Geitbåt: Forskjell mellom sideversjoner
| Linje 76: | Linje 76: | ||
=== Trirøing === | === Trirøing === | ||
[[Trirøring]]en, òg kalla trerøring og seksæring og | [[Trirøring]]en, òg kalla trerøring og seksæring og seksring, har tre par årar. Dette var rekna som den minste allvêrsbåten for fjordbruk. | ||
<gallery> | <gallery> | ||
Fil:C01855 geitbåt-trirøing.jpg|Trirøing under kappseglas i [[Kråksundet]]. {{byline|Olve Utne|2011}} | Fil:C01855 geitbåt-trirøing.jpg|Trirøing under kappseglas i [[Kråksundet]]. {{byline|Olve Utne|2011}} | ||
Sideversjonen fra 18. jan. 2017 kl. 15:20
Omgrepet geitbåt viser vanlegvis til den tradisjonelle opne og oftast spissgatta ro- og seglbåttypen frå Nordmøre og Romsdalen — og i eldre tid Fosen og området kring Trondheimsfjorden òg. Geitbåten hører typologisk sett med til dei rundstemnde vestlandsbåtane heller enn til dei i nyare tid mykje meir rettstemnde åfjordsbåtane og nordlandsbåtane. Geitbåten skil seg ut frå dei andre tradisjonelle opne båttypane frå Vestlandet og nordover ved den korte og relativt djupe kjølen, den halvplanande skrogforma og den svært langstrakte overgangen frå kjøl til stamn — eigenskapar som gjer denne båten til ein djerv havseglar og god bidevindsseglar.
Det finst tre geografiske typar av geitbåtar:
- Aurgjeldgeita, som i nyare tid hører heime hovudsakleg i Aure, har noko lengre kjøl, noko brattare stamnar, gjerne fast vaterbord, og er oftast rigga med symmetrisk råsegl.
- Søfjordingen har kortare og djupare kjøl, svært lange halsar og utprega runde stamnar med noko flattrykt profil. Søfjordingen er normalt rigga med lårsegl (asymmetrisk råsegl) — eit segl som frå heimdistriktet åt geitbåten og nordover gjerne blir kalla geitbåtsegl.
- Romsdalsgeita er svært lik søfjordsbåten og blir ofte ikkje rekna som typologisk sjølvstendig. Hovudforskjellen er at romsdalsgeita er noko breiare i forhold til lengda og sidare i forma. Slik sett danar romsdalsgeita til dels ei overgangsform til sunnmørsbåten.
Den nyare båttypen lysterfæring, som er ein mykje enklare båttype å byggje og som vart svært populær i distriktet frå tida kring 1900, vil ikkje bli behandla her.
Namnet «geitbåt»
Det finst fleire syn på kva som ligg til grunn for namnet geitbåt.
Geita klatrar
Eit ofte omtala syn er at det viser til korleis dei lårseglrigga båtane frå Nordmøre kan segle tettare opp mot vinden enn dei råseglrigga åfjordsbåtane. Mannskapet ombord på åfjordsbåtar skal ha mekra og ropa over til nordmørsbåtane: “Sjå geita kor hó klív!” Nordmøringane skal stundom ha ropa tilbake: “Grísbåt!”[1] Dette kan nok vera grovt sett dekkjande for situasjonen på bankane utanfor Nordmøre og Fosen på 1800-talet, men det er likevel nokre problem med denne forklåringa: Eit relativt lite problem er at aurgjeldsgeita i alle fall når vi kjem opp mot nyare tid ikkje har hatt lårsegl, men vanleg råsegl slik som båtane nordanfor. Eit anna og større problem er at denne forklåringa ikkje passar så godt med bruken av geit- i båtkarakteristikkar elles i Noreg.
Eitt spesifikt problem her er elles at åfjordsbåten gjerne har vorte kalla geitbåt av nordlendingar. Åfjordsbåten som vi kjenner han i dag og nordlandsbåten som vi kjenner han i dag har sterke fellesdrag både i skrog, rigg og segl, og krysseeigenskapane er ikkje vesentleg ulike mellom dei. Det er usikkert om denne nemninga opprinneleg har noko med den noverande åfjordsbåten å gjera. Historisk sett ser nemleg geitbåten som vi kjenner han (og da helst av aurgjeldstypen) ut til å ha vore utbreidd i det noverande åfjordsbåtområdet fram til 1700-talet.[2]
Stamntoppar som geitehorn
Eit anna syn er at geitbåtar er karakteristiske ved at stamntoppane ser ut som geitehorn; det vil seie at ein har relativt høge stamntoppar med noko runda profil. Dette kan passe nokolunde på geitbåtane frå Nordmøre, der stamntoppane stig opp i jamn kurve både frå utsida av sjølve stamnen og frå ripa via lyroddane til innsida av stamntoppen.
