørja gamle Rosmunda om råd

Stor sorg det var for henne å vita

at ho døydde, ho som ho stelte som lita...

Ho trudde Vår Herre hadde gløymt henne reint

So ille var det ikkje, om det vart seint

Ho gammal vart, tenk, alle dei dagar

som i sengi ho låg, sliten og mager -.

Ei jolafta då dei andre var til kyrkja, var eg borte til henne med eit jolehefte og noko å bita i. I førstninga av krigen var eg heldig og vann ei fin blautkake. Då måtte eg bort til gamle Rosmunda med eit stykke. Det var godt for henne, for det var heller smått med tenner, og ikkje hadde ho råd til kjøpetenner heller. Ho takka og velsigna, og var svært glad og fornøgd. Nei, det var ikkje lett. Ho trudde Vår Herre hadde gløymt henne heilt, men Han gløymer sovisst ingen. Nokre månader etter somna ho inn. Tidlegare, medan ho enno låg til sengs, ein sumarsdag eg skulle opp i marki, såg eg henne plutseleg ute - med bytta i eine handa, ho skulle henta vatn. Eg vart so forbina at eg stogga heilt. So fekk eg vita at det var systeri. Men du, so like dei var - same rynkete andletet, same musefletta rundt hovudet.

"Paddo e onde joro"

Mor fortalde ymist om dei eldre brørne mine, då dei vaks opp. Det var tre gutar som kom etter kvarandre - tripp, trapp, treskor. John var eldst av dei. Han var fødd i 1903. Vilhelm Marius i 1905, og Ragnvald Nikolai 1906.

Det var ein gong medan dei var born og var aleine inne. Då fann dei på at dei ville gynga i gyngestolen alle tre på ein gong. Det gjekk bra ei stund, men so tippa gyngestolen bakover, og eit stykke av øvste kanten på ryggstøet fall av. Kva skulle dei no gjera? Men John fann på råd, han var aldri rådlaus. Han var og fann hammer og spiker og fekk stykket festa att. Teppet i stolen vart drege godt over. Då viste det ikkje. Mor var lenge i fjosen den kvelden, det var visst ei ku som skulle kalva. Ho undrast litt på at gutane var so rolege då ho kom inn, men ante ingen ting før lenge etterpå, og då laut ho le av heila greia.

Ei anna historie om brørne mine: Dei hadde funne ei daud padde, og det måtte ei skikkeleg gravferd til. Det var alvorleg, dette. John skulle vera prest. Men då han skulle halda gravtalen stod det heilt stilt for han. Men so kom det kontant: "Paddo e onde joro!" Og det var heile talen. Eg fortalde desse stubbane til John året før han døydde. Då lo han so hjarteleg godt og sa: "Jau, detta hugsar eg." Han hugsa elles ikkje so godt då. Men han tykte det var gildt når me kom inn på gamle dagar, og han fortalde frå tidi i Amerika, der han var det meste av livet sitt. Eg puffa etter med eit spørsmål av og til. Sa til han: "Du reiste til Amerika i 1922, og Besto døydde jo i 1922." Han nikka: "Jau, ho døydde tre månader etter at eg reiste," sa han. Han var klår over det sjølv at han ikkje hugsa so godt kva som skjedde i seinare år og i notidi. Difor gledde det han at han hugsa fortidi, og han kunne le so hjarteleg av gamle minne.

Mor fortalde at då gutane var eldre grov dei grøfter og steinsette dei. Det hadde dei lært av far. So var det vedsaging og hogging. Far reiste mykje på Nordland i dei tider, var berre heime små turar. So det kom vel med at gutane var so flinke. Dei fekk tidleg kjenna ansvar. Etter at dei var konfirmerte var det komne nye i flokken. Då arbeidde John på Laksevåg ei tid. Vilhelm reiste med båten "Ullensvang", og Ragnvald sigla utanlands ein tur. Seinare drog dei alle tre til Amerika, som nemnt. Og no er dei borte. Ragnvald i ung alder, 28 år. Vilhelm vart vel 70, og John 85.

Alvorleg sjuk - fyrste gong

Siste skulevinteren min var eg uheldig og ramla ned frå høystålet. Eg skulle finna noko halm til å bitta rundt vondlane. Ein vondel var eit fang høy til ei kyr. Når me laga slike vondlar, kalla me det å viska. Me viska stundom opp nokre og la dei i fôrgongen til neste mål, då var det snart å leggja opp i krybbene til kvar ku. Då slapp me òg å viska i helgene. Eg lærte meg tidleg å viska, var med mor og lærte av henne. Å slita høy var ein støvandes jobb. Var høystålet hardt var det drygare, men på hi sida vart det tyngre å slita høy då. Me fekk mykje støv i oss. Det vart ofte mykje nysing etterpå for alt støvet.

Ja, so ramla eg altså ned i høystålet og slo meg i eine kneet, so eg mista pusten. Eg vart boren inn i stova, kor eg vart liggjande på benken med feber. Lækjar var det ikkje snakk om. Far var gamaldags slik. Ettersom eg skyna, der eg låg i feber, var dei redde for at eg skulle stryka med. Men livsmotet hadde eg. (Eg har visst vore seigliva soleis, so mange gonger som det har vore nær på for meg.) So etter nokre veker var eg på skulen att. Nytta i fyrstningi ein stokk på vegen. Eg pia gøyma han på Grindahaugen før eg kom på skulen, elles vart det berre erting.

Øyreverk og tannverk

Det hende stundom at me born kom i skade for å knusa eitkvart. Ein kopp, eit tefat, ei skål eller ein tallerk. Då visste me at det vart skjenn. Det var no so leitt å knusa noko, det var straff nok i seg sjølv. Men det var slik i den tid at vart noko knust, so var det ikkje lett å kjøpa noko nytt att. Det visste me, og trega sat i oss at hadde me kje flytta på ditt eller datt, so hadde ikkje dette hendt. Men det nytter ikkje å gråta over spilt mjølk. Det er rart å tenkja på, dette, no som folk har alt. Men me lærte å vera nøysomme og nytta og ta vare på ting, det var innlært frå barndommen av.

Ein gong skulle eg til doktoren og trekkja ei tann som hadde plaga meg lenge. Det var dr. Moe som var distrikslækjar då. Han var flink, men noko bøs. Tannlækjar var det ikkje på Tysnes på den tidi. So no sat eg på venteromet. Syster miTorhild var med. Ho skulle òg trekkja ei tann, og fekk børt før meg. Då ho var komen inn høyrde eg ei bisk stemme som sa: "Gap opp, da vel!" Eg fekk den store skjelven der eg sat. Bedøving var lite nytta. Med bankande hjarta gjekk eg inn då det var min tur. Tanna vart eg no fri, so hjarta fann att sin naturlege rytme. Men eg gløymer kje den tannhistoria. Ikkje for det, det var fælt å ha tannverk òg. Prøvde med so mangt. Hadde jod på ein bomullsdott og la på tanna, salt prøvde me òg.

Elles hugsar eg at eg hadde øyreverk, det var sanneleg ikkje betre. Eg gjekk i andre klasse. Dei større gutane, dei som gjekk i femte klasse, var so fæle til å kasta snøballer på oss mindre når me skulle på vetlahuset i eit sokalla nødvendig ærend. Eg fekk ein snøball i eine øyra. Då eg kom heim fekk eg øyreverk. Eg verkte slik at eg stod på hovud og hender på benken i stova. Mor vermde matolja og hadde inn i øyra. Eg somna til slutt, raudgreten og trøytt. Neste dag var eg heilt i strøk. Sidan hadde eg all respekt for matolja. Eg har aldri hatt øyreverk sidan.

Far og dyri våre

Far var flink med dyri, ja, han var den reine dyrlækjaren. Var det ei jømber (sau som lemba for fyrste gong) so kunne det henda at lambet ikkje låg rett. Eg såg kje på, for det var vondt å sjå det sjuke dyret. Men han hjalp henne, og det gjekk bra til slutt, etter fleire timer. Mori var utkjasa, men ho kvikna til då ho fekk drikka og litt turr hå å knaska på, og med litt hjelp fann lambet spenen og byrja suga.

Når ei ku skulle kalva gjekk han og såg om henne, for det tok ofte lang tid, og vart det kalving om natti vekte han aldri oss unge. Om fingrane var aldri so stive so mjølka han, og det stod fin gul råmjølk på kjøkenet då me kom ned om morgonen. Den laga me kjeleost (råmjølkspudding) og dravle av.

Når far hadde vore i skogen og køyrt tømber var dei sveitte, både han og hesten. Men då var det fyrst å gjeva hesten høy og lunka mjølkdrikka før han sjølv bytte klede og fekk seg mat. Men ein gong hadde me dyrlækjar frå Os. Det var Morkrei, kui vår, som var sjuk. Det var trommesjuka ho hadde, og dyrlækjaren stakk eit lite hol i vomma hennar. So skulle ho springa, ha mosjon. So me borni hadde kvar sin tørn til å spasera med henne, rundt og rundt, fram og attende. Eg var til slutt lei heile Morkreio, og var glad då min tørn var ute.

No var ikkje Morkrei snillaste kui vår. Ho kunne vera både nyvite og lunefull. Ikkje var ho so høgmalkande heller, men det var god kvalitet det som kom, reine fløytemjølki.

Ikkje godt å halda

Mor kjøpte ei lita sokkemaskin. Jentene hadde ikkje langbukser då, og gutane gjekk i kortbukser til dei vart konfirmerte. Soleis var det mange lange sokker. Me klatra og klauv nett som geiti, og då gjekk det hardt utover sokkeknei. Og so fekk me alltid høyra: "Hol på sokkane, men mor di har spøtemaskina."

