Skulehistorie i Gloppen

Skulehistorie i Gloppen skal gi ei oversikt over skulekrinsar, skulehus, skulevegar, statistikk, kjelder og arkiv frå Gloppen kommune si skulehistorie. Gloppen og Breim var ein kommune fram til 1886, då vart Breim skilt ut som eigen kommune. I 1964 vart Gloppen og Breim på ny ein kommune under kommunenamnet Gloppen. Framstillinga under vil presentere skulehistoria til Gloppen og Breim i to forskjellige bolkar, uavhengig av når dei var samla eller ikkje.

Skulefundasen 1743

I 1739 fekk Noreg si første skulelov. Den plikta skulegang for ungar frå 7-års alderen og fram til konfirmasjon. Det var soknepresten si oppgåve å organisere skulen i sine prestegjeld. I Gloppen var det sokneprest Gabriel Heiberg som organiserte skulesamskipnanden. Heiberg var ein ihuga skulemann og Gloppen var tidleg ute med skulegangen. Det var skulefundasen som låg til grunn for organiseringa av skulen, den fortalte korleis skulen skulle finansierast, kven som skulle gå på skulen, krinsinndeling m.m.

Fundasen sette skuleplikt for born i alderen 8-12 år. Kvart born skulle søkje skule 12 veker kvart år. Der skulle dei få opplæring i lesing, skriving, kristendomkunnskap, rekning og song. I Gloppen vart det skipa 5 skulekrinsar og i Breim vart det skipa 3. Kvar krins hadde to halvkrinsar som delte på læraren.

Gamle Gloppen kommune

Skulekrinsar i Gloppen

Skulekrinsar i Gloppen med ei eiga wiki-side:

• Sandane krins
• Vereide krins
• Austrheim krins (Nordstranda skule)
• Ryssdal krins (Vassenden)
• Mardal krins
• Gimmestad krins
• Sande krins
• Rygg krins
• Devik krins
• Nesjane krins
• Osmundnes krins
• Straume krins (Hyen skule)
• Gjengedal krins
• Eimhjellen krins
• Røyrvik krins
• Solheim krins (Vestre Hyen skule)
• Hyen krins
• Hennebygda krins (sjå også Eid kommune)
• Lote krins (sjå også Eid kommune)

Krinsutvikling

Dei fem krinsane i Gloppen etter skulefundasen i 1743 var 1) Nordstranda, 2) Hyefjorden og Hyedalane, 3) Lote, Hennebygda og Hopland, 4) Gimmestad og 5) Holvik, Eide, Ryssdal, Søreide og Evebø. Ei ny skulelov innførd i 1827 medførte ei nyordning av krinsane. Den eldste møteboka etter skulestyret i Gloppen oppgir kva inndeling ein hadde i 1828. Ein hadde då skuledistrikt, som igjen var inndelt i fleire rodar. Ein lærar veksla dermed på å halde undervisning i dei ulike rodane i kvart distrikt.

Krinsregularinga 1828 ga følgande krinsar:

• Nordstrandens distrikt
  • 1. rode: Hjelmesæter, Andenes, Abildsæter, Nybø, Vereide, Aasebø, Rye, Føleijd og Tystad.
  • 2. rode ("Fjelsbygdroden", "Berges rode"): Slagstad, Gloppestad, Skord, Aske, Alme, Vembesæter, Solem, Fjellestad, Berge og Engesæter.
  • 3. rode ("Eidsroden", "Østrems rode"): Houge, Østrem, Hollevik, Eyde og Evebø.
• Næsje-Distriktet
  • 1. rode: Devik, Quitnes, Hestenes, Ekenes, Skjerdal, Sikeystrand og Aarevig.
  • 2. rode: Lothe, Lotsberg og Aasene.
  • 3. rode: Ytre-, Indre- og Øvre Henden, Lahaug og Hopland.
• Hye-Distriktet
  • 1. rode: Kleppenes, Osmundnæs, Holme, Aae, Stromme og Hope.
  • 2. rode: Ommedal, Gjengdal, Miellem, Ronkleif og Rorvig.
  • 3. rode (Vesterdal): Emiellen, Solem og Hiortesæter.
• Gimmestads sogn og skoledistrikt
  • 1. rode: Rysdal, Søreide, Mardal, Fittie, Arnestad, Elvebakke, Gimmestad og Moen.
  • 2. rode: Grov, Ryg, Ravnestad, Rosæter og Sande.