Geitehalsen stikk seg fram
Omgrepet geitbåt har òg stundom vorte bruka om andre båttypar som skil seg ut frå nabobåttypen ved at stamnane er runde og halsane framstikkande. På Innherad blir adjektivet geiten stundom bruka om båtar med slike stamnar og halsar.
Historie
Den eldste geitbåten vi veit om er den det vart attbruka deler av som golv i eit uthus som har vorte utgrove på Bibliotekstomta i Trondheim. Uthuset stammar frå første halvdel av 1600-talet. Båtdelene er ikkje datert, men det blir anteke at båten vart bygd på 1500-talet. Delene samsvarar med tilsvarande deler av geitbåtfyringar frå nyare tid, med unntak av utprega T-kjøl der nyare geitbåtar har kombinasjonen kjøl + ørhu.
Av fullstendig bevarte båtar er det aurgjeldgeita Gressetbåten som oppviser dei mest alderdommelege trekka. Da båten vart oppdaga, vart det anteke at han var bygd på 1700-talet, men dendrokronologiske undersøkingar viser at han ikkje var bygd føre 1853.
Form
Skrog
Geitbåtskroget er klinkbygd av svært tynne og breie bord av feit nordmørsfuru. Banda (spanta) er òg av furu og er svært smekre. Sjølve kjølbordet er kort og relativt djupt, og denne djupna blir forsterka av den bratt tilhogde ørhua i overgangen mellom kjølen og det første botnbordet. Mellom kjølen og stamnane er det ein lang overgang med gradvis kuving. Framhalsane (dei nedste borda nærme framstamnen) er tilhogde med sterk kuving slik at framenden av skroget er smekker under vasslina og mykje vidare over. Denne effekten er forsterka gjennom at bordgangane er svært vide ved framstamnen og smalnar tilsvarande av mot atterstamnen. På dei fleste geitbåtane er denne effekten forsterka gjennom at det fram mot framstamnen er innfelt ein ekstra bordgang. Mellom botnborda og sidene i geitbåten er det ein relativt skarp knekk, slik at botnen av båten er relativt flat på kvar side av kjølen, men sidene er svært bratte. Den djupe, men korte kjølen, dei skarpe framhalsane, den vide framstamnen, den flate og jamne botnen, dei bratte sidene og den smekre atterstamnen er alle med på å gjera geitbåten til ein svært god, halvplanande og lettstyrt ro- og seglbåt for dei ureine farvatna langs kysten av Nordmøre og Romsdalen og for fiskebankane som ligg utanfor kysten av Midt-Noreg.
.jpg)
Rigg
Alle geitbåtar med mast som enno finst har éi mast med eitt segl. Søfjordingen er oftast rigga med eit trapésforma asymmetrisk råsegl — på liknande vis som sunnmørsbåtane, nordfjordsbåtane og sunnfjordsbåtane. Hovudskilnaden mellom geitbåtsegla og sunnmørssegla er at geitbåtsegla har mindre utprega trapésform og vidare rå. Aurgjeldgeita er oftast rigga med eit trapésforma, symmetrisk råsegl.
Størrelsar
Vanlege geitbåtar kjem i ulike størrelsar, frå småe tribandsfæringar til dei store toskgansbåtane med seks årepar. I tillegg kjem dei tverrskotta kyrkjebåtane, ofte utan mast og rigg, men med opp til sju årepar. Båttypar vi kjenner til frå skrift, men ikkje frå bevarte fartøy, inkluderer sambøringar og tendringar på over 50 fot.
Færing
Færingen med sine fire årar finst i to hovudutgåver på Nordmøre. Den minste av dei blir kalla tribandsfæring. Den noko større melfæringen får namnet sitt frå det ekstra halvrommet mellom dei to åreromma.
Tribandsfæring
Tribandsfæringen eller trebandfæringen, tilsvarande to-kne-færingen eller toromsfæringen blant åfjordsbåtane, er ein liten båt med to rorsrom og ingen halvrom. Dette er den minste geitbåten, men ikkje grunntypen — sjå melfæring. Lengda frå stamn til stamn er gjerne kring 16–18 engelske fot.
