Pitesamisk

Tospråklig vegskilt ved Árjepluovve (pite- og lulesamisk) / Arjeplog (svensk) i Arjeplogs kommun i Norrbottens län i Sverige.

Foto: Bjørn Utne, 2008.

Pitesamisk (bihtánsámegiella, bihtámasámegiella), òg tildels kjent under namnet arjeplogssamiska i Sverige, er eit samisk språk med tre dokumenterte dialektar som tradisjonelt har vorte snakka av pitesamar i Sør-Salten, Rana og tilgrensande strøk i Sverige austover til Arjeplog og, i mindre grad, Arvidsjaur. Typologisk er pitesamisk nært i slekt med naboen lulesamisk i nord, og desse to blir ofte gruppert saman — enten som «vestsamisk» eller som dialektar av lulesamisk. Den sørlige naboen umesamisk ligg derimot nærmare sørsamisk, og ume- og sørsamisk blir oftast grupperte saman som sørsamisk i vidare forstand. Pitesamisk blir rekna som utdøydd som morsmål i Noreg og er sterkt truga i Sverige.

Kart over Nordland fylke med det historiske utbreiingsområdet i Norge for pitesamisk (fiolett) og lulesamisk (raudt).

Fonologi (lydlære)

Pitesamisk og umesamisk står i ei midtstilling mellom sør- og nordsamisk, i og med at begge desse har både det nordlige trekket stadieveksling og det sørlige trekket omlyd i større eller mindre grad. I forhold til den nærmaste slektningen, lulesamisk, skil pitesamisk seg særlig ut ved at monoftongane æ og å ofte blir bruka der lulesamisk har ie og oa.

Stadieveksling

Pitesamisk har til felles med lulesamisk og dei andre nabospråka i nord at konsonanten mellom rotvokalen og stammevokalen varierer mellom sterk og svak artikulasjon etter visse grammatiske reglar:

nom.sg. guolle, ‘fisk’; akk.pl. guolijt ~ gulijt, ‘fiskane’

(Det same trekket finn vi att i den sørlige naboen umesamisk også, men der berre etter lang rotvokal. Sørsamisk manglar stadieveksling heilt.)

Omlyd

Mange dialektar av pitesamisk har til felles med nabospråka i sør, umesamisk og sørsamisk, at rotvokalen i relativt mange fall skiftar etter endingsvokalen. Dette fenomenet kallar vi omlyd. Peter Steggo har sett opp ein matrise med i alt ni omlydsrekkjer og seks omlydssteg på pitesamisk. Vi kan oppsummere dette med å seie at:

• dei korte, høge vokalane i og u er uendra framom alle endingsvokalar.
• dei høge endingane -i/-ij og -u/-uj hevar alle korte vokalar til høge (a, i > i; å, u > u); og alle lange vokalar/diftongar òg, men ikkje nødvendigvis heilt til høge vokalar;
• ved stadievekslingstrinn III blir diftongane ie og uo forkorta og senka (ie > ä; uo > ua, uä) framom halvlåge og låge endingsvokalar.

I tabellform får vi da:

Lang rotvokal						Kort rotvokal				Endingsvokal
á	ie		uo		åå	a	i	u	o
	III	I–II	III	I–II
á	ä	ie	ua	uo	åå	a	i	u	å	á a å o
			uä							e
ä	e		u			i		u		i ij u uj

Merk at denne matrisen, som byggjer på Peter Steggo sin matrise, manglar det korte vokalfonemet /e/ som er inkludert i det pitesamiske fonemsystemet som skildra av Lehtiranta.

Omlyd i norsk pitesamisk

Senking ved st. III

I Qvigstads oversiktsverk De lappiske stedsnavn i Finnmark og Nordland fylker (Oslo 1938) finn vi blant anna formene Fiewsajaw’rē (Kartverket: Fievsajávrre/Botnvatnet) ved Rognan i Saltdal kommune; og det underliggjande gardsnamnet Fæw’sa (stadium III) ved øverenden av dette vatnet. Tilsvarande har Qvigstad Dælbma (st. III; Kartverket: Dælmma / Tverråfjellet) i Beiarn kommune og den avleidde forma Dielmanjunnē på same staden. I desse namna — både frå Saltdal og frå Beiarn — har Qvigstad registrert veksling mellom æ i sterkt stadium (st. III) og ie i svakt stadium.

