Lensadel

Arbeid pågår: Vennligst ikke rediger artikkelen mens arbeidet pågår. Se redigeringshistorikken for detaljer.

Det har trolig ikke vært gjort noen endringer på artikkelen den siste uka. I så fall kan denne markeringa fjernes, men sjekk redigeringshistorikken og eventuelt diskusjonssida først.

Mal:Thumb høyre Mal:Thumb høyre Lensadel tyder generelt adelsmenn som har gods og ymse særrettar i forlening frå kongen mot truskap og tenester. Det germanske ordet len har etymologisk same rot som vårt norske lån, og tilsvara det latinske feudum (brukt om lensgods) og beneficium (kongeleg gunst for øvrig).

Meir spesifikt vart lensadel brukt som nemning på den nye, høgadelege standen av grevar og friherrar (baronar) som kong Christian 5 instituerte i Danmark og Noreg i 1671, med det føremålet å styrke det nye einevaldsregimet i høve til den gamle høgadelen. Grevskapa og baronia vart tillagde kongelege godssamlingar av ein viss minstestorleik i arveleg forlening. I Noreg vart det oppretta to grevskap (Larvik og Jarlsberg) og eitt baroni (Rosendal baroni|Rosendal). Med greve- og friherretitlane følgde i tillegg til lensgodset også ei rekkje privileg som inkluderte og femnde vidare enn dei privilega som alle av adel til kvar tid hadde. Spesifikt lensadelege rettar inkluderte patronatssrett og birkerett.

Den nye standen, som i stor mon bestod av nyadla personar, skulle reknast som den mest fornemme av adel i riket. Grevane og baronane vart plasserte høgt i rangen, til dels nest under den kongelege familie, og generelt framom den gamle adelen. På sine våpenskjold kunne dei nyadla setje høvesvis greve- og friherrekrone, alternativt hjelm med elleve traller («sprinklar» i visiret på den stiliserte turnérhjelmen, sjå illustrasjon) for grevar, sju for friherrar. Grevane skulle titulerast «høy- og velbårne», friherrane «høyedle og velbårne». Grevane sine yngre døtre og søner skulle ha friherretitlar, og ei grevedotter kunne til og med tiltalast som «frøken», noko som til da berre hadde vore brukt om kongsdøtre.

Opprettinga 1671

Lensadelen vart innstifta ved to kongelege forordningar, «Grevernis Privilegier» og «Fri-Herrernis Privilegier», båe daterte 25. juni 1671. Friherre blir i Norden brukt synonymt med baron. Saman med den fyrste rangforordninga som var utferda same dagen, og innføringa av rangadelen i 1679, gjorde etableringa av lensadelen sitt til å omforme adelskapet for å få det til å passe betre med eineveldets ideologi og styringssystem. Det var ei politisk rådgjerd som skulle motverke eventuelle forsøk frå den gamle adelen si side for å vinne att dei rettane og den makta som hadde vorte fråteke dei i og med innføringa av eineveldet. Med historikaren Knut Myklands ord var føremålet frå kongens side «dels å skape en stand som skulle kaste glans over kongen og var avhengig av kongen, dels å degradere den gamle adelen ved at grevene og baronene ble stilt foran dem i rang.» Og Mykland påpeikar i samband med dette at i berre eitt av dei åtte nye grevskapa (i Danmark og Noreg) var greven ein representant for den gamle adelen.

Mal:Thumb høyre Ein av dei viktigaste nye tids menn, kongens kammersekretær (m.m.m.) Peder Schumacher, stod sentralt i utforminga av systemet med rangorden og lensadel. Han vart sjølv adla under namnet Griffenfeld same året som lensadelen vart instituert, og opphøgd til greve to år seinare, den 26. november 1673. Med grevetittelen følgde det tidlegare Tønsberg amt i forlening som nytt grevskap.

Lensadelen i Noreg

Mal:Thumb høyre Det fyrste grevskapet i Noreg hadde vorte oppretta to år tidlegare. Kongens halvbror, statthaldar i Noreg Ulrik Fredrik Gyldenløve fekk «ereksjonspatent» (opprettingsdokument) på grevskapet Larvik (Laurvigen) den 29. september 1671. Det omfatta det gamle Brunla len og amt, dvs. den søndre delen av det nåverande Vestfold fylke.

Grev Griffenfeldt fall i unåde i 1676 og hamna i livsvarig fengsel dømt for forræderi. Grevskapet hans vart under namnet Tønsberg grevskap kjøpt av Gyldenløve i 1678, som i 1683 selde det vidare til feltmarskalk Gustav Wilhelm Wedel. Grevskapet vart omdøypt til Jarlsberg, som det sidan vart heitande.

Ved lensbrev 14. januar 1678 fekk den danske adelsmannen Ludvig Rosenkrantz barontittel og høyhetsrettar over bøndene som høyrde til det store godset hans i Kvinnherad i Sunnhordland - Baroniet Rosendal. Baroniet omfatta altså berre ein del av innbyggjarane i distriktet. Det var ikkje eit heilskapleg administrasjonsdistrikt slik som i grevskapa. I grevskapsdistrikta var det berre eit greveleg, ikkje kongeleg forvaltnings-, oppebørsels- og rettsapparat med mynde og jurisdiksjon over bønder og allmuge anten gardane dei budde på tilhøyrde lensgodset, var ått av andre godseigarar eller var sjølveigde.

Eit nyføydalt element i riket

Lensadelen vart altså gjeven arveleg råderett over godssamlingane som låg til grevskapa og baronia. Men kongen hadde i behald ein overeigedomsrett (dominium directum) til godset. Lensinnehavarens råderett (dominium utile) var innskrenka mellom anna ved at godset ikkje kunne pantsetjast, seljast eller avhendast på annan måte. Og det måtte overleverast til neste rette arving til greve-/friherreverdigheten i intakt stand, ikkje utstykkast til fleire arvingar. Råderetten over godset skulle falle tilbake til krona, den eigentlege eigaren, dersom den grevelege/friherrelege arverekkja opphøyrde, eller om truskapsforholdet vart brote.

Ein del av dei lensadelege godssamlingane bestod av tidlegare allodialgods (privatgods) som eigarane hadde overlate til kongen for å oppnå dei lensadelege rettane. Og grevane og baronane kunne i tillegg til lensgodset også gjerne eige private godssamlingar på vanlege (dvs. adelege) eigedomsrettslege vilkår.

Lensadelskapet av 1671 var fundert på meir klassisk føydalrettslege forhold enn som var tilfelle med lensvesenet i Danmark-Noreg under adelmonarkiet før 1660. Lensinnehavarane under det regimet hadde ikkje arvelege forleningar, og lena bar preg av å vere statlege forvaltningseiningar meir enn dei likna på dei mellomalderske feudum og beneficium som fyrstane overlet sine vasallar. Opprettinga av lensadelen 1671 kan såleis seiast å representerte eit nyføydalt element i statsstyret, noko som kan synast paradoksalt når det elles er vanleg å sjå innføringa av eineveldet som ei statsrettsleg modernisering i høve til det føregåande adelsveldet.