Pitesamisk
Pitesamisk (bihtánsámegiella, bihtámasámegiella), òg tildels kjent under namnet arjeplogssamiska i Sverige, er eit samisk språk med tre dokumenterte dialektar som tradisjonelt har vorte snakka av pitesamar i Sør-Salten, Rana og tilgrensande strøk i Sverige austover til Arjeplog og Arvidsjaur. Typologisk er pitesamisk nært i slekt med naboen lulesamisk i nord. Den sørlige naboen umesamisk ligg nærme sørsamisk, og ume- og sørsamisk blir oftast grupperte saman som sørsamisk i vidare forstand. Pitesamisk blir rekna som utdøydd som morsmål i Noreg og er sterkt truga i Sverige.
Fonologi (lydlære)
Pitesamisk og umesamisk står i ei midtstilling mellom sør- og nordsamisk, i og med at begge desse har både det nordlige trekket stadieveksling og det sørlige trekket omlyd i større eller mindre grad.
Stadieveksling
Pitesamisk har til felles med lulesamisk og dei andre nabospråka i nord at konsonanten mellom rotvokalen og stammevokalen varierer mellom sterk og svak artikulasjon etter visse grammatiske reglar:
(Det same trekket finn vi att i den sørlige naboen umesamisk også, men der berre etter lang rotvokal. Sørsamisk manglar stadieveksling heilt.)
Omlyd
Sørlige dialektar av pitesamisk har til felles med nabospråka i sør, umesamisk og sørsamisk, at rotvokalen i mange fall skiftar etter endingsvokalen. Dette fenomenet kallar vi omlyd. Peter Steggo har sett opp ein matrise med i alt ni omlydsrekkjer og seks omlydssteg på pitesamisk.[1] Vi kan oppsummere dette med å seie at:
- dei korte, høge vokalane i og u er uendra framom alle endingsvokalar.
- dei høge endingane -i/-ij og -u/-uj hevar alle korte vokalar til høge (a, i > i; å, u > u); og alle lange vokalar/diftongar òg, men ikkje nødvendigvis heilt til høge vokalar;
- ved stadievekslingstrinn III blir diftongane ie og uo senka (ie > ä; uo > ua, uä) framom halvlåge og låge endingsvokalar.
I tabellform får vi da:
| Lang rotvokal | Kort rotvokal | Endingsvokal | ||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| á | ie | uo | åå | a | i | u | o | |||
| III | I–II | III | I–II | |||||||
| á | ä | ie | ua | uo | åå | a | i | u | å | á a å o |
| uä | e | |||||||||
| ä | e | u | i | u | i ij u uj | |||||
Merk at denne matrisen, som byggjer på Peter Steggo sin matrise, manglar det korte vokalfonemet /e/ som er inkludert i det pitesamiske fonemsystemet som skildra av Lehtiranta.
Omlyd i norsk pitesamisk
Senking ved st. III
I Qvigstads oversiktsverk De lappiske stedsnavn i Finnmark og Nordland fylker (Oslo 1938) finn vi blant anna formene Fiewsajaw’rē (Kartverket: Fievsajávrre/Botnvatnet) ved Rognan i Saltdal kommune; og det underliggjande gardsnamnet Fæw’sa (stadium III) ved øverenden av dette vatnet. Tilsvarande har Qvigstad Dælbma (st. III; Kartverket: Dælmma / Tverråfjellet) i Beiarn kommune og den avleidde forma Dielmanjunnē på same staden. I desse namna — både frå Saltdal og frå Beiarn — har Qvigstad registrert veksling mellom æ i sterkt stadium (st. III) og ie i svakt stadium.