Heving føre -i og -u

Qvigstad har:

Qvigstad	vokalar	sidetal	Kartverket: samisk	Kartverket: norsk	kommune
Suličælbma	u-i	223	Sulečielbma	Sulitjelma	Fauske kommune
Lūnus(a)-jǫhkǫ	ū-u	225		Lønselva	Saltdal kommune
Luonōs	uo-ō	225		Lønsdalen	Saltdal kommune
Dippun-vag’gē	i-u	225		Dypenådalen	Saltdal kommune
Dippunje-jǫhkǫ	i-u	225		Dypenåga
Dippun-čǫhkkǫ	i-u	225		Dypenåfjellet	Saltdal kommune
Lu(o)nōs-gai’sē	u(o)-ō	225		Lønstinden	Saltdal kommune
Stǫl’pu-jǫhkǫ	ǫ-u	226		Stolpåga	Beiarn kommune
Stǫl’pu-jaw’rē	ǫ-u	226		Stolpevatnet	Beiarn kommune
Stǫl’pu	ǫ-u	226		Stolpen (fjell)	Beiarn kommune
Sul’lu-jaw’rē	u-u	227		Holmvatn	(nord for Storglåmvatnet)
Gud’dum-jaw’rē	u-u	227		Langvatnet
Gud’dum-var’dô	u-u	227		(fjellet mellom Langvatnet og Storvatnet)

Morfologi (formlære)

Kasus

Pitesamisk har ni kasus: Dei grammatiske kasusa nominativ, genitiv og akkusativ; dei lokale kasusa illativ, inessiv og elativ; og dei adverbiale kasusa komitativ, essiv og abessiv. Om vi reknar med den adverbiale endinga prolativ, som særlig blir bruka i samband med landskapsord, så kan vi seie at pitesamisk har 10 kasus.

Substantiv

Substantiv blir bøygde i 9 kasus (el. 10, sjå ovaføre) og 2 tal (eintal og fleirtal) på pitesamisk. Nominativ og illativ eintal så vel som essiv har sterkt stadium (trinn III eller II); alle andre eintals- og fleirtalsformer har svakt stadium (trinn II eller I). Merk elles at genitiv og komitativ fleirtal er identiske (-j). Formene som er oppgjevne her er av nordlig type utan omlyd. I søraust vil ein del av formene ha til dels andre vokalar i første stavinga. Som eksempel har vi bruka riehpie ('rev'), riejttuo ('reidskap') og namma ('namn'):

Kasus	Mønster		-ie (-ē)		-uo (-ō)		-a
	Eintal	Fleirtal	Eintal	Fleirtal	Eintal	Fleirtal	Eintal	Fleirtal
Nominativ	[III]-	-h	riehpie	riebieh	riejttuo	riejtuoh	namma	namah
Akkusativ	-v	-jt	riebiev	riebijt	riejtuov	riejtuojt	namav	namajt
Genitiv	-	-j	riebie	riebij	riejtuo	riejtuoj	nama	namaj
Illativ	[III]-*j	-jta	riehpaaj	riebijta	riejttuj	riejtuojta	nammaj	namajta
Inessiv	-n	-jn	riebien	riebijn	riejtuon	riejtuojn	naman	namajn
Elativ	-s(t)	-jst	riebies(t)	riebijst	riejtuos(t)	riejtuojst	namas(t)	namajst
Komitativ	-jn(a)	-j	riebijn(a)	riebij	riejtuojn(a)	riejtuoj	namajn(a)	namaj
Essiv	[III]-n		riehpien		riejttuon		namman
Abessiv	-htahk		riebiehtahk		riejtuohtahk		namahtahk
(Prolativ)	[III]-k

Pronomen

Personlige pronomen

Kasus	Eintal			Total			Fleirtal
	1. person	2. person	3. person	1. person	2. person	3. person	1. person	2. person	3. person
Nominativ	mån	dån	sån	mååj	dååj	sååj	mij	dij	sij
Akkusativ	muv	duv	suv	munuov	dunuov	sunuov	mijaav	dijaav	sijaav
Genitiv	muv	duv	suv	munuo	dunuo	sunuo	mijaa	dijaa	sijaa
Illativ	munji	dunji	sunji	munnuj	dunnuj	sunnuj	mijjaj	dijjaj	sijjaj
Inessiv	muvne	duvne	suvne	munuon	dunuon	sunuon	mijaan	dijaan	sijaan
Elativ	muvsste	duvsste	suvsste	munuost	dunuost	sunuost	mijaast	dijaast	sijaast
Komitativ	mujna	dujna	sujna	munujn	dunujn	sunujn	mijaajn	dijaajn	sijaajn
Essiv	månnan (muvnen)			munnuon
Abessiv