Ein gong var eg uheldig då eg skulle klatra over ein steingard. Slo munnen mot ein stein. Blødde gjorde eg, og so var eg so rar i munnen. Mor trøysta meg med at eg kom til å få nye tenner avdi dei eg hadde mist var mjølketenner. Verre var det med den hovne overlippa, so eg sat med ein våt klut på munnen. Og eg lovte meg sjølv at eg aldri skulle klatra meir.

Men det løftet klarte eg nok ikkje å halda.

2. UNGE ÅR 1932- 1955

Elevar ved Manger folkehøgskule vinteren 1947. Signe står som nr. 3 frå venstre. (Privat eige.)

Åri gjekk. Eg var ferdig med folkeskulen og gjekk for presten sumaren 1932. Det var Zachariassen som var prest i 30-åri. Ein gild mann - og eg har berre gilde minne etter den sumaren. Me var ofte tidleg ute den dagen me gjekk for presten. Dei frå Teigland kunne vera so tidlege at då dei kom til prestegarden stod presten ute og hesja. Han kom no omsider. Hugser han sa då me kom: "Ja, nu er min klokke fem minutter på elleve rett tid fra Bergen." Det var få som høyrde på radio i den tidi, som før sagt. Eg vart konfirmert 2. oktober. Det var ein høgtidsdag. Me var 38 konfirmantar, mange frå Lunde-bygdi. No er mange borte, mange i ung alder. Det går so visst ikkje etter alderen.

Eg minnast at det var ein lang rad med hester og vogner, fulle av folk, på heimvegen. Noko stort selskap hadde me ikkje. Det var dei av syskena mine som tente i bygdi, og Valborg og Nils. Eg fekk ei fin nål av dei. Elles var det ikkje vanleg med so mange gaver i den tidi, men eg fekk mange konfirmasjonskort. Mor var flink til å laga mat, so der kom mykje god mat på bordet.

Antrekket var viktig. Hugsar at mor sydde til konfirmasjonen til Valborg, som var fødd i 1908. Kjolen var svart med berestykke som var brodert på med silketråd. Det må vera avdi ho hadde han so lenge at eg kan hugsa han. Eg var liten då ho vart konfirmert, so eg hugsar ikkje sjølve konfirmasjonen, truleg i 1922.

Til min konfirmasjon laut snille gamle Somrei lata livet, og det vart kjøpt utstyr av det me fekk for henne. Fekk skor - dei var svarte, med reim over vristi, og dei kosta 12 kroner. Og tenk, paraply - for ein luksus. Eg hadde han i mange år, so det var god kvalitet.

Torhild sydde både kjolen og kåpa. Kjolen var passeleg då, men året etter var han for liten oppe, so det vart sydd ny overdel av fint matt grønt ullty, med ein stor spiss bak og to spisser framme i bringa, so kjolen vart nett som ny, den. Kåpa var brunmelert med plysj krage og plysj framme på armane, stor stas. Sjølv var eg inga sydame då, det hadde no helst berre vore dokkeklede, men det kom seg seinare, etter at eg hadde fått eigen heim. Måtte då sy alt sjølv, for det var ikkje klede å få kjøpt på landsbygdi, og so var det no billegare å sy sjølv. Stundom reiste eg til Os og kjøpte ty der.

Men tilbake til dette med å vera konfirmant. Eg minnest den sumaren Torhild gjekk for presten. Det kom mange frå Lunde-bygdi, og alle gjekk til fots. Ein sykkel var då reine statusmerket. Gutane var so ertne med jentene, so det var ei rein plage. Det var fire jenter utanom Torhild - dei kom frå Korsnes, Gripne og Grimsland. So ein dag ville dei lura gutane. Dei var med Torhild inn og fekk mat, og etterpå gjekk dei ned kjellartrappi og ut kjellardøri, og med Torhild som fylgje tok dei snaraste vegen gjennom Åsen, og ned med skiftegardsgrindi, som var skilje mellom Hegglands-marki og Humleviks-marki. Soleis fekk dei eit godt forsprang. Gutane sat på ein stor stein borte på Løhaugen og venta på jenter som aldri kom. Slukøyra måtte dei gå til slutt. Eg var ni år då og tykte det var til pass for dei, so ertne som dei var.

Husavask og kledevask

Det vart ikkje meir skulegong med meg. Ikkje hadde eg hug heller. Eg treivst som fisken i vatnet. Det var no helst dei som hadde god råd som gjekk på middelskulen i Bergen, so mangt eit skuleljos gjekk soleis tapt. Eg var ikkje noko særs skuleljos, so det var kje noko tap korkje for meg eller andre. Det var forresten berre eit par av skulekameratane mine som gjekk vidare på skule, etter at dei var ferdige på folkeskulen.

Slik gjekk tidi med arbeid både ute og inne, med stell av dyr, oppvask, kledevask og husavask. Som dei fleste andre hadde me vedakomfyr, og det vart sotet i taket over komfyren. Det var omnsringar på komfyren, so det rauk litt kvar gong me letta på gryter og panner, eller skifta ringar etter storleiken på det me skulle koka i. Me hadde ei gryte som me laga fleskasos i. Det var nok gryta hennar mor. Taket over komfyren laut me skura med noko som heitte Sepolin, og det var trasigt. Den store husvasken var om våren. Ja, kjøkenet vaska me til jol, det lukta so reint, og nye gardiner kom opp. Alle romma som vart nytta fekk ein omgang med vaskefilla om våren. Dette var før utearbeidet byrja.

Storklevask var kvar fjortande dag. Me sette kvitekleda i pulvervatn kvelden før. Me hadde ikkje so godt vaskepulver som me har no. So var det å vaska med vaskebrett. Me nytta både trestampar og sinkstampar og sinkbytter. Me koka kvitekleda i ei stor klesgryta. Gryta laut me fyra under, måtte ha godt med turr ved. Det var mykje kulørt ty, og ei heil røys med sokkar og labbar. Etter at kvitekleda var ferdige var det å ta snaraste vegen gjennom hagen ned til elvi og skylja dei der. Vinters tid var det ein kald jobb. Om sumaren la me kvitekleda til bleik på bakken, dei som me tykte trong det.

Elles var det å hengja dei på snor eller hagegjerdet. Det var godt å koma inn etter ein slik vaskedag, ein vart liksom so frostig. Var det vind eller uver om natti - ja, me unge sov no like godt for det - men far lika kje at kleda hang ute i vind, for det varsla ofte regn. So om morgonen når me kom ned på kjøkenet stod den største sinkstampen i huset der full av klede. Ikkje alt var like tort, som makkokleda, dei hengde me på ei snor på loftet.

Skulehus-vask

Skulehus-vaskinga gjekk på omgong i den tida, og etter at eg var konfirmert var eg også med på det. Eg og to andre på garden, ei frå kvart hus, med kvar si bytta og golvklut, skulle vaska golvi på skulen. Me varma vatnet på lemen, etter at me hadde vore i skytja etter ved og i elvi etter vatn. Eg tykte eg var komen inn i det aller heilagste då eg vaska på lærarromet. Her stod globusen - og mannen me hadde i helselære-timane. Me kunne taka heile mannen sund, og me tykte det var reint nifst. Ja, ein gong var det ei som uveta. Og eg som var glad for å gå på skulen i slaktetida so eg slapp høyra grisehyla - og so sjå dette! Eg ville helst gløyma heile mannen.

Skulehuset var i eldre tid til festar og basarar. Det var før ungdomshuset i Våge vart bygt. No er det yrkesskule der, etter at det kom opp eit nytt skulehus på Gjerstad.

UNGE ÅR 1932-1955

Radio fekk me ei tid før krigen. Det var akkumulator, med ein raud flottør som flaut opp i ein glasbehaldar. Syra måtte stundom etterfyllast, og ho var so sterk at med litt lekkasje gjekk det hol på ryggsekken me bar behaldaren i. Me hadde jo ikkje elektrisk enno. No var det moro med radio i huset, og fjøsstellet gjekk unna i ein fart, for det var ofte eit program me ville høyra. Eg strikka mange par Selbu-vottar medan me høyrde på radioen. Det var so mange som tinga presangar - vottar som skulle sendast til Amerika med nokon som var heime derifra, til slekt og venar. Gutane gjekk med nikkers då, so eg strikka mange par knesokkar med mønster på.

Romantikk og bøker

Strikking og lesing var det gildaste eg visste, men det var no helst om kveldane det vart tid til det. Ja, det hende at ei bok var so spanande at klokka vart både eitt og to før eg la meg til å sova. Eg låna bøker frå folkeboksamlinga, som berre bestod av ei einsleg hylla. Det var på Breidablikk, på Gjerstad, ovanpå der, so eg gjekk mange gonger opp den trappi. Då det meste var utlese av bibliotek-bøkene fekk eg 1åna bøker av dei som budde der. Det var engelske romanar, omsett til norsk, og det var dei gamle bokstavane, gotisk skrift. Men dei var eg so van med, so eg las like godt for det.

Jau, det var kjærleiksromaner, men eg tykte det var lenge og omstendeleg før dei fekk kvarandre. Det var god moral i bøkene, so eg skuldar stor takk til dei som lånte meg bøker av si private eiga.