Heving føre -i og -u
Qvigstad har:
| Qvigstad | vokalar | sidetal | Kartverket: samisk | Kartverket: norsk | kommune |
|---|---|---|---|---|---|
| Suličælbma | u-i | 223 | Sulečielbma | Sulitjelma | Fauske kommune |
| Lūnus(a)-jǫhkǫ | ū-u | 225 | Lønselva | Saltdal kommune | |
| Luonōs | uo-ō | 225 | Lønsdalen | Saltdal kommune | |
| Dippun-vag’gē | i-u | 225 | Dypenådalen | Saltdal kommune | |
| Dippunje-jǫhkǫ | i-u | 225 | Dypenåga | ||
| Dippun-čǫhkkǫ | i-u | 225 | Dypenåfjellet | Saltdal kommune | |
| Lu(o)nōs-gai’sē | u(o)-ō | 225 | Lønstinden | Saltdal kommune | |
| Stǫl’pu-jǫhkǫ | ǫ-u | 226 | Stolpåga | Beiarn kommune | |
| Stǫl’pu-jaw’rē | ǫ-u | 226 | Stolpevatnet | Beiarn kommune | |
| Stǫl’pu | ǫ-u | 226 | Stolpen (fjell) | Beiarn kommune | |
| Sul’lu-jaw’rē | u-u | 227 | Holmvatn | (nord for Storglåmvatnet) | |
| Gud’dum-jaw’rē | u-u | 227 | Langvatnet | ||
| Gud’dum-var’dô | u-u | 227 | (fjellet mellom Langvatnet og Storvatnet) | ||
Morfologi (formlære)
Kasus
Pitesamisk har ni kasus: Dei grammatiske kasusa nominativ, genitiv og akkusativ; dei lokale kasusa illativ, inessiv og elativ; og dei adverbiale kasusa komitativ, essiv og abessiv.
Substantiv
Substantiv blir bøygde i 9 kasus (sjå ovaføre) og 2 tal (eintal og fleirtal) på pitesamisk. Nominativ og illativ eintal så vel som essiv har sterkt stadium (trinn III eller II); alle andre eintals- og fleirtalsformer har svakt stadium (trinn II eller I). Merk elles at genitiv og komitativ fleirtal er identiske (-j). Formene som er oppgjevne her er av nordlig type utan omlyd. I søraust vil ein del av formene ha til dels andre vokalar i første stavinga. Som eksempel har vi bruka riehpie ('rev'), riejttuo ('reidskap') og namma ('namn'):
| Kasus | Mønster | -ie (-ē) | -uo (-ō) | -a | ||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Eintal | Fleirtal | Eintal | Fleirtal | Eintal | Fleirtal | Eintal | Fleirtal | |
| Nominativ | [III]- | -h | riehpie | riebieh | riejttuo | riejtuoh | namma | namah |
| Akkusativ | -v | -jt | riebiev | riebijt | riejtuov | riejtuojt | namav | namajt |
| Genitiv | - | -j | riebie | riebij | riejtuo | riejtuoj | nama | namaj |
| Illativ | [III]-*j | -jta | riehpaaj | riebijta | riejttuj | riejtuojta | nammaj | namajta |
| Inessiv | -n | -jn | riebien | riebijn | riejtuon | riejtuojn | naman | namajn |
| Elativ | -st | -jst | riebiest | riebijst | riejtuost | riejtuojst | namast | namajst |
| Komitativ | -jn(a) | -j | riebijn(a) | riebij | riejtuojn(a) | riejtuoj | namajn(a) | namaj |
| Essiv | [III]-n | riehpien | riejttuon | namman | ||||
| Abessiv | -htahk | riebiehtahk | riejtuohtahk | namahtahk | ||||
Pronomen
Personlige pronomen
| Kasus | Eintal | Total | Fleirtal | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1. person | 2. person | 3. person | 1. person | 2. person | 3. person | 1. person | 2. person | 3. person | |
| Nominativ | mån | dån | sån | ||||||
| Akkusativ | |||||||||
| Genitiv | |||||||||
| Illativ | |||||||||
| Inessiv | |||||||||
| Elativ | |||||||||
| Komitativ | |||||||||
| Essiv | |||||||||
| Abessiv | |||||||||
Verb
Pitesamiske verb blir bøygde i tre personar og i tre tal (inkl. dualis). Som i alle dei andre ordklassane, så blir ikkje verba bøygde etter kjønn.
Tid
Verba blir bøygde i dei enkle tidene presens (eller, meir presist, «ikkje-fortid») og preteritum og dei samansette tidene perfektum og pluskvamperfektum.
Modus
Det finst fem grammatiske modus i pitesamisk: indikativ, imperativ, kondisjonalis, potensialis og optativ (konjunktiv).