Verb

Pitesamiske verb blir bøygde i tre personar og i tre tal (inkl. dualis). Som i alle dei andre ordklassane, så blir ikkje verba bøygde etter kjønn.

Tid

Verba blir bøygde i dei enkle tidene presens (eller, meir presist, «ikkje-fortid») og preteritum og dei samansette tidene perfektum og pluskvamperfektum.

Modus

Det finst fem grammatiske modus i pitesamisk: indikativ, imperativ, kondisjonalis, potensialis og optativ (konjunktiv).

Nekting

I likheit med andre samiske språk så vel som finsk og estisk, har pitesamisk eit nektingsverb. Dette verbet blir bøygd ikkje berre i person (1., 2. og 3.) og tal (eintal, total, fleirtal), men òg i tid (presens, preteritum) og modus (indikativ, imperativ og optativ):

presens indikativ				preteritum				optativ				imperativ
	eintal	total	fleirtal		eintal	total	fleirtal		eintal	total	fleirtal		eintal	total	fleirtal
1	iv	ien	iehp (iep)	1	ittjiv	ittjijmen (iejmien)	ittjijmeh (iejmieh)	1	alluv	allun (iellun)	allup (iellup)
2	ih	iehpien (ehpien, ihpien)	iehpit (ihpit)	2	ittjih	ittjijtien (iejtien)	ittjijteh (iejtieh)	2	alluh	alluten (ielluten)	alluteh (ielluteh)	2	ielieh	iellien	iellit
3	ij	iepaa (iepaan)	ieh	3	ittjij	ittjijka (iejkaan)	ittjin	3	allus	alluska (ielluska)	alluseh (ielluseh)

Talord

Grunntal

0		10	lågev,	20
1	ákkta	11		21
2	guoktte = guäktte	12		22
3	gålbmå	13		23
4	nällje	14		24
5	vihta	15		25
6	guhta	16		26
7	gietjav	17		27
8	gákktse	18		28
9	åkktse	19		29

Syntaks (setningslære)

Pitesamisk har til felles med ume- og sørsamisk på den eine sida og med austsamiske språk på den andre at setningsstrukturen SOV (subjekt-objekt-verb) framleis er like brukande som SVO (subjekt-verb-objekt):

Mån biebmōv bårōv. ~ Mån bårōv biebmōv. ‘Eg et mat.’ (Ordrett: ‘Eg mat et.’ ~ ‘Eg et mat.’)

Det utbygde endingsverket i pitesamisk gjer at ordrekkjefølgja kan vera friare enn f.eks. i moderne norsk eller svensk:

Mån sitáv biergōv bårråt. ~ Mån sitáv bårråt biergōv. ~ Mån biergōv sitáv bårråt. ‘Eg vil eta kjøtt.’

Ved objektspronomen er SOV sterkt føretrekt:

Biena suv bårrá. ‘Hunden et han/ho/det.’ (Ordrett: ‘Hunden han/ho/det et.’)

Meir komplekse setningar har ein tendens til å følgje SVO-struktur:

Almatj vadda biergōv biednagit. ‘Mennesket gjev kjøtt til hunden.’

I motsetning til sørsamisk, men i likheit med lule- og nordsamisk, blir det bruka copula-verb i notid:

Sån le sábmē. ‘Han/Ho er same.’

(Samanlikn sørsamisk Dihte kaarre saemie. ‘Den karen [er] same.’)

Spørsmål

Spørsmål med innleiande spørjepronomen manglar invertering av subjekt og verbal, akkurat som i mange vest-, midt- og nordnorske dialektar:

Mav biena bårrá? ‘Kva et hunden?’ (Ordrett: ‘Kva hunden et?’)

Mav dån vuojná dålån? ‘Kva ser du i elden?’ (Ordrett: ‘Kva du ser i elden?’)

