Rangadel

Arbeid pågår: Vennligst ikke rediger artikkelen mens arbeidet pågår. Se redigeringshistorikken for detaljer.

Det har trolig ikke vært gjort noen endringer på artikkelen den siste uka. I så fall kan denne markeringa fjernes, men sjekk redigeringshistorikken og eventuelt diskusjonssida først.

Rangadel er ei nemning for dei som vart tildelte adeleg status i kraft av å ha embete som var plasserte i rangen, dvs. kongens liste over sivile, militære og geistlege embete, ordna etter kor viktige og prestisjefylte dei vart rekna for å vere. Rangadelen i Danmark-Norge vart innstifta i 1679, og kan sjåast som eit ledd i konsolideringa av einevaldsmakta i dei fyrste tiåra etter statsomveltinga i 1660. Det var to typar rangadel, personleg (for embetsinnehavaren, ektefellen og deira born) og arveleg, som følgde dei høgaste og fornemste embeta. Men denne måten å oppnå arveleg adelskap på, var verksam berre i tidsrommet 1693-1730. Rangadelen som fenomen kan i det heile teke seiast å bli mindre betydningsfullt utover på 1700-talet, men galdt i prinsippet også i rangforordninga i 1808, den siste som vart utferda før 1814.

Det fyrste nødvendige leddet i danninga av rangadelen, kom med den fyrste rangforordninga 25. mai 1671. Den omfatta posisjonar frå nivået nest under kongen og ned sekretærar o kollegia (regjeringskontora). Det vart understreka at det i utgangspunktet galdt nettopp embetsmenn. Statstenesta skulle nå vere avgjerande for den offisielle sosiale prestisje, ikkje herkomst i og for seg. Adelskap i seg sjølv gav ikkje plass i rangen, med unntak av kongens naturlege søner (som kongen har erkjent som sine) og den nye lensadelen av grevar, og friherrar (baronar), som figurerte på toppen i kraft av dette. Som det heiter i forordninga: "... Adelen (som ikke anden Charge eller Bestilling som dem høyere Rang iblandt Vores Betiente kunde give, betiene, eller betient haver) nyde deres sædvanlige Præ for de andre Stænder og Undersaatter, som ikke i denne Rangs-Anordning specificerede ere;.." Altså: Fyrst dei i rangen, så adelen utanfor rangen.

Nokre år seinare vart det ein kan kalle det nye og det gamle prestisjesystemet forsøkt fletta i hop. Med privilegiebrev for «Kgl. Betjenter» av 11. februar 1679, skulle alle som hadde embete nemnde i rangen,

«... for dem, deres Hustruer og ægte Børn nyde alle de Privilegier, Herligheder og Benaadninger, ssom andre af Adel i disse Riger og Lande nu nyde og have eller herefter nyde og bekomme, og udi alle ærlige, adelige og andre redelige Occasioner, Forretninger og Samquemme æres, agtes og ansees lige ved andre paa Fæderne og Møderne fødte og baarne Adels-Folk.»

Dermed var den såkalla rangadel instituert.

Frå og med den nye rangforordninga 1693, vart rangsembeta grupperte i klasser (7-9 på talet). Dei tre første klassene, som m.a. omfatta geheimerådar, generalar og admiralar, grevar, friherrar, stiftsamtmenn og bispane i København og Christiania, vart gjort til arveleg adel. Dei andre klassene i rangen vart gjevne adelskap for vedkomande embetsmann personleg, hans hustru og ektefødde born i første ledd (t.d. bispane i stifta utanom Christiania og København - dei to gav arveadel - amtmennene, offiserar t.o.m. kapteins/rittmeisters grad (og premierløytnantar ved Garden). Frå 1717 ned t.o.m. sekondløytnant + fenrikar ved Garden).