Melfæring
Melfæringen har to rorsrom med eit halvrom mellom. Han svarar til den vanlege færingen blant åfjordsbåtane og hundromsfæringen blant nordlandsbåtane. I alle desse falla, frå Nordmøre og nordover, utgjer dette grunnstørrelsen i sin tradisjon. Søretter Vestlandet er grunnstørrelsen derimot den mindre færingen utan det ekstra halvrommet. Melfæringen er gjerne kring 17½–20 engelske fot frå stamn til stamn. Melfæringen er letthandterleg for to personar under både årar og segl, om enn ikkje så vêrsterk som den litt større seksringen/treroingen. Han har gjerne vora bruka til heimefiske og lokal skyss.
Lensmannsbåt frå Stangvik — ein søfjordings-melfæring bygd av Ole Reiten («Saksinn») seint på 1800-talet og bruka som lensmannsbåt i tida 1890–1910.
Lensmannsbåt frå Stangvik — ein søfjordings-melfæring bygd av Ole Reiten («Saksinn») seint på 1800-talet og bruka som lensmannsbåt i tida 1890–1910.
Lensmannsbåt frå Stangvik — ein søfjordings-melfæring bygd av Ole Reiten («Saksinn») seint på 1800-talet og bruka som lensmannsbåt i tida 1890–1910.
Lensmannsbåt frå Stangvik — ein søfjordings-melfæring bygd av Ole Reiten («Saksinn») seint på 1800-talet og bruka som lensmannsbåt i tida 1890–1910.
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
Trirøing
Trirøringen, òg kalla trerøring og seksæring og seksring, har tre par årar. Dette var rekna som den minste allvêrsbåten for fjordbruk.
Trirøing under kappseglas i Kråksundet.Foto: Olve Utne (2011).
Trirøing under kappseglas i Kråksundet.Foto: Olve Utne (2011).
Trirøing under kappseglas i Kråksundet.Foto: Olve Utne (2011).
Trirøing under kappseglas i Kråksundet.Foto: Olve Utne (2011).
Trirøing under kappseglas i Kråksundet.Foto: Olve Utne (2011).
Trirøing under kappseglas i Kråksundet.Foto: Olve Utne (2011).
Trirøing under kappseglas i Kråksundet.Foto: Olve Utne (2011).
Trirøing under kappseglas i Kråksundet.Foto: Olve Utne (2011).
Trirøing under kappseglas i Kråksundet.Foto: Olve Utne (2011).
Trirøing under kappseglas i Kråksundet.Foto: Olve Utne (2011).
Trirøing under kappseglas i Kråksundet.Foto: Olve Utne (2011).
Trirøing under kappseglas i Kråksundet.Foto: Olve Utne (2011).
Trirøing under kappseglas i Kråksundet.Foto: Olve Utne (2011).
Trirøing under kappseglas i Kråksundet.Foto: Olve Utne (2011).
Trirøing under kappseglas i Kråksundet.Foto: Olve Utne (2011).
Trirøing under kappseglas i Kråksundet.Foto: Olve Utne (2011).
Trirøing under kappseglas i Kråksundet.Foto: Olve Utne (2011).
Trirøing under kappseglas i Kråksundet.Foto: Olve Utne (2011).
Trirøing under kappseglas i Kråksundet.Foto: Olve Utne (2011).
Trirøing under kappseglas i Kråksundet.Foto: Olve Utne (2011).
Trirøing under kappseglas i Kråksundet.Foto: Olve Utne (2011).
Trirøing under kappseglas i Kråksundet.Foto: Olve Utne (2011).
Trirøing under kappseglas i Kråksundet.Foto: Olve Utne (2011).
Trirøing under kappseglas i Kråksundet.Foto: Olve Utne (2011).
Trirøing under kappseglas i Kråksundet.Foto: Olve Utne (2011).
Trirøing under kappseglas i Kråksundet.Foto: Olve Utne (2011).
Trirøing under kappseglas i Kråksundet.Foto: Olve Utne (2015).
Fyring
Fyringen har fire par årar. Fyringane, som dei større femringane, vart ofte bruka til linefiske.
Fyring under kappseglas i Kråksundet.Foto: Olve Utne (2011).
Fyring under kappseglas i Kråksundet.Foto: Olve Utne (2011).
Fyring under kappseglas i Kråksundet.Foto: Olve Utne (2011).