Krinsutvikling fram til 1861

1743	1828	1838	1861
Nordstranda	Nordstranda	Ytre Nordstranda	Ytre Nordstranda (Fastskulekrinsen)
		Indre Nordstranda	Indre Nordstranda og Fjellbygda (Austrheim)
Hyefjorden og Hyedalene	Hye-distriktet	Hyen	Hyen (omgangsskule)
	Næsje-distriktet	Nesjane og Nordbygda	Nesjane (Eikenes, Kleppenes, Osmundnes og Straume)
Lote, Hennebygda og Hopland			Nordbygda, Hennebygda og Hopland
Gimmestad	Gimmestad	Gimmestad	Gimmestad og Sande (Ramnestad)
Holvik, Eide, Ryssdal, Søreide og Evebø			Sandane og Bukta (Mardal og Eide)

Krinsreguleringa i 1861

I 1860 vart Lov om Almueskolevæsenet paa Landet vedteken. Her sto det mellom anna at "forsaavidt Bostederne ligge saa nær sammen, at Antal af mindst 30 skolepligtige Børn fra Hjemmet hver Dag kunne søge samme Skole, holdes denne i eget dertil opført eller leiet hensigtsmæssigt Locale". For skulene i Gloppen betød dette at ein nå for alvor måtte omstille seg frå omgangsskule til faste skulestader. Det vart også naudsynt med ei ny krinsinndeling, som vart vedteken i 1861. Lova førte også til at ein i tidrommet 1863-1884 bygde skulehus i mange av krinsane.

Krinsreguleringa i 1890

Med innføringa av dei nye skulelovane i 1889 vart det naudsynt å revidere skulekrinsane. Paragraf 3 i den nye lova sa at ein skulle etterstrebe "en hensigtsmæssig klasseinddeling". Dette betød at ein kunne dele større krinsar inn i småkrinsar der det var mogleg, men at på gardar eller bygder der talet på born var for lågt til å ha eigen skule, skulle desse leggjast til den krinsen som var mest hensiktsmessig med tanke på skuleveg. I Gloppen valde ein å slå saman Gimmestad og Sande til Rygg krins. Eide krins vart på si side delt opp: Ryssdal (Vassenden) vart ny krins, mens resten av Eide vart til Sandane krins. Grensene for nokre krinsar vart også endra. Mellom anna vart gardene Hjelmesæter og Andenes lagt til Vereide krins, mens garden Gloppestad vart flytta frå Vereide til Austrheim krins. Skulestyret kom også med forslag om å slå saman Sandane og Mardal til ein krins, men dette vart ikkje gjenomført. Likeins foreslo skulestyret at Andenes/Devik krins og Skeistrand krins skulle slås saman med Nesjane krins. Kommunestyret i Gloppen kommune gjekk i mot dette forslaget og krinsane held fram som før. Solheim og Eimhjellen vart også vedteken at skulle slåast saman til Hyen Vestredels krins, med skulestad på Eimhjellen [usikkert om dette vart gjennomført].

• Nesjane er oppgitt i 1861 å ha "skulestader på Eikenes, Kleppenes, Osmundnes og Straume)"
• Ungane på Hopland vart overførte til Randabygda i Innvik kommune i 1863.
• Nesjane krins vart delt i 1884, så Straume vert eigen krins.
• År for oppretting av Skeistrand og Devik krins ?(TBA).
• Straume krins (også kalla Hope krins) vart delt i 1895 og Osmundnes vart eigen krins, saman med Kleppenes.
• Eimhjellen krins og Solheim krins vart oppretta ca 1874, etter søknad frå læraren i Hyen.
• I 1928 er bornetalet i Osmundnes krins lågt og synkande. Skulestyret vedtok derfor at krinsen skulle inndregast i Nesjane krins.

Etter 1945: Sentralisering og nedlegging

Etter krigen har det vore ei tendens til sentralisering og samling av skulane i Gloppen. Samanslåing av skuler i Gloppan har i regelen vært resultatet av ein blanding av få elevar og dårleg økonomi.