Elles las eg Jens Tvedt, han var bror eller halvbror til gamlelensmannen i Tysnes - han budde i Gjersvik, i Lensmannshuset, som me framleis kallar det. Eg hugsar han godt, han var gamal då og var ikkje lensmann lenger. Då me kom frå skulen såg me han ruslande med hendene på ryggen, han skulle henta posten nede i vegen. Jens Tvedt sine bøker var skrivne på dialekt, slik som "Madli under apalen', og mange fleire.

Johan Boier var òg interessant å lesa. Han skreiv mykje om fattigdom, slik det var i den tida han levde. Han skreiv òg om utvandringa til Amerika. Dei fekk seg land der som dei dyrka opp, og det var reint utruleg korleis dei kunne greia seg med provisoriske hjelpemedel. Men det var eit farvel til det gamle landet for alltid, det visste dei, og mange tok skade av desse endelause viddene, og heimlengten i tillegg, so mange bukka under. Falkberget sine bøker var òg fengslande. Ja, det kunne vera so mange å nemna, Ragnvald Vaage, og Gulbranssen med "Og bakom synger skogene".

Brørne mine lånte Detektiv-magasinet, og det måtte eg alltid lesa. Illustrert Familieblad kjøpte me stundom. Det gjekk diverre inn. Likeeins Norsk Ungdomsblad, som me heldt i 30-åri. Der var mykje godt stoff. Det kunne henda at far bad oss lesa høgt frå bladet om vinterkveldane, og det var kje nei i min munn, for det lika eg. Han las no litt sjølv også, men det var kje mykje skule i hans tid.

Som tenåring lika eg og godt å skriva brev, so eg hadde fleire brevvenar. Det var både spanande og interessant.

Stundom skreiv eg på rim:'Til ein ukjend ven':

Min kjære ukjente ven

eg sender eit brev til deg,

åja, vel det hender at du får brev frå andre òg,

om eg var synsk og er det sikkert òg.

I kveld so vil eg no berre prøva

eit lite tim ifrå deg å røva.

Du veit me treng no smila litt

og sjå på framtidi ljost og blidt

Forresten trur eg du er kjekke'

for det om du er eit stykke vekke.

Eg tykjest sjå deg, du er so blid

som sol på fjellet ved sumars tid.

Eg er ei tirøygs og glad ei jenta

som gjeng her heime på Tysnes og venta.

Og snart so fyller eg 16 år,

eg tykjer den tidi so snart ho går.

Og mor og far dei har kalt meg Signe,

åja, det kunne no gjerne ligne,

for alt eg tek i, det signar seg,

det tykjer rett nok allfall eg.

I går kveld prøvde eg til deg skrive,

åja, eg strevde på harde livet.

Til slutt so måtte eg gje det opp,

og då det verkte i hovud og kropp.

I kveld so vil eg no atter skrive,

og høyra om du no er i live,

for tanken kan ikkje sleppa deg,

og namnet ditt, ja, det hugstel meg.

Du tykjer gjerne eg no er grådig,

men vonar du er ein herre nådig,

som tilgjev Signe, ei liti møy,

som lever borte på Tysnesøy.

Eg vonar no at du snart vil senda

eit lite brev til meg attende.

Er sikker på eg'kje sova

får visst du meg sviktar til langt på vår.

Me lyt no nytta våre ungdoms dagar,

dei er som blomar i rosehagar.

I ungdomstid skal ein gleda seg,

er du'kje einig no her med meg.

Til slutt so må du so godt no leva,

mitt hjarta det kjem no til å beva

kvar kveld i måneskin no for deg,

vonar ditt og det gjer for meg.

Min fyrste bytur

Fyrste gongen eg var i Bergens by var då eg og mor kjøpte utstyr til konfirmasjonen min, sumaren 1932. Ja, det var mykje rart å sjå i byen, ei heil oppleving for meg som aldri før hadde sett foten på ei gata. Fyrst var det no turen med båten, det tok tre timar frå Våge til Bergen. Me reiste forbi Veholmen. Då me kom inn i Vågen laut me vera på dekk og fylgja med. Me høyrde hestetramp frå gata. Det var desse store Hansa-hestane. Det var jo litt heimsleg med desse dyri. Mykje var det å sjå i butikkglasi, eg vart ståande og berre glana, men mor skunda på meg. Me hadde ikkje all verdi tid, sa ho. "Men der, mor, sjå dei fine epla," peika eg, dei såg så fristande ut. Men så sa mor at det ikkje var eple, det var tomatar. Eg hadde aldri sett slike før.

Me var i fleire butikkar. Det var mykje folk alle stadar. Eg høyrde at folk pruta på varene. Det var visst vanleg, det, etter kva mor sa. Med litt pruting kunne ein få saker og ting billegare. Det var som eit slags billegsalg.

Det var mange bilar i gatene - i det minste syntest eg det, eg som berre var van med eit par stykke. Men tenk at eg skulle få sjå so mykje hestaskit i byen! Og eg såg ein som samla opp skiten og tok han i eit bidne, so me slapp å trø i hestaskit den dagen. Me hadde jo nøgdi av det heime. Me var inne på ein kafé og kjøpte kaffi til nista vår. Til slutt var me på Altona og kjøpte kolonialvarer. Det var billegare enn heime, so me nytta tidi medan me var i byen. So var det på kaien og venta på båten. Det hadde vore ein fin tur, tykte eg. Det eg hugsar best er hestane og hestaskiten. Eg forstod ikkje korleis folk kunne få sova i byen, med all den sjauen. So eg vart snart klår over at eit bymenneske, det kunne eg aldri verta.

Strikkety og snakkety

Syskenbarnet til mor, Lina, var heime hjå oss om sumaren. Ho budde i Bergen. Lina hadde alltid ein ting med til mor. Elles var ho flink både til å strikka og til å snakka. Det var vanskeleg å koma til med eit ord når ho var i pratehyrna, og det var ho mest støtt. Får seia som det stod i eit blad: "Ære være disse gamle damer, med sitt strikketøy og snakketøy." Men koseleg og snill var ho. Som ung ferierte ho hos besto på Gjerstad, det var morsyster hennar. Seinare kom ho til Heggland, og som gamal kom ho til oss i Gjersvik. Soleis kom ho til å feriera hjå tre generasjonar. Synest eg ser henne for meg, der ho kom med frøken hanke, godt gøymt under forkledet, medan ho såg seg rundt om det skulle vera mannfolk i nærleiken. Ho las flittig i almanakken og kunne alle merkedagane. Ein morgon seier ho: "I dag er det Jakob Våthatt," og regnet styrta ned. Ein gong hadde ho kjøpt ei glasskål til Valborg. Men det var altfor mykje pukk i Kjærafjords-vegen, klaga ho då ho kom fram, for "Gid, så satte jeg meg på skålen!" - so gåva vart altså ein fiasko. Seinare kjøpte ho ei ny skål som eg skulle gå med, og eg kom betre frå det.

Ein annan gong me var med Lina til Kjærafjorden var det halvmyrkt då me skulle heim att. Vegen opp til Stølen var kje ferdug, og det hadde rigna, so det var store sølepyttar - me måtte hoppa frå stein til stein. Lina kom etter, og me høyrde at ho snakka med seg sjølv: "Der er en sten, og der er en vannpytt, og der er en sten..." Men so trakka ho midt i ein dam so søla skvatt. Eg trudde me skulle rivna av lått, og ho lo sjølv og, enda ho vart våt på føtene. Ho trudde aldri at me lo av henne, ho var grei slik. Men me var lattermilde, ho var no komisk òg.

"Tjato"

Får òg skriva litt om Tjato som budde i det små huset på Kringsjå. Ho sa alltid "tjadå", det skulle vera "jada", og soleis fekk ho namnet "Tjato". Eg veit ikkje det rette namnet hennar. Huset vart kalla for Tjato-stova. Då me skulle heim frå skulen stod det ofte ei tom skål eller tallerk attmed vegen nedanom huset hennar. Det var gamle fru Tvedt som hadde vore med mat til henne tidlegare på dagen, samstundes som ho henta posten. Ho var alltid snill med dei gamle. Det fanst ikkje noko alderstrygd då, so det var ikkje greit å verta gamal. Det tenkte ikkje me ongane på.

Eit skitent kne og helgavask

Stundom var eg på lemen, i kleskista der. Det var nokre fine bluser som var blitt for små for mor. Det var av fint sirsty med prikkar og teiner i tyet. No fann eg ut at dei passa til meg, og eg tykte at eg vart retteleg fin i dei. Dei fleste er vel opptekne av klede i den alderen, og eg var kje noko unntak soleis. Me måtte vera fine når me skulle på vift, som dei sa.

Me vaska aldri golvi med kost før. Me låg på kne med noko mjukt under knei, soleis fekk me reine elefanthuda under knei. Hugsar ei kona som vart sjuk i eit kne og måtte til lækjar. Kneet vart vaska og skrubba med grønsåpe og vatn. Men so ville lækjaren sjå det andre kneet for å samanlikna. Motvilleg drog ho sokken ned. Jau, det var stor skilnad. Det eine kneet var gullande reint, og det hitt såg ut for at det ikkje hadde sett vatn på lange tider. Om det er sant, kan ikkje eg stå inne for - får seia som jærbuen: "Eg lyg ikkje, eg berre snakka romsleg."

Eg hugsar badingi til helgi då me var born. Det var ei av dei eldre systrene mine som var bademeister. I gongen innforbi kjøkenet var det spring og vask, og det var her badingi gjekk føre seg. Dei laut varma vatnet på komfyren på kjøkenet. Me sprang på lemen dei som var ferdige, men so var det so freistande å stå ei stund i øvste trappetrinet og glytta litt for å sjå korleis det gjekk med nestemann. Men då kom det frå den som sat i stampen: "Gå og legg deg! Eg rikka meg ikkje or stampen so lenge du står der."