Fyring under kappseglas i Kråksundet.Foto: Olve Utne (2011).
Fyring under kappseglas i Kråksundet.Foto: Olve Utne (2011).
Fyring under kappseglas i Kråksundet.Foto: Olve Utne (2011).
Fyring under kappseglas i Kråksundet.Foto: Olve Utne (2011).
Fyring under kappseglas i Kråksundet.Foto: Olve Utne (2011).
Fyring under kappseglas i Kråksundet.Foto: Olve Utne (2011).
Gressetbåten.Foto: Olve Utne (2011).
Gressetbåten.Foto: Olve Utne (2011).
Gressetbåten.Foto: Olve Utne (2011).
Gressetbåten.Foto: Olve Utne (2011).
Gressetbåten.Foto: Olve Utne (2011).
Gressetbåten.Foto: Olve Utne (2011).
Gressetbåten.Foto: Olve Utne (2011).
Nybgd fyring etter Gressetgeita.Foto: Olve Utne (2015).
Femring
Femringen med sine fem par årar vart, som fyringen, særleg bruka til linefiske.
Femring under kappseglas i Kråksundet.Foto: Olve Utne (2011).
Femring under kappseglas i Kråksundet.Foto: Olve Utne (2011).
Femring under kappseglas i Kråksundet.Foto: Olve Utne (2011).
Femring under kappseglas i Kråksundet.Foto: Olve Utne (2011).
Toskgansbåt
Toskgansbåt ved Raudegga i 1904.
Detalj av toskgansbåt.Foto: Olve Utne
Toskgansbåtane med sine seks par årar vart, som namnet viser, bruka hovudsakleg til garnfiske etter torsk — særleg utpå havbankane.
Åttring
Nordmørsåttring teikna av Carl Frederik Diriks.
Det er tradisjon for at det skal ha eksistert geitbåtar med åtte par årar opp til ei stund innpå 1800-talet. Desse båtane skal ha vore kalla åttringar. Eit rykte fortel at det skal ha eksistert éin båt med ni par årar til inn på 1900-talet.
Bildegalleri
Romsdalsgeit
Romsdalsgeit under bygging av Øystein Elgvasslien i Husasnotra.
Småe lyroddar.
Kjerkjebåtar
«Fjordamerra» (1996) under kongebesøket til Aure i 2014.
.jpg)
.jpg)
Referansar
- ↑ Færøyvik, Øystein: Vestlandsbåtar : frå oselvar til sunnmørsåttring : ei bok bygd hovudsakleg på granskingsarbeid som Bernhard Færøyvik let etter seg. (Norske båtar; b. V.) Oslo : Grøndahl & søn forlag AS, 1987, ISBN 82-504-0857-8 S. 137.
- ↑ Heide, Eldar: «Stamnkarakteriserande skips- og båtnemningar : knǫrr og geitbåt», i Norsk Sjøfartsmuseum : årbok 2002, s. 57–72.
Litteratur
- Arne Emil Christensen: Gamle norske trebåter. Bind VI. 1992.
- Bernhard Færøyvik: Vestlandsbåtar. 1987.
- Jon Bojer Godal: «Fjordamerra», i Årbok for Nordmøre historielag, 1994.
- Jon Bojer Godal: «Nordmørsbåten - kruna på verket i norsk båtbygging», i Årbok for Nordmøre historielag, 1990.
Eksterne lenkjer
- Bjørklund, Jarle: «Norske klassikere: Geitbåten fra Nordmøre» (artikkel frå Båtmagasinet)
- Hegerberg, Helge: «Tjærebredd og bevart», i Adresseavisen, 20. mai 2008.
- Heide, Eldar: «Stamnkarakteriserande skips- og båtnemningar : knorr og geitbåt» (PDF)
- Sæther, Stein Arne (tekst) & Ågren, Dan (foto): «Her er Midt-Norges eldste båt» - Adresseavisen, 19. april 2004
- «Femring fra Aust-Smøla» utstilt på Norsk Maritimt Museum. Denne femringen vart bygd i 1884 av Ole Sakse frå Skålvikfjorden.
- Geitbåtmuseet i Valsøyfjorden i Halsa kommune på Nordmøre.
- Kystlaget Geitbåtens Venner på Tustna i Aure kommune på Nordmøre
- «Nordmørsbåter» frå Museet Kystens Arv i Stadsbygd
- Geitbåt-kappsegling i Kråksundet i Aure kommune i juni 2011.
- Geitbåt på Facebook