• Ryssdal krins vart nedlagd første halvdel av 50-talet. Elevane vart skyssa til Sandane skule. Krinsen hadde då hatt få born, med berre fem elevar i 1953.
• Elevane frå Kandal krins vart frå 1969 sendt til Sandane skule. På 70-talet vart det gjort forsøk på å starte opp att skulen, uten at dette gjekk.
• Undervisning i både Røyrvik krins og Eimhjellen krins var avslutta ein gong før 1979. Alt i 1968/69 kom alle førsteklassingane i Røyrvik frå Solheim og Eimhjellen krins.
• Mardal skule var vedteke nedlagd i 1995, og elevane vart send til Sandane skule. Det vart held i rådgivande avrøysting i krinsen om stenginga av skulen, kor 39 stemte mot og 23 for nedlegging av skulen. Elevtalet var derimot så lite at då saka vart behandla i skulestyret, vart nedlegging vedteke med seks mot ein stemmer.
• I 2000 vart det slutt for Nesjane krins. Skulen vart nedlagd og elevane sendt til Rygg krins.
• Solheim krins (Vestre Hyen skule) vart halde ope til 2008. Etter dette har elevane gått på Hyen skule.
• På 2000-talet vart det klart at Gloppen kommune måtte spare 15 millionar kronar innan utgangen av 2011. Eit av tiltaka vart å leggje ned fleire mindre skular. I 2009 vart derfor Reed skule vart slege saman med Byrkjelo, Rygg vart slege saman med Sandane og Vereide krins slege saman med Austrheim skule. Vereide-Austrheim-krinsen vart heitande Nordstranda skule.

I tillegg vert Lote krins flytta til Eid kommune i 1964.

Krinsutvikling 1860-2009

1861	1869	1884	1890	1895	1900	1910	1915	1922	1924	1928	1945	1964	1968	1970	1995	2000	2009
Ytre Nordstranda (Fastskulen)	Vereide																Nordstranda
Indre Nordstranda og Fjellbygda	Austrheim
Hyen (omgangsskule)										?	Røyrvik		Vestre Hyen (med fleire skulestader)				Hyen
	Eimhjellen (frå 1874)		(Hyen vestredel krins?)	Eimhjellen
	Solheim (frå 1874)			Solheim
	Gjengedal												Hyen
Nesjane	Nesjane	Straume		Straume
				Osmundnes						Nesjane						Rygg	Sandane
		?	Skeistrand				Nesjane
		?	Devik
		Nesjane
Gimmestad og Sande	Gimmestad		Rygg								Rygg
	Sande
Sandane og Bukta	Mardal														Sandane
	Eide		Ryssdal								Ryssdal	Sandane		Sandane
			Sandane								Sandane
Nesstranda og Årdalen (Breim)	Nesstranda (Breim)		Kandal (Breim)
Nordbygda og Hennebygda	Hennebygda/Lote	Lote (seinare i Eid kommune)										--> Eid kommune
		Hennebygda (seinare i Eid kommune)
Hopland	--> Rand krins i Stryn frå 1863

Konflikten mellom «Skule-Jo» og sogneprest Heffermehl

Jørgen Meier Heffermehl (1805 – 1879) var sogneprest i Gloppen frå 1843 til 1866. Heffermehl var også ordførar i periodane 1848-1851 og 1856-1865. Både som sogneprest og ordførar hadde han mykje med skulen å gjere i desse åra. Kring 1850 kom Heffermehl i konflikt med Jon Jonsen Hyenes (1805-1884), også kjend som «Skule-Jo». Skule-Jo vart først lærar for omgangsskulen i den ytre delen av Nordstranda skuledistrikt i 1829. Sidan var han mellom anna lærar og kyrkjesongar i Gimmestad nokre år, før han vart lærar og kyrkjesongar i Fastskulekrinsen (Vereide krins).

Skule-Jo og mange av dei rundt han var haugianarar, og kom mot slutten av 1840-talet på kant med presten. Nokre meinte at Heffermehl pressa bøndene for pengar i form av avgiftar. Det vart også sagt at han hadde avvist dåpsbarn og folk som kom til nattverd. I valet 1850 vart Skule-Jo vald til valmann over Heffermehl, med 130 stemmar mot 3. Etter dette fekk Heffermehl fekk med seg prosten til å avsette Skule-Jo frå stillinga si som kyrkjesongar og lærar. Årsaka som vart oppgitt var eit tilhøve kor Skule-Jo hadde forstyrra ein auksjon, og ei sak kor han hadde skreve under på eit dokument med lærar Jakob Jakobsen Eimhjellen ("Skule-Jakob") sitt namn utan Eimhjellen si medvit. Bygdefolket var ikkje nøgde med framferda til Heffermehl, og sende ei klage på han til biskopen. Heffermehl gjekk på si side til motklage. Søksmålet mellom Skule-Jo og Heffermehl fekk mykje merksamd lokalt, og kyrkjesongaren såleis ry på seg som ein talsmann for bygdefolket. Saka gjekk heilt til Høgsterett, kor Heffermehl vann i 1858. Dette fekk store økonomiske konsekvensar for Skule-Jo, som vart dømd til å betale bot og kostnadar.

