Skjåk Almenning
Det har trolig ikke vært gjort noen endringer på artikkelen den siste uka. I så fall kan denne markeringa fjernes, men sjekk redigeringshistorikken og eventuelt diskusjonssida først.
Skjåk Almenning (i lokal daglegtale Skjåk ålmenning eller berre «Ålmeinningje») er ei bygdeålmenning i Skjåk kommune. Med sine ca. 2 millionar dekar er Skjåk Almenning landets største private grunneigedom. Den omfattar praktisk tala all grunn over tregrensa i heile kommunen, og dessutan skogen i det meste av Nordberg sokn. Mesteparten av høgfjellsområdet i ålmenninga inngår nå i nasjonalparkane Reinheimen og Breheimen.
Som bygdeålmenning går historia attende til 1798, da gardbrukarane i bygda fekk kjøpt eigedomen av daverande eigar Bernt Anker. Eigedomsretten hadde til da lege til enkeltpersonar, alt sidan kongen hadde selt ålmenninga på auksjon i 1726. Etter seinare definisjonar vart Skjåk Almenning ved salet i 1726 til ei privatålmenning, og før det ei statsålmenning, sidan kongen hevda ein overordna eigedomsrett. Til langt ut på 1800-talet vart eigedomen kalla Nordherredsmarkens allmenning («Nordheradsmorkje») etter det gamle bygdenamnet Nordherad. Stundom finn ein også brukt namnet Langmarken («Langmorkje»), og desse namna må ikkje forvekslast med Nordherad og Langmorken i Vågå.
Skjåk Almenning er og har vore ei hjørnesteinsverksemd i bygdesamfunnet, med stor betydning for busetjingsmønster, økonomi og arbeidsliv i bygda. Ein særeigen bruksretts- og eigarstruktur har gjennom tidene sett sitt sterke preg på bygdesamfunnet også sosialt og politisk.
Skjåk Almenning blir leia av eit styre valt av bruksrettshavarane i samsvar med Lov om bygdeallmenninger. Administrasjonen held til i bygdesenteret Bismo.
Hjørnesteinsverksemda
Forutan å vere grunneigar og forvaltar av skog, fisk, vilt og andre naturressursar, driv Skjåk Almenning skogbruk, foredlings- og forretningsverksemd i bygda. Det blir årleg avverka om lag 9000 m3 furutømmer (opplysning frå 2009). Foredlinga skjer ved ålmenninga sitt sagbruk og høvleri i Bismo. Denne delen av verksemda blir i dag (2010) organisert gjennom dotterselskapet Skjåk Trelast as, som også driv omsetjing av trelast og byggevarer i Bismo (Byggern i Skjåk). Ålmenninga har elles inntekter av jakt- og fiskerettar og av festeavgifter av hyttetomter.
Seterdrift, beite og fôrhenting, bygningsmaterialar og anna vyrke, brensel, fisk og vilt i ålmenninga har til alle tider hatt stor betydning for jordbruk og busetnad i bygda. Tømmersal frå byrjinga av 1700-talet og eksport av foredla trelast frå 1930 har gjort ålmenninga til ein svært viktig faktor i økonomi og sysselsetjing i Skjåk.
Areal og ressursar
Ålmenninga dekkjer eit landareal på i alt ca. 2 millionar dekar. Eigedomen utgjer 95% av arealet i Skjåk kommune. Det aller meste er høgfjellsområde. Arealet fordeler seg prosentvis om lag slik:
- Fjell og vidde: 83%
- Brear: 6%
- Vatn og vassdrag: 5 %
- Skog:. 6%, av dette 93 000 dekar produktiv skog (furu).
Lågaste punktet, litt vest for Nordberg kyrkje, er 420 m.o.h., høgste fjelltoppen er Nørdre Hestbrepiggen på 2172 m.o.h.
Skjåk Almenning er den største jaktrettshavaren innan Ottadalen villreinområde, med ei årleg fellingskvote på ca. 400 dyr (367 i 2010). Det blir elles felt ca. 50 elgar i året, og dertil hjort, rådyr og småvilt. Det finst meir enn 200 fiskeførande vatn og tjønner og ca. 250 km fiskeførande elver. Mange av vatna har fått utplanta fisk med yngel frå eit oppdrettsanlegg som ålmenninga dreiv i 1950- og 1960-åra. Einaste fiskeslaget er aure.
Ålmenninga har lenge leigd ut hyttetomter til private. I seinare år har det vorte utbygd fleire hyttefelt, og ålmenninga har i dag inntekter frå om lag 500 festetomter. Ålmenninga eig også fleire overnattingshytter til bruk for turgåarar, jegerar og fiskarar.
Eigar- og bruksrett
Alle landbrukseigedomar i bygda over 5 dekar har bruksrett i ålmenninga. Det er i 2010 noko over 300 slike eigedomar. Det viktigaste ved bruksretten i dag er krav på spesialpris på ved og materialar til gardsbehov, i tillegg til hevdvunne rettar til setrer og beite.
208 av gardane i bygda har i tillegg til bruksretten også eigedomsrett. Det inneber fyrst og fremst krav på kontantutbytte av drifta. Det er også eigarane direkte som får dei årlege inntektene av fossefallsrettar som vart selde i 1960-åra.