Tre koner på kyrkjeveg

Dei var flinke til å gå til kyrkja før - ja, dei gjekk stundom heile mila, om ein reknar begge vegar.

So var det ein sundag sumarsdagen. Tre koner kom gåande frå Lunde. Glaset stod ope, og me kunne høyra brotstykke av samtalen deira, for dei var so høgrøysta. Det var ein som hadde vore ute for ei ulukka, eller gjort skade på seg. Då seier den eine med høg røyst: "Ja, eg snakte med Mattiassen i går kveld, og han sa at han vart utskriven frå hospita-a-let..." Det siste kom i langdrag. Ja, slikt kan ein hugsa. Kledi deira var svarte, side stakkar, og svarte hovudplagg med frynser. Den eine hadde hatt. Ho var frå by'dn, men gift med ein lundarbygding. Han var ein avdanka sjømann. Han pla køyra med hest og vogn til kyrkja, sat og rugga i vogni, trudde visst han var på dekk no òg.

Lækjarane våre

Som tidlegare nemnt hadde mor ofte vonde hjarteturar, og det hende at lækjaren kom innom. Ho vart undersøkt og fekk medisinar. Ein gong spurde han om kor mange born ho hadde sett til verdi. Då han høyrde at det var elleve stykke sa han: "Ja, du må få lov til at være svak, da." Sjølv var han stor og kraftig. Han var fødd i Bergen, son til Margrete og Andreas Lavik - kjende namn for oss eldre. Han flytta frå Tysnes til Lyngdal. Seinare, under krigen, vart han fengsla av det tyske krigspolitiet for arbeid i motstandsrørsla, og vart skoten. Han etterlet seg kona og tre born. Foreldri hans levde enno då.

Etter han kom dr. Hegrenæs til Tysnes. Han var til far, som døydde av difteri i mars 1945. Trass i fine prøver fekk eg og det same seinare, og han var mange gonger til meg.

So var det dr. Nybø. Han kom til Tysnes i 1946, og var distrikslækjar. Det vart han verande fram til pensjonsalderen, so me hadde ofte kontakt med han. Det var ikkje timebestilling hos lækjaren, slik det er no. Det gjaldt om å vera tidleg ute - men det var alltid nokon som var enno tidlegare. Me sat ofte og venta i timevis, og mang ei labbe vart strikka på venteromet. Det var vedomn der, og fru Nybø var innom og fyrte i omnen og prata litt med oss. Dr. Nybø, eller Nybø'dn som han helst vart kalla, hadde ofte vore i sjukevitjing om natti, so han kom ikkje so tidleg på kontoret. Han hadde ein turnuskandidat til å hjelpa seg dei siste åri, men han var stort sett aleine om alt det som dei no er mange om. Han bygde seg hus, og hadde eit lite kontor der ei stutt tid. Alt arbeidet tok på. Han vart tidleg utsliten. Eg tala med dotter hans, som var i mottakingi på Fylkessjukehuset på Stord. Eg nemnde han som den gode lækjaren han var, og eg trur ho tykte det var gildt å høyra. Han var død då.

Dei fine kvite skorne

Ei lita historie frå krigens dagar: Det var ei eldre kona eg pla vitja ofte. Ja, mang ein kaffikopp drakk eg der. Ho tala om at det var nokre kvite ty-skor hjå handelsmannen. Eg forstod at ho hadde hug på eit par. Eg ville gjerne hjelpa, men eg var redd for at ho ville ta det ille opp. Det var mot slutten av krigen, so det var noko sjeldsynt at det var korne skor i det heile. Eg sykla heim, men eg fekk kje fred for desse skorne, so eg sykla ut igjen same kvelden, og ho fekk pengar til skor. Det var ingen stor sum, og ho tok det ikkje ille opp, som eg hadde trudd. Og skor vart det, dei var kvite med reim over risti.

Når eg skriv om skor, kjem eg på at eg fekk nokre som var laga av fiskeskinn. Dei var i to kulørar, raude og sølvgrå. Dei var fine å sjå til, men ikkje særleg sterke.

Ut i teneste - men so...

Eg lika meg godt heime, men hadde likevel hug til å koma meg ut i teneste - gjekk og drøymde om det. Og hausten 1937 vart det verkeleg utreis. Far og mor var ikkje unge lenger, men eg tykte kje dei var gamle heller, nett. Ei jenta som tente i Skjepavikjo skaffa meg plass i heimbygdi si, i Dimmelsvik. Det var langt heimanfrå, men eg lika meg godt. frå fyrste dagen. Det var på ein gard, so eg arbeidde ute og inne og stelte i fjosen. Det var hjå unge folk, og dei hadde tre born - fem år, tre år og fire månader, jenter alle tre. Eg var ikkje so van med born, men dei var greie og snille, og me vart gode venar. Besteforeldri budde i huset, men stelte seg sjølve. Ein dag var me i kjellaren og baka, eg og kona. Ho var frå Ølve, og me fann ut at me var litt i slekt med kvarandre. So ein treff ofte slekt både her og der, det har eg vore ute for mange gonger.

Ein gong drog dei unge til Uskedalen, som var heimstaden hennar. Då vart eg innbeden til kaffi hjå dei gamle, og dei var pratne og koselege. Eg vitja dei etter krigen. Då var det berre kona som levde, ho var bra rasjen, og dei unge hadde fått to nye jenter. Og eg var i heimen til ho som hadde tent i Skjepavikjo og skaffa meg plassen. Ho var då gift og hadde små born. For nokre år sidan fekk eg ei helsing frå henne frå ei felles kjenning. Eg skreiv då til henne, og fekk vita at dei eg tente hos framleis levde i beste velgåande - men gamle var dei jo. Eg sende ei jolehelsing til dei, og soleis har me hatt litt kontakt.

Eg var ein gong til kyrkja i 1937, Kvinnheradskyrkja. Eg tenkte då at eg seinare ville ta ein tur og sjå Baroniet, men det vart no ikkje. Det var min fri-sundag, so eg og Anna gjekk på kaien då båten kom. Båten tuta før han nærma seg kaien. Ein lyd som var so sterk at han gjekk gjennom marg og bein. På dekk stod ei lita barnekista. Det var ein ti års gamal gut - han hadde gledd seg slik til å vera med i bryllaupet til syster si, fekk me vita. Men so fekk han brått polio, og åndedrettet vart ramma. Han var frå Rosendal. Eg fekk det som ei vond aning, men vakta meg vel for å nemna det i brevi heim. Eg hadde berre vore der i fem viker før eg vart sjuk. Lækjaren trudde det var influensa, men so vart eg lamma i føtene, og i rygg og armar. Måtte til Bergen. Ombord i båten var det ikkje sjukelugar, so eg låg på ein hard benk i ni timar - so lang tid tok det før me kom til byen. Ei sjukesyster var med. I Bergen stod sjukebilen klar, og so bar det i full fart opp til Haukeland. Dette var fyrste gongen eg var på sjukehus. Men det skulle kje verta den siste.

Fyrste gongen på sjukehus

Eg var nitten og eit halvt år då eg kom til Haukeland, i 1937. Mangt er uklart for meg på grunn av all morfinen eg fekk for smertene. Eg låg på eit siderom, saman med ei ni år gamal jente frå Rosendal. Ho hadde polio, ho òg - namnet hennar var Liv. Sjukdommen vart rekna for smittsam, men det var delte meiningar om det. I alle høve skifta både lækjarane og systrene frakker før dei kom inn til oss. Det vart teke ryggmargsprøve, og sjukdommen skulle "verke ut", vart det sagt.

Etter tre veker var den høgre foten heilt i vinkel. Ein kveld kom fire mannssterke systrer og freista brekka foten i bein stilling, utan bedøving. Eg hylte som ein stukken gris, som rimeleg var, for det var eit fullstendig beinbrot, og kneet har aldri vore bra sidan. Men etterpå laut dei gje meg noko for smertene. Det var ein mandagskveld, eg gløymer det aldri.

Seinare fekk eg den fikse ideen at eg ville or sengi, hugsar eg, og eg byrja leggja planar. Armane var blitt bra no, og etter at dagvakta var gått sette eg planane ut i livet. Eg veit ikkje kor lang tid det tok, trur det var timer - men det kunne det no ikkje vore. Eg fekk dyna på golvet. Liv hadde lova at ho ikkje skulle ryngja på, men då eg sjølv rulla or sengi vart ho redd og ryngde likevel. Stor oppstand med nattevakt og fjerdevakt og sjølvsagt lækjar. Eg var kanskje ikkje so klår etter medisinen eg hadde fått, men eg hugsar det som det skulle ha vore i går. Eg hadde dotte ned på dyna på golvet, so det var ingen stor skade lidt. No vart det sett grindar på sengi, so eg låg som nedi ei gryta.

Dei som kom på visitt laut stå i døri, so lenge som dei var redde for at det var fåre for smitte. Lina, syskenbornet til mor, som eg kjende so godt heimanfrå, kom snart på vitjing, og stod i døri som ho vart beden om, men ein dag kom far, og han gjekk like inn og las på sjukejournalen som hang over sengi mi. So tok han ein stol og satte seg ved sengi. Men Adam var kje lenge i Paradis. Ei syster kom og sa venleg, men bestemt at han laut stå i døri, og eg kjende meg som den sjuande far i huset der eg låg.