Nekting
I likheit med andre samiske språk så vel som finsk og estisk, har pitesamisk eit nektingsverb. Dette verbet blir bøygd ikkje berre i person (1., 2. og 3.) og tal (eintal, total, fleirtal), men òg i tid (presens, preteritum) og modus (indikativ, imperativ og optativ):[2]
| presens indikativ | preteritum | optativ | imperativ | ||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| eintal | total | fleirtal | eintal | total | fleirtal | eintal | total | fleirtal | eintal | total | fleirtal | ||||
| 1 | iv | ien | iehp (iep) |
1 | ittjiv | ittjijmen (iejmien) |
ittjijmeh (iejmieh) |
1 | alluv | allun (iellun) |
allup (iellup) |
||||
| 2 | ih | iehpien (ehpien, ihpien) |
iehpit (ihpit) |
2 | ittjih | ittjijtien (iejtien) |
ittjijteh (iejtieh) |
2 | alluh | alluten (ielluten) |
alluteh (ielluteh) |
2 | ielieh | iellien | iellit |
| 3 | ij | iepaa (iepaan) |
ieh | 3 | ittjij | ittjijka (iejkaan) |
ittjin | 3 | allus | alluska (ielluska) |
alluseh (ielluseh) |
||||
Talord
Grunntal
| 0 | 10 | lågev[3], [4] | 20 | ||
| 1 | ákkta[4] | 11 | 21 | ||
| 2 | guoktte[3] = guäktte[4] | 12 | 22 | ||
| 3 | gålbmå[4] | 13 | 23 | ||
| 4 | nällje[4] | 14 | 24 | ||
| 5 | vihta[4] | 15 | 25 | ||
| 6 | guhta[4] | 16 | 26 | ||
| 7 | gietjav[4] | 17 | 27 | ||
| 8 | gákktse[4] | 18 | 28 | ||
| 9 | åkktse[4] | 19 | 29 |
Stadnamn
Buvda eller Bådåddjo?
Pitesamisk vart aktuelt i nyheitene hausten 2003, da Sametinget foreslo overfor Bodø kommune at byen skulle innføre det lulesamiske namnet på byen, Bådåddjo,[5] som offisiell samisk namneform. Den pitesamiske organisasjonen i Salten Salto bihtesamiid searvi påpeikte at Bodø og resten av Sør-Salten er gammalt pitesamisk område — i motsetning til det lulesamiske Nord-Salten, og at den lokale samiske namneforma var det pitesamiske Buvda, som forøvrig òg tyder ‘bua, butikken’ eller ‘handelsstaden’.[6]
Fotnotar
- ↑ Steggo, Peter: «Omlydstabell» på bloggen Muv árbbe
- ↑ «Pite Sami» på Engelsk Wikipedia
- ↑ 3,0 3,1 Muv árbbe
- ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 4,6 4,7 4,8 4,9 Pite Saami Documentation Project, Humboldt-Universität zu Berlin
- ↑ Skrivemåten Bådåddjo varierer elles med Båddådjo, Bododdjo og Bodöddjo/Bodøddjo i lulesamisk.
- ↑ «Strid om samisk navn», NRK Nordland, publ. 20.10.2003
Sjå også
Bibliografi
- Halász Ignácz: Lapponica, 1, Sprachtexte im schwedisch-lappischen Dialecte der Lule- und Pite-lappmark : gesammelt und zum Teil mit ungarischer Übersetzung, sowie einem lappisch-ungarisch und deutschen Glossar. Budapest : [s.n.], 1885. [Separatabdruck aus B. 19, der von der Ungar. Akademie d. w. herausgegebenen Zeitschrift “Nyelvtudományi közlemények”.][1]
- Halász Ignácz: Svéd-lapp nyelv, 5, A Pite-lappmark Arjepluogi egyházkerületéből. Budapest : Kiadja a Magyar Tudományos Akadémia, 1893.[2]
- Lehtiranta, Juhani: Arjeploginsaamen äänne- ja taivutusopin pääpiirteet. Helsinki : Suomalais-ugrilainen seura, 1992. (Suomalais-ugrilaisen seuran toimituksia; 212) ISBN 951-9403-55-8 [3]
- Ruong, Israel: Lappische Verbalableitung dargestellt auf Grundlage des Pitelappischen. (Uppsala universitets årsskrift; 1943:10)
- Trohaug, Kjellrunn Kr.: «Strid om samisk namn på Bodø» i Avisa Nordland, 27.10.2003[4]