Bruksretts- og eigedomstilhøva har bakgrunn i heimkjøpet av ålmenninga i 1798. Da selde daverande eigar Bernt Anker ålmenninga til «Ole Mallaug, Sevald og Hans Sperstad, Lars Eriksen Andvord og medinteressenter, som er alle almuesmend i Skjager anneks til Lom prestegjeld» (skøyte 22.6.1798). «Alle almuesmend» var gardbrukarane på dei om lag 140 matrikulerte bruka som da fanst i bygda, pluss den eine garden Andvord i Lom. Eigarlutane vart fastsette i huder og skinn i samsvar med matrikkelskylda på dei enkelte bruka, og innskota i kjøpesummen vart fastett i forhold til dette.
Ved seinare oppdeling av gardar med eigedomsrett har talet på eigarar auka. Eigedomsretten følgjer i dag litt over 200 av gardsbruka i bygda, dvs. om lag 2/3 av samla tal landbrukseigedomar i bygda. Bruksrett har alle gardar og bruk, i praksis rekna til landbrukseigedomar over 5 dekar, alt i alt noko over 300 eigedomar inklusive dei med eigedomsrett. Dette tilhøvet, at dei som har bruksrett består av to grupper, ei med og ei utan eigedomsrett, er visstnok eineståande blant ålmenningane.
Talet på gardsbruk med bruksrett, men ikkje eigedomsrett, auka jamt frå slutten av 1800-talet med frikjøpet av husmannsplassar/bygselsbruk i og utanfor ålmenninga. Som følgje av bureisinga i 1920- og 1930-åra kom det også til ca. 30 slike bruk.
I takt med denne utviklinga oppstod det interessemotsetningar mellom eigarane og dei i bygda som berre hadde bruksrett. Brukarar av gardar med liten og ubetydeleg eigarlut har hatt ein tendens til å følgje den reine bruksretten i ålmenningspolitikken. Dette har mellom anna gjort seg utslag i at den reine bruksretten har fått fleirtal ved styrevala, noko som i sin tur har ført til langvarig strid om kva kompetanse ålmenningsstyret har hatt i høve til eigarane. Det har dreia seg mellom anna om disponeringa av overskotet, fondsoppbygging, sal av ålmenningsplassar, jordsal til bureising med meir.
Interessemotsetningane har gjort seg organisatorisk utslag i danninga av eit bruksrettslag og eit eigarlag frå 1960-åra av.
Ei som det ser ut til varig løysing vart oppnådd i ein avtale mellom ålmenningsstyret og Eigarlaget av 5. mars 1995. Den går ut på at «Eigarlaget v/styret aksepterer at all forvaltning av almenningen tilligger styret, jfr. lov om bygdealmenning kap. 3». Motytinga var regulering og sikring av eigarutbytte i høve til storleiken på bruksrettsytingane til kvar tid.
Historie
Privatålmenning 1726-1798
Etter Store nordiske krig selde kongen ein del ålmenningar i Noreg til private. «Nordherredsmarkens almenning» (Skjåkålmenninga) vart seld på auksjon på Elstad i Ringebu 3.8.1726. Allmugen hadde sine representantar til stades der for å by, men nådde ikkje opp i bodgjevinga.
Eigarane i privatålmenningstida var: 1726-1731: Kjøpmann Johan Jokum Lonicer, Kristiania. Han kjøpte ålmenninga på auksjon på Elstad i Ringebu 3.8.1726 og fekk utferda kongeskøyte 25.2.1727. Før den tid var det altså kongen som hevda eigedomsretten, medan allmugen hadde bruksrett etter lova. 1731-1743: Bonde Tosten Olsen Hjelle (Rik-Skjellen), Dovre. 1743-178?: Kjøpmennene Claus Bendeke og Iver Eliessen, Kristiania. Etter Bendekes død (før 1748) overtok Eliessen halvdelen hans etter overeinskomst med arvingane. Enkefru Karen Leuch Eliessen har behalde ålmenninga etter mannens død (før 1758), og var framleis eigar iallfall så seint som i 1781. 178?-1785: Kammerjunker og kjøpmann Johan Wilster. Han åtte ålmenninga seinast frå februar 1783. 1785-1798: Etatsråd, kjøpmann, gods- og verkseigar Bernt Anker.
Dei store driftene under Rik-Skjeillen på 1730-talet. Nyrydding og fast busetjing i Bråtå, Kvitingslia og i Langleite.
Privat sagbruk i Jøinga dokumentert i 1720.
Bygdeålmenninga før sagbrukets tid 1798-1930
Nye plassar og grender: Jøingslia, Billingsdalen Sal av rundtømmer ut av bygda. Fast ålmenningsstyrar med forstfagleg kompetanse frå 1880 Høgfjellskommisjonen. Striden bruksrett/eigedomsrett, toppa seg i Eigaraksjonen 1938. Nytt sagbruk i Skamsarfossen og høvleri i Bismo 1930. Arbeidskonflikter og fagorganisering.
Frå 1930 til i dag Drifta under krigen Fallingen-dommen 1963. Bruksrettslag og eigarlag. Semja 1995. Reinheimen og Breheimen, verneområde