Jolafta vart sengi mi, og sengene på dei andre sideromma, boren inn på salen - det var ikkje hjul på sengene då. Det var mannsavdeling på salen, og mange hadde familien hjå seg. Stort joletre var det, og jolenisse, so alle fekk kvar sin pakke.

Joledag kom det inn ein heil familie som hadde skarlagensfeber. No skulle eg opp i andre etasje. Der var ingen heis, so det var to portørar som bar meg opp, og ein vittig pasient på gangen sa at no måtte dei gje meg ein god klem. Eg vart sjølvsagt flau, medan dei var alvoret sjølv.

Eg kom no inn på ein sal med berre unge, som vart kalla for jomfrusalen. I salen innanfor var det berre eldre folk, so den kalla me "gamleheimen". Det vart fortalt at ei ung sjukepleierske som skulle stella der om kvelden sa til ein av dei gamle: "No, bestemor..." Pasienten vart dødeleg fornærma, for ikkje var ho bestemor - ho var ikkje eingong gift. Men ho betalte for sjukeopphaldet sjølv, so ho måtte handsamast som eit sprukke egg. Ho klaga til oversyster, og sjukesystera fekk påpakning både av henne og avdelingssystera. Far til avdelingssystera sat på Stortinget, og det var noko svært, det.

Det var to på salen som kom frå Haugesund. Ei av dei kalla me for Konti - ho heitte Constanse. Ho var eit reint oppkome av godt humør. Dette var vinteren -38. Mange var plaga av eksem, so eg trudde dei hadde vore ute for ei ulukka, so inntulla som dei var.

So var dei ei fru Jonsen, ho var tysk og gift med ein brannmann. Ho var full i fant. Det var ein snill eldre prest sonm pla koma oppom og halda andakt. Då vart dørane til "gamleheimen" opna. Presten var litt skeiv i halsen, so han gjekk med hovudet på skakke. Ein dag såg fru Jonsen at presten kom ute i gangen, og so seier ho: "No kjeme presten med hovudet under armen." Me kunne kje anna enn le. Presten smilte og tykte det var flott at me var i godt humør. Han skulle berre visst kvifor me lo. Men han hadde nok ikkje høyrt noko. Eg hugsar salmen me song, den var av diktarpresten Anders Hovden:

Sørg o kjære Fader du

Jeg vil ikke sørge

Ikke med bekymret hu

Om min fremtid spørge.

Sidan har eg kunna denne fine salmen.

Det var triste ting òg. Ei ung jente frå Bergen var innlagt til observasjon, ho heitte Jenny. Dei tok ryggmargsprøve inne i salen, midt i visittida med mange av hennar eigne rundt sengi. So vart ho heilt sjuk av det, og portørane bar sengi hennar ut. Alle visittene forsvann som dugg for soli. Lina var hjå meg då.

Det var siste gong me såg Jenny. Ho døydde seinare av svull på hjernen. Me tykte det var so trist.

Det var berre eg som hadde polio der på salen. Behandlinga eg fekk var massasje og bad i badekar. Noko slikt som basseng hadde ingen høyrt gjete om eingong. So skulle eg vera oppe litt, og etter hjelp med kleda sat eg på sengakanten og tykte det var føtene mine eg kjende. Med hjelp kom eg bort i ein stol. Det var rart å sitja oppe, og det vart ikkje lenge fyrste dagen.

Visittar på sjukehuset

Det var alltid spanande å sjå om me fekk visittar. Ein oppegåande pasient stod ved glaset, og så seier ho: "Her kjem ei med svart hovudklut!" Det var visst sjeldan å sjå det i byen. Eg visste at det var mor, for ho hadde nemnt i siste brevet at ho ville ta ein tur.

Lina kom trufast ein gong i veka. Eg fekk sendt ei bok frå eit syskenbarn til mor. Eg har ho enno, gamal og gulna - skriven av Jull i Viborg.

Eg fylte tjue år. Dagen vart feira på sjukehuset. Dei andre pasientane hadde spleisa på ei kringla, og so fekk me sjokolade til. Ei av dei, ei frøken Mikkelsen, hadde skrive eit lite dikt:

God morgen Signe og gratulerer,

hjertelig tillykke vi alle frembærer.

Midt i ungdommens fagreste vår

så trygt på bena du står.

Nu må du være forsiktig og ikke dette

og snart kan du både hoppe og sprette.

I dag skal vi feste så Haukeland skjelver

drikke sjokolade i store elver.

Altslag sykdom skal vi glemme,

glede oss som om vi var hjemme.

Søstre og leger gode ønsker uttrykke,

ett strålende smil fra søster Lykke.

Søster Anna gir oss bordduk på bordet,

og til festtalen geiper Konti ordet.

Det er visst ikke så fint dette dikt,

for kanskje du også baler med slikt.

Ja, du Signe er så grei og snild,

og derfor alt godt vi deg ønske vil.

Hilsen fra alle på Jomfrusalen, og Ruth,

dermed er så diktet slutt.

Ho som skreiv dette hadde tidlegare hatt fleire kreftoperasjonar, brystkreft. Begge brysti var borte, ho hadde brystprotesar. Ho forfalde om ein gong ho var på røntgen. Under påkledninga trilla eine brystprotesen bortover golvet. Ein ung dokter som var der tok han opp og la han opp i vindauget. Då sa ho: "Unnskyld, men det er brystet mitt, det der." Han raudna heilt opp til hårroti. No hadde kreften spreidd seg til magen og spiserøyret. Men heile tida var ho roleg og hjelpsam. Ein av lækjarane, oss i mellom kalla for Lurven, fekk den tunge plikta å fortelja henne at det ikkje var noko håp, men kaldblodig som ho var sa ho det sjølv, og han gjekk letta ut.

Etter eit snaut halvår skulle eg få reisa heim, sjukekassen betalte ikkje for lengre opphald. Far kom og henta meg. Då me kom på kaien og eg fekk sjå den bratte landgongen, tenkte eg på korleis eg skulle klara å koma ombord, men ein av mannskapet, som var klar over situasjonen, bar meg opp på dekk som ein annan pakke, so vips, so var eg ombord.

Etter tre timer var me i Våge. Der held Lavik'ane på og grov grunnen til bakeriet. Det var Lars Leknes som ville byrja med bakeri, og det stod ferdig hausten -38.

Heime igjen

Eg fekk ingen stokk eller krykkja på sjukehuset, enda so vel eg hadde tronge det, men far laga meg ein stokk som gjorde bra teneste. Eg lika ikkje å liggja i stova, men det vart det til, for trappi opp til lemen med sine femten trin hadde ikkje handreil. Far var ingen snikkar, men han var aldri rådlaus. Eit riveskaft vart sett opp, og gjorde bra nytta. Opp kom eg, og fekk taka i bruk nor'e salen, som hadde vore romet mitt i mange år. Her treivst eg godt, saman med dei tingi eg var glad i. Fuglane song, og eg hadde hug til å syngja med. Snart kom sumaren, og det var godt å kjenna den gode høylukti. Eg hadde hug til å vera med og hesja, men brått låg eg og såg opp i. skyene. Det var jo mjuke bakken eg fell på, so det naua ikkje.

Det var ikkje mykje nytta dei fekk av meg heime den sumaren, so eg byrja strikka for folk. Det var godt å vera oppteke av noko, og nokre kroner vart det no av det. Strikka Fana-jakker til ein heil familie. Dei heldt garn og mønster. Eg strikka etter mål, og det var greit - måtte ha mål etter høgdi, rundt livet og armlengde. Ein gong skulle eg ta mål av ein høg ungdom, og då måtte eg stå på ein skammel.

Ja, tidi gjekk, og eg kom meg no etter kvart. Eg hadde svikt i høgre hofta og vond rygg, so eg halta noko. Men armane hadde eg full kraft i, heldigvis. Me køyrde framleis i hest og vogn til kyrkja, men vogni var for høg for meg å koma opp i. Sta som eg var nekta eg å vera med før eg klarte vogni og kyrkjetrappi med eigi hjelp. Året etter klarte eg det verkeleg.

Det var kje kjekt å verta glodd på i den alderen. Men det har ikkje gjort meg noko seinare, og eg har gått med både krykkjer og gåstol i kyrkja.

Hugsar ein gong før eg vart sjuk. Eg var med far og mor til kyrkja. Då kom det eit eldre menneske oppover kyrkjegolvet, med krykkjer under armane. Heilt fram i kyrkja gjekk ho. Kanskje ho var tunghøyrd, so ho ikkje høyrde korleis folk mumla? Eg tykte ho var modig. Tenkte ikkje på at dette skulle koma til å henda med meg. Same kona hadde lege til sengs i fleire år - ei slags gikt, trur eg - so ho var sikkert glad for å ha korne på føtene att. Ho kom seinare som ein av dei fyrste pasientane på gamleheimen på Nymark. Minnast ho var flink til å sy Hardanger-saum, heilt opp i høg alder. Mannen hennar hadde vore bas på vegarbeid rundt omkring, reiste mykje rundt i bygdelagi. Han var blind på eine hauge, hugsar eg. Då me var ungar hadde me ein gåte om han: "Kven er det som reiser land og strand rundt me berre eitt auga?"

Postmennene i mi barne- og ungdomstid

Postmannen vår var Ola Møklebust. Han gjekk med posten tre dagar i veka. Han sykla jamnast, men om vinteren, når det var snø, gjekk han. Tenk, frå Økland, Lunde og til Våge. Heimatt var det like til Malkenes. Til Lukksundet var der kje veg, so dei henta vel posten på Malkenes sjøvegen. Ja, det var litt av ein marsj.