Elles kan spørsmål formast med å sette verbet føre subjektet:

Ná, vuhttujen nágan buhtsu? ‘Nå — var det spor etter nokon reinar?’

Språkhistorie

Buvdda eller Bådåddjo?

Pitesamisk vart aktuelt i nyheitene hausten 2003, da Sametinget foreslo overfor Bodø kommune at byen skulle innføre det lulesamiske namnet på byen, Bådåddjo, som offisiell samisk namneform. Den pitesamiske organisasjonen i Salten Salto bihtesamiid searvi påpeikte at Bodø og resten av Sør-Salten er gammalt pitesamisk område — i motsetning til det lulesamiske Nord-Salten, og at den lokale samiske namneforma var det pitesamiske Buvdda, som forøvrig òg tyder ‘bua, butikken’ eller ‘handelsstaden’.

Tre personar som arbeider for for dokumentasjon og revitalisering av det pitesamiske språket: bloggaren Peter Steggo, ordboksprosjektleiaren Nils-Henrik Bengtsson og heimelspersonen Elsy Rankvist.

Foto: Olve Utne

Skriftspråk

Syn på rettskrivinga

Frå 2000-åra av har det vokse fram eit ønske om å etablere eit skriftspråk for pitesamisk. Det finst fleire syn på kva som er den beste vegen å gå. Innaføre det lulesamiske miljøet finst det skepsis mot å etablere eit eige pitesamisk skriftspråk; dei som er skeptiske meiner at pitesamisk er ein underdialekt av lulesamisk og at ei samling om det lulesamiske skriftspråket er nødvendig for å sikre eit større brukarmiljø. Andre att, inkludert bloggaren Peter Steggo, meiner at pitesamisk er distinkt som språk og fortener eit eige skriftspråk, men at dette skriftspråket bør leggast så nærme lulesamisk rettskriving som det er mulig utan å gå på akkord med pitesamisk lydstruktur og formlære. Eit tredje syn finst i gruppa som arbeider med ei pitesamisk ordbok: Dei meiner at skriftspråket bør reflektere pitesamisk uttale i mest mulig presis grad, og dei markerer for eksempel den fonetiske vektlegginga av det første elementet i grad-III-konsonantgrupper med dobbeltskriving av første konsonant (kkt, vvl) heller enn andre element som i mange fall i lulesamisk (ktt, vll).

Sjå også

• pitesamar
• pitesamiske stadnamn

Bibliografi

• Halász Ignácz: Lapponica, 1, Sprachtexte im schwedisch-lappischen Dialecte der Lule- und Pite-lappmark : gesammelt und zum Teil mit ungarischer Übersetzung, sowie einem lappisch-ungarisch und deutschen Glossar. Budapest : [s.n.], 1885. [Separatabdruck aus B. 19, der von der Ungar. Akademie d. w. herausgegebenen Zeitschrift “Nyelvtudományi közlemények”.][2]
• Halász Ignácz: Svéd-lapp nyelv, 5, A Pite-lappmark Arjepluogi egyházkerületéből. Budapest : Kiadja a Magyar Tudományos Akadémia, 1893.[3]
• Halász Ignácz: Svéd-lapp nyelv, 6, Pite lappmarki szótár és nyelvtan. Rövid karesuandói lapp szójegyzékkel. Budapest : Magyar Tudományos Akadémia, 1896.[4]
• Lagercrantz, Eliel: Sprachlehre des Westlappischen nach der Mundart von Arjeplog. Helsinki, 1926.[5]
• Lagercrantz, Eliel: «Gebirgsdialekt in Arjeplog», i Eliel Lagercrantz: Synopsis des Lappischen (Oslo Etnografiske Museums skrifter 2:4), Oslo 1941, s. 311–318.
• Lehtiranta, Juhani: Arjeploginsaamen äänne- ja taivutusopin pääpiirteet. Helsinki : Suomalais-ugrilainen seura, 1992. (Suomalais-ugrilaisen seuran toimituksia; 212) ISBN 951-9403-55-8 [6]
• Ruong, Israel: Lappische Verbalableitung dargestellt auf Grundlage des Pitelappischen. (Uppsala universitets årsskrift; 1943:10)
• Trohaug, Kjellrunn Kr.: «Strid om samisk namn på Bodø» i Avisa Nordland, 27.10.2003[7]