Han hadde ei fløyta som han bles i når han kom framom nakken innom oss. Det var ein sterk fløytetone, slik at alle på garden kunne høyra det. Då var det å stå kiar med brev og sendingar. Han hadde radio, det var det kje mange som hadde då. I slåtten, når det var utrygt med veret, og me hadde mykje turrhøy ute - då var det me ungane som skulle spørja Møklebust'en etter veret. "Han sku gå seg på," sa han, og me ungane stod der like kloke. Men so var det hans tur til å spørja. Far hadde nettopp reist ein tur til Nordland, og då spurde han oss ungane om kven han hadde reist med. "Han er med dei same som han var med i fjor," var svaret han fekk. "Åja," nikka han, sputta seg i nevane og heiv seg på sykkelen.

Posten delte han mellom oss yngste. Tenk om det hadde vore slike fargerike brosjyrer som me får i dag, men nei, det var det no ikkje.

Vinters dag bad mor han ofte inn på noko varmt, for det kunne sjølvsagt vera både surt og kaldt for han å traska slik. Han var svært takksam for det - ja, han takka oss opp i handi, både store og små.

Han som gjekk med posten før Møklebust'en heitte Lars, var frå Malkenes. Post-Larsen vart han kalla. Han hadde eit horn han bles i, og dei sa han var ein meister med hornet.

Han var van med å få kaffi hjå ei kona på heimvegen. Ein gong hadde ho vrengt foten. Då Post-Larsen kom sa ho: "Nei, du kan ikkje få kaffi hjå meg, Lars, for foten min er vond." Dette tykte han var ille, og so sa han: "Du får moa han, seddu". Og so vart det kaffi for Larsen likevel. Dette er meg fortalt, eg hugsar det ikkje sjølv. Ja, kanskje var eg ikkje fødd eingong.

Karl skomaker

Ja, me sa alltid berre skomakaren. Arbeidsromet hans var i andre høgdi der han budde, hjå broren. Det var eit stort kammers. Når me skulle inn til han, gjekk me opp trappi på baksida av huset. Då kom me inn i gongen, og so opp ei trapp og kakka på døri hans. "Kom inn," høyrde me han seia. Han sat med skomakarmaskinen sin, og det lukta so godt av ler. Skorne eg skulle henta var kanskje ikkje heilt ferdige, so han sopa rusk og lerbitar av ein stol og bad meg sitja. Han var alltid so koseleg å snakka med.

Ein kveld sat han og hjelpte brorsonen med rekneskap, som han ofte gjorde. So gjekk han ut ein tur, og dei andre gjekk til ro. Om morgonen vart det stort oppstuss. Han var ikkje komen att, og sengi hans stod urørt. Dei leita både høgt og lågt, men då dei fann skomakarforkleet hans på Jektavik-kaien i Gjersvik byrja dei leita på sjøen. Dei tok med ein hane i båten. Det var gamalt det, at ein hane pia gala når dei rodde over staden der ein drukna låg. Men hanen gol ikkje, og dei fann ikkje noko.

Tre, fire dagar seinare rek Karl skomakar opp i strandi nedanom huset. Jau, det var ei trist hending, det tykte me alle.

Same året hende det noko liknande. Ei jenta tente hjå ei ekkja og sonen hans. Då ekkja døydde forsvann jenta. Dei var til fjells og leita, for ho pla gå til fjells stundom, og no tenkte dei at ho kanskje hadde gått seg vill. Men dei fann ikkje eit einaste spor.

Mykje seinare rek ho opp i ei vik. Guten i huset hadde då forlova seg med henne som seinare vart kona hans. Ryktet sa at tenestejenta hadde vore glad i guten. Ho var ikkje her frå bygdi.

Høns til nons

Minnast me hadde ein arbeidsmann heime. Han skulle setja inn eit glas og laga glaskarm. Me sat med nonsbordet. Det var svært varmt, so både glas og dør sto ope. Brått kjem ei høns spankulerande. Ho vart heilt forskremd då ho såg so mange folk. Ho flaksa over bordet. Me sat stive av spaning. Korleis ville dette gå? Venta nesten at ho skulle sleppa eit visittkort opp i smøret, eller i primskåla. Men so fekk ho auga på det opne glaset og fauk ut.

Arbeidsmannen var flink til å fortelja soger, han sa aldri namnet på dei han forfalde om. Ein plass han var i arbeid var det matøkt. Han og sonen i huset sat med bordet. Brått fann dei eit hår i lefsa, og han sa det slik: "Eg drog og drog, men det vart ikkje ende på håret." Guten som sat der ville reint krepera av lått. Kona kom inn med meir kaffi og ville vita kva dei lo av, men då vart det dott i bjølla, og ho fekk kje vita det då. Ho hadde langt, svart hår, mistenkjeleg likt håret i lefsa.

So var det ei soge om han sjølv. Han hadde gått over dalen, som me sa før, når me hadde vore til Uggdal. Han var trøytt og tyrst på heimvegen, so han la seg med ein bekk og drakk. So var det noko som kitla han på nasen, og då han såg etter var det ein skit. Det vart ein brå slutt på drikkingi, ja, han ynskte vel at han ikkje hadde drukke.

Eldre folk er stundom svært forvitne. No var det ein liten gut som kom bort til ei nabokona, og ho spurde guten: "Kva gjere mammo på, kva gjere besto på, og tante, kva gjere ho på?" Og guten svara. "Å, det e' ditta sama, sama, sama." Ja, det var no sant, og godt sagt av ein liten gut, for det er no dette sama me balar med.

No var dei ein annen liten gut, som òg lika å gå til naboen, for der fekk han alltid noko godt, og då sprang han heim med det same. No sa dei det heime at han ikkje måtte springa igjen so snart. "Men kva ska eg prata om, då?" spurde guten. "Du kan jo prata om veret," sa dei til han. Ein dag var han der att, og fekk som so mange andre gonger noko godt. So gjekk han igjen. Han var komen til døri då han stogga snøgt og sa: "Ja, så va' det ditta veret eg skulle prata om..."

Eg hadde mange venninner, slike som tente i bygd i, og fleire som eg hadde gått i lag med på folkeskulen. Ei frå Gjersvik var eg særleg mykje såman med. Eg hjå henne, ho hjå meg. Brev i har gått mellom oss i alle år, ikkje mindre no som me begge er pensjonistar.

I slutten av 30-åra var me mange ungdomar på tur rundt øyi. Veret var fint, og det måtte det vera, for me sat på opne lasteplanen. Me stogga fleire plassar, som på Onarheim og Nymark. På Nymark var det vegarbeide, og so rart det no høyrest køyrde me inn under ei låvebru. Ei kona kom ut og skjente, men den lettliva sjåføren fekk henne snart blid att. Turen var gild, den, for me var ikkje bortskjemde med bilturar. Dette var den fyrste lastebilen på øyi. Vegen på Nymark er omlagd fleire gonger etter den tid.

På vitjing hjå Lina

So skulle eg til byen att, men denne gongen var det ikkje so alvorleg. Dagen før gjekk eg til frisør. Det var Hilda Frugård som dreiv med det. Det var klypping og krølling med krølltang. Ho var i slekta vår, og alltid skulle eg ha kaffi.

So fin som eg var vorten på håret no trong eg mest sitja på ein stol om natti. Men skit i krøllene, eg måtte sova, for eg skulle tidleg opp og gå til Våge, og det tok ein liten time. Eg hugsar at det var båten som heitte "Lønningdal". Han tuta før han la til kaien. Var det Amerika-folk som hadde vore heime ein tur og no skulle reisa att, var det fleire støt i fløyta. Det var svært høgtideleg

Lugarane var små. Men det var i grunnen berre ein fordel, for då vart me betre kjende. Praten og srrikkepinnane gjekk, so dei tre timene frå Våge til Bergen gjekk fort.

Me stod på dekk då me kom inn Vågen. Såg på alle båtane som låg der, og det yrande livet på land.

Eg var kje so godt kjend i byen, men eg fann då fram til Sukkerhusbryggja, der båtane gjekk til Askøy. I den tidi gjekk det ei lita ferje over til Laksevåg. Det var so koseleg med den vesle ferja. Eg kom meg over til Laksevåg, og til Håstensgate, der Lina budde. Dette var ein laurdag, og sundags føremiddag var me i Laksevågs-kyrkja. Betasupa koka seg ferdig med svak varme på gassen medan me var i kyrkja.

Om ettermiddagen var eg og ei venninne på museum, og etterpå var me på Fløien, so eg var mett av inntrykk då kvelden kom. Eg vakna tidleg neste morgon av bilane i gata, og det var gøy å stå i glaset og sjå. Lina fortalde om korleis det såg ut på Laksevåg i hennar oppvekst. Då var det bakker og hus der det no var gater. Ho snakka mykje om ein Nils på Nesset. Han hadde stor gard med masse dyr, og om sumrane var det lange hesjer, kor borni leikte gøymeleiken. Ho fortalde som om ho skulle sjå det for seg.

Lina stod i ein forretning då ho var ung. Ho hadde sundagsskulen ei tid då ho vart eldre. Ho hadde ei litt eldre syster som var gift og budde på Hidra, ved Flekkefjord. Lina stelte foreldri då dei var gamle. Mori Sygni døydde fyrst, men faren, som heitte Moses, vart svært mange år - han døydde "gammel og mett av dage," som det heitte i Det gamle testamente. Lina ervde huset etter dei. Ho leigde ut alt i fyrste høgdi, og i andre høgdi leigde ho ut to rom. Sjølv hadde ho to rom, og kjøkenet delte ho med leigebuaren der. Nede på "plassen," som dei sa, var det vedbu og do. Lina var økonomisk, flink til å stella med kontantane, forsiktig og nøysom, slik som ho hadde vore van med. Ho hadde ei liti alderstrygd utanom husleiga. Eg var ein helgatur til henne kvar sumar, og då sende mor med meg eit glas med syltetøy, litt smør og egg, og Lina var svært glad for det. Då eg vart liggjande på sjukehus for andre gong, vinteren 54-55, vitja ho meg trufast då òg.

Ungdomsforeninqa

Etter at eg vart sjuk i 1937 lærte eg meg til å sykla att. Eg hadde kunna det før eg vart sjuk, men no laut det ny trening til. No kunne eg sykla til krambui og i ungdomsforeninga, som nyleg var starta. Det var prestefrua, Gudrun Aarvold, som var primus motor. Me var ofte i prestegarden, og i tårnrommet i kyrkja, eller i privathus. Dette var under krigen. Dei kjøpte seg kyr på prestegarden, og presten sjølv gjekk til naboen og lærte seg å mjølka. Det var ikkje so lett å få kjøpt mjølk kringom på gardane.

Ungdomsforeninga var ein tur til Seimsfoss. Me hadde motorbåt. Det var ein strålande sumarsdag, og det vart sunge mange songar. Då me kom fram var det møte på bedehuset der, og mange bygdafolk var møtt fram. Ikkje før klokka fem om morgonen var me attende i Våge, og då var me trøytte, men vel nøgde med turen.

Presten Aarvold var ein folkeprest, og det vart sagt at det var kje eit einaste hus på øyi som han ikkje hadde vore i. Han var uredd på preikestolen, og saman med lærar Døssland hamna han på Grini mot slutten av krigen.

Eg lærer meg spinna

Det var rasjonering på alt mogleg under krigen, men me som hadde gard leid ingi naud. Mest merka me at det var lite parafin å få kjøpt. So me kunne kje kveikja so tidleg på lampene, for den rasjonerte parafinen skulle rekkja både til lampene og fjoslykta. Då var det å strikka i halvmyrke, men eg såg godt i dei dagar, og om eg slepte ned ei løkkja, so opna eg berre omnsdøri til eg fekk løkkja på plass att. Naud lærar nakjen kvinne å spinna, som det heiter. Ja, når me snakkar om spinning - mor var so uheppen å detta ute i tunet og brekka handleden. Og ho som hadde so mykje spinning som ho hadde tenkt å få ferdig til jul! No måtte eg læra meg å spinna. Eg hadde karda og laga småtuller før, og no kom det vel med. Dei fyrste rokkesnellene var noko ujamne, men det kom seg snart. Eg spann mykje den vinteren, både til oss sjølve og til dei to gifte systrene mine, og til ei nabokona. Eg hadde aldri tenkt at det kunne vera so gildt å spinna. Eg vart so trena at eg spann tråd so tunn at når eg tvinna det, vart det tre trådar som passa til strikkegarn. Ja, eg får skryta sjølv, for eg har kje bygdi å lita på, seier eit gamalt ordtak.

Ein framand mann

Lina rømde huset under krigen, etter bombingi av skulen på Laksevåg, der mange born og ei lærarinna vart drepen. Lærarinna var frå Bruntveit på Reksteren. Lina var trøytt og sliten då ho kom til Tysnes. Ho hadde då sote i eit bomberom på Laksevåg nokså lenge. Hugsar at ho kom gåande frå Våge. Hadde berre teke med seg nokre klede. Då ho reiste heim att vart ho fråstolen alt. Folk stal som ramnar.

Det var ofte tyske soldatar å sjå. Ja, det var eit fæla brak når alle desse store motorsyklane kom framom nakken, trur at dei mest ikkje hadde lydpotta på syklane. Hunden vår, Vakthund, gjøydde rasande på dei, men med litt klapp på knei gav han seg. Eg tykte kje det stod slik skremsla av dei . Ein gong eg sat og kinna smør høyrde eg duren av dei . Snøgt fekk eg kinna inn i spiskammerset. Mjølk og anna fekk dei, men smøret ville me helst ha sjølve, for det var smør og egg me handla for.

Siste krigsvinteren kom ein framand mann og spurde erter poteter. Far snakka med han fyrst, og so vart eg ståande og snakka med han. Mor var i skytja etter ved. Ho hadde eit stort sekkaforkle som ho bar veden i. Ho undrast på kva tid den fyren ville gå, som eg stod og snakka med. Eg hadde som sagt aldri sett han før, men no har eg vore gift med han i snart femti år.

Difteri

Eg fann på å nytta morgontimaae og reiste tidleg opp, klokka fire, og fekk full rokkasnella til me gjekk i fjosen i sju-tidi. Eg uroa ingen der eg sat, og ingen merka at eg var oppe so tidleg.

Under krigen laut me blenda alle glas me hadde ljos i. Ein kveld fekk me vitjing av nazi-lensmannen. Me hadde blenda for lite. Han var venleg, verka litt usikker. Han og kona hans vart av bygdafolket kalla for Fiinbeck og Fia.

Krigen tok endeleg slutt, men far fekk ikkje oppleva det. Han døydde i byrjinga av mars 1945. Det var difteri, ein smittsam sjukdom, so dr. Hegrenæs sa at berre husets folk skulle inn i huset. So me satte kista på låven. Naboar og dei byfolki som varpa garden, og folk elles som me kjende, fylgde til gravplassen i Gjersvik.

Det gjekk so snart med far. Ei veka før han døydde køyrde han tømber i skogen. Om morgonen den siste levedagen hans, var han oppe og fyrte i omnen. Mor sov, for det vart ofte seint på kvelden.

Far hadde sagt at eg ikkje måtte koma inn i sjukerommet der han låg, at ikkje eg òg måtte få det. Det var mor og bror min som stelte han. Underleg nok fekk dei det ikkje sjølve, enda so smittsamt det kunne vera. Men ein sundags morgon vakna eg med sår hals. Eg var viss på at det var difteri, det kjende eg. Eg klorte meg opp, gjekk i fjosen og mjølka, og var i elvi og vaska silekjørli. Heile huset sov, og eg gjekk og la meg igjen.

Dei ante gale då dei såg mjølki, men ikkje meg. Bror min måtte like til Våge for å ryngja etter lækjar. Hegrenæs tykte det var urimeleg at eg hadde fått det, so fine som prøvene som hadde vortne teke av oss etter far sin død hadde vore. "Overanstrengelse," sa han. Men sjuk var eg. Eg fekk serum i fire dagar, hadde høg feber, og serumslaming eit par dygn. Det klødde fælt, men det var ein overgang, og eg kom meg.

På skule på Manger

Vinteren før eg gifte meg gjekk eg på folkehøgskulen på Manger. Eg var nok den eldste i laget. Me var 80 elevar. Det var litt rart å sitja på skulebenken att etter so mange år.

Den dagen me kom fekk me mat på det store og romslege kjøkenet. Etterpå var me borte i prestegarden, som låg like ved, og fekk halm til å ha i sengene våre. Det var ein paktar som dreiv prestegardsjordi.

Eg og ei som heitte Aud, frå Fitjar, delte rom hjå skulestyraren. Namnet hans var Raunholm, og han var òg frå Fitjar. Eg hadde svikt i høgre hofta og halta litt, so då det vart vinter og kaldt, bad eg om å få flytta ned på internatet, for der me budde no var det eit stykke å gå og stundom glatt.

Eg kom på eit tremanns-rom. Det var tre slike rom, og eit enkeltrom. Ho som budde der kalla me for Einsella. I fyrste høgdi var der bank, og i neste høgd var det postkontor. So eg har aldri før hatt det so lettvint med posten.

Det var forbode å ha gutar på romma, men forboden frukt smakar som regel best so gutar var det ofte der! Stundom var det eit reknestykke dei ville ha hjelp til, eller berre for å prata og ha det gøy. Dei kraup under sengene hvis me høyrde skritt i trappi, og dei vart aldri oppdaga.

Songlæraren vår var frå Rosendal. Han ville ha meg med i songkoret, men eg lyt seia som sant var at eg ikje åtte songrøyst. Han trudde so passeleg om det. Han trudde visst at eg ikkje ville vera med. Ein kveld var eg på vitjing på eit av naboromma. Me prata og lo. Eg har alltid hatt litt grov røyst. Songlæraren hadde rommet sitt rett under. Og som den sporhunden han var lista han seg stilt opp den bratte trappi, som me kalla for hønsestegen. Døri vart riven opp - no skulle han ta dei på fersk gjerning med gutar på rommet! Han vart nokså lang i maska då han ingen gutar såg. Han forsvann stilt. Det vart ikkje fleire kontrollar etter dette, so aldri so gale at det ikkje er godt for noko.

==Eg "går til scenen"==

Der var stor, ny gymnastikksal på skulen, og bygdafolket nytta han ofte til basarar. Me hadde eit handskrive elevblad, ei tjukk bok. Straks etter eit møte eller ein basar var det elevmøte. Eg kvapp då eg vart vald til å ha referatet neste gong. Men med litt hjelp av dei andre so gjekk det - skulle skriva kva songar som vart sungne, og elles om kva møtet gjekk ut på. Dette lærte meg å høyra betre etter ein annan gong.

Eg hadde mykje godt stoff frå Norsk Ungdomsblad, som me heldt heime i 30-åri. Ja, ein gong vart eg av bygdafolket spurd om å lesa opp noko på ein redningsbasar. Og eg som aldri hadde våga meg frampå, for ikkje å snakka om å gå opp til eit kateter, eg kjende ingen nervøsitet. Soleis var eg i elden mange gonger, og lærte mykje på alle område den vinteren.

Me hadde eit lite tablå, me elevane. Det var "Ho mor, ho steller i kjøkenkrå". Eg skulle vera mor. Eg var kledd i trøya og sid fantastakk. Svart hovudklut fekk me låna hjå ei kona 1 nærleiken av skulen. So spøta eg på ein sokk, gjekk ofte i glaset og såg ut. Eg var ottefull for Veslemøy som var i fjellet. Eg skulle ikkje tala mykje, berre gjera synleg den otten som ho kjende for Veslemøy, som ikkje kom. Ho som song var kje synleg. Ho hadde so fin songrøyst. Det vart visst vellukka, for det var mykje klapping, og me vart bedne om å spela det opp att ein annan gong.

Litt om undervisninga

Me hadde skulestyraren i norsktimene. Eg gledde meg alltid til dei. Han meinte at me pa Tysnes var mykje lik i talemåte som dei på Fitjar og Stord.

Stil hadde me òg. Det var gildt hvis det var noko som eg lika å skriva om. Fyrst skreiv me ein plan, so var det å gå laus på sjølve stilen. Eit emne eg hugsar me hadde var: "Kva krav skal me stilla til ei dugande husmor?" Eg minnast berre ei linje av stilen: "Ei kona kan ausa ut med ei skei, det som ein mann fører inn med skip."

Ein annan av lærarane tala mykje om Håvamål - dette om ettermælet som me alle let etter oss. Me hadde òg ein lærar frå Tysnes, Magnus Færevåg. Han hadde bygd seg hus på Radøy og budde der med familien. Han hadde truleg reist mykje, for dei landkunne-timene me hadde med han var so interessante, han var som eit levande leksikon.

So var presten der av og til. Hugsar han tala ut frå ein Davidssalme: "Dag og natt låg di hand tungt på meg." Han ville at me skulle minnast dette. Seinare fekk me vita at presten var skild. Det var jo slett ikkje vanleg med skilsmål då - og tenk ein skild prest! Nei, det tykte me var trist å høyra.

Skulestyraren prøver skjorta mi

Maten på skulen var god. Det var ofte graut om kveldane. Eg har alltid vore glad i graut, men det var ikkje alle som var det. Det siste målet var klokka halv seks, vel tidleg, for me sat jo ofte i fleire timar med leksene etter kveldsmaten. So dermed gjekk me bort til ein eldre handelsmann i nærleiken, som ikkje tok det så nøye med lukningstidi, og kjøpte oss to brød, sirup og margarin. Brødi gjekk unna på ein kveld, me var jo ti stykke og mathugen var stor.

Me jentene hadde handarbeid, og gutane sløyd. Det var vanskeleg om ty, so me kunne ikkje velja oss fargar, men laut ta det som var. Me skulle sy oss bluser, men eg ville heller sy ei skjorta til han eg var forlova me. Men so var det storleiken då, halsvidda. Ein dag då skulestyraren kom innom, som han ofte gjorde, tok handarbeidslærarinna og passa skjorta på han, og det var moro å sjå han stå der med flagrande skjorteflak. Skjorta vart fin den, og høvde godt til jolepresang.

Avslutningsfest

Vinteren gjekk snart, den, og eg lærte mykje som har kome vel med seinare. Eg var heime med joli, og då eg kom attende til skulen hadde me jolefest der.

På avslutningsfesten var det mykje folk, for skulen feira 80-års jubileum det året, og det var mykje folk samla. Der var mange talarar, som naturleg var.

Me fekk vita at ljoset kom til å fara klokka tolv, so det var berre stearin!jos på kateteret då eg skulle lesa. Eg hadde samla mykje stoff, og sidan eg var eldst laut eg skriva ein takk frå elevane. Det var noko trolsk over salen i dette tussmyrkret.

Songkoret hadde sunge tidlegare på festen. I nokre av songane vart verselinene sunge av ein og ein i koret, til dømes gjekk ei jenta fram og song lina "No livnar det i lundar..." - og so steig ein gut fram og song vidare: "... og lauvast det i li." Og slik heldt dei fram med mange forskjellige songar.

Me gjekk parvis frå gymnastikksalen til matsalen. Det vart eit langt tog av oss til slutt. Me jentene hadde Hardanger-bunad, eg hadde lånt bunad av ei jente eg hadde vorte kjend med der på Manger. T matsalen var bordi fint dekka til oss elevane. Me fekk rjomegraut og spekekjøt, og seinare var det kaffi og kaker. Mange av foreldri til elevane var der. Ja, det vart uti dei små timar før me kom til ro.

Dagen etter var det sundag, so me kunne slappa av. Dei andre skulle ikkje reisa før måndag, men eg skulle dra sundags ettermiddag. Og aldri har eg korkje før eller sidan hatt eit så stort fylgje til båten som den dagen.

Eigen heim

Eg gifte meg same våren, med Alfred. Bror min Vilhelm og kona hans Edna var heime frå Amerika. Dei hadde hug til at me skulle ha eit lite lag, av gardsfolket og slekt og vener. Borni på garden var der òg, so me vart mest førti stykker med smått og stort.

Me bygde hus sumaren 1947. Sumaren var usedvanleg varm. Me hadde arbeidsfolk som sette opp det ytre, og glas og heller på taket. Eg trur ikkje nokon har flytta inn i eit so uferdig hus nokon gong. All innreiing tok Alfred seg av, og det var stas då kjøkenet sto bra ferdig. Men det var ingen kjøkenbenk, og ein banankasse gjorde nytte som hylle fyrste tidi - med ungkars-kaffikverna tronande på toppen. Ja, det var rart å setja beina under eige bord. Men det var dår lege låneutsikter, so Alfred måtte byrja so altfor tidleg i arbeid. Det var på møbelfabrikken som låg på Gjerstad.

Fyrst måtte me få murt opp loddpipa. Me leigde ein mann og skøyta hans, so drog me til Flatråker, sjøvegen, for landevegen til Flatråker var kje ferdig enno på den tidi. Turen var fin den, so stilt og roleg som det var på sjøen. Me drakk kaffi ombord i skøyta etter at mannfolka hadde fått steinen på dekk. Vel attende var det å leiga mann, hest og vogn til å få steinen opp frå sjøen. Men siste biten opp til huset laut me bera han sjølve, og so varmt som det var måtte det venta til soli gjekk ned. Me hadde ein mann frå bygdi til å mura loddpipa, og me langa stein til han. Ja, han hjelpte oss med mangt anna òg.

Det var i utmark me bygde, og det gjekk kyr nett der rett som det var, so me laut passa på spikarpakkane. For det fyrste var det farleg for dyri, og for det andre - spikaren var dyr, den. Borti myra bak huset hadde me grave ei lita kjelda, so der tok me vaskevatn. Matvatnet henta me i Hegglandsvatnet. Me hadde sett noko sild i vatn borte med kjelda. Men då me skulle henta ho hadde kyra ete opp sildi. Det rare var at same formiddagen hadde ein nabo kome med ein fin fiskehonk, fersk fisk, so det laga seg med middag den dagen òg.

Det vaks mykje older og brake rundt huset, so eg tykte reint eg ville kjærteikna dei små grøne flekkene innimellom braken.

Me kjøpte oss ein grisunge og laga binge til han i kjelleren. Men det var ikkje so lurt. Han heldt slikt spetakkel om natti, so det var reint som det spøkte. Mat hadde han fått, so det var ikkje det som feilte han. Me måtte laga binge til han i det vesle uthuset.

Polio igjen

Sumaren 1955 vart me råka av polio igjen - fyrst eldste jenta, Margunn, og so eg. Me vart innlagt på Haukeland begge to. Eg måtte no seia at eg hadde hatt polio før, men at eg hadde skifta etternamn. Dei var snare og fann journalen. Dei spurde meg om kven som var lækjar der då, om eg kunna hugsa om det var ein som gjekk rundt og stakk. Jo, det var den og den, svarde eg kontant. Dei lo då.

Eg kom på polioklinikken etter nyttår 1955. Han var bygd saman med Nevrologen, og var heilt ny då. Eg vart faktisk skriven inn som pasient nummer to, men det varte ikkje lenge. Det var snart heilt fullt. Hugsar ein som fortalde at han hadde vore med på å grava grunnen til bygningen - no kom han att som pasient. Men eg vil ikkje skriva meir om dette no.

Avslutning

Else Jøstad seier:

Ja, det er noe rart med tiden,

den kan ikke gjemmes til siden.

Den kan ikke stoppe, den kan ikke snu,

men den er din i det store, fortryllende nu.

Me fekk etter kvart dyrka meir ute, og selde ei tid jordbær. Seinare var det solbær og rips, som me selde i mange år. Alfred arbeidde i Os, på eit båtbyggeri i Askvik, nokre år. Men det vart for lite å leva av, so i staden byrja han med arbeid i bygda, som husbygging og innreiingsarbeid.

I dag har me begge vore pensjonistar i mange år. Borni er forlengst vaksne no. I 70-åri gifte dei seg alle, og har alle sine fine heimar. 11 borneborn har me fått. Ja, tidi går snart.

På eigedomen vår har me dyrka både poteter og grønsaker til eige bruk. Me tykkjer at det er ein fin og triveleg heim me har. Det er so fin utsikt, med vatnet nedanom vegen.