Målrørsla

Anders Lothe skriv at "Gloppen kom tidleg og sterkt med i målrørsla". Fleire av lærarane var sterkt for målsaka; Lothe trekk mellom anna fram Gudbrand Henden, Jon Henden, Ola Sande og Jakob Lothe. Gloppens Mållag sende i 1905 eit framlegg til skulestyret i Gloppen om at Austlids Lesebok (på landsmål) måtte verte teke i bruk som lesebok i skulene i Gloppen. Skulestyret sende dette videre til krinsane med spørsmål om kva hovudmål dei ville nytte. Det nye hovudmålet var innførd frå hausten 1906 i dei krinsane som ønska det. I 1913 vedtok skulestyret at møteboka skulle førast på nynorsk. Sandane vart siste krinsen til å bytte målform i 1916.

Lærarar i Gloppen

Under finn du eit utval av lærarar i Gloppen før 1890, samt lærarar med ei eige side på lokalhistoriewiki. For lærarar tilsett etter 1890, så dei einskilde krinsane.

Namn	Fødd	Skule	Tilsett år	Slutta år	Utdanning frå	Merknad
Reinholdt Vibdorph		Gardane Holvik, Eide, Ryssdal, Søreide og Evebø (omgangsskule)	1743
Kristoffer Anderson Skjerdal		Nordstranda (omgangsskule)	1743
Jakob Jonson Henden		Lote, Hennebygda og Hopland (omgangsskule)	1743
Jon Bjørkelo		Høygardane Omgangsskule)	1743
Peder Olson Bergheim		Myklebustdalen og Eggedalen (omgangsskule)	1743
Rasmus Raad		Årdal og Nesstrand (omgangsskule)	1743
Jon Larsson Rygg		Gimmestad sokn (omgangsskule)
Jens Olson Henden		Heile Hyen (omgangsskule)	1743
Jon Jonsen (Østreim) Hyenes	1805	Ytre Nordstranden, Gimmestad, Fastskulekrinsen	1829	1850	Sjå avsnitt om "Konflikten mellom «Skule-Jo» og sogneprest Heffermehl".
Jakob Jakobsen Eimhjellen	Hyen	(før 1850)	(kring 1851?)		"Skule-Jakob".
Ola Josefson Hestenes	1822	Nesjane krins, Vereide krins	1838 Nesjane krins, 1852 Vereide krins	1890	Prostprøve
Endre Henden	1838	Austrheim krins	1863	1891	Volda lærarskule
Samson Sande	1866	Gjengedal Skule	1895	1936	Stord lærerskole 1891
Knut Gjengedal	1900	Gjengedal skule	1936	1967	Volda lærerskole 1922-25.

Gamle Breim Kommune

Eigen kommune frå 1886 til 1964.

Skulekrinsar i Breim

• Reed krins
• Høygardane (Dale) krins
• Årdal krins (Breim)
• Bjørnarheim krins
• Hole krins
• Myklebust krins (Gloppen)
• Sandal krins
• Gåsemyr krins
• Teita krins
• Bergheim krins
• Byrkjelo krins
• Nesstranda krins
• Kandal krins
• Førde krins (Breim)

Krinsutvikling

Dei tre krinsane i Breim etter skulefundasen i 1743 var 1) Høgebygden (Bygdekrinsen), 2) Myklebustdalen og Eggedalen (Dalakrinsen) og 3) Nesstranda og Årdalen. Ei ny skulelov i 1827 medførte ei nyordning av krinsane. Den eldste møteboka etter skulestyret i Gloppen oppgir kva inndeling ein hadde i 1828. Ein hadde då skuledistrikt, som igjen var inndelt i fleire rodar. Ein lærar veksla dermed på å halde undervisning i dei ulike rodane i kvart distrikt.

Krinsane frå 1828 var:

• Byden:
  • 1. rode: Hundskard, Dahle, Kaale, Qvile, Stensager, Saarem og Hetle.
  • 2. rode: Skindlo, Øvresæter, Sætre, Hole og Felle.
  • 3. rode: Moldestad, Kleppe, Hollereyde, Hølo, Skrenne, Jordanger og Reed
• Dalerne:
  • 1. rode: Møklebust, Kapperstad, Fossem, Sandal og Trorem.
  • 2. rode: Støve, Bjørnereim, Bjørkelo, Berjem og Teite.
  • 3. rode: Jelle, Strand, Gaasemyr og Egge.
• Næsstranden med Aardalen og Raadeleden
  • 1. rode (Raadeleden): Stokke, Høylo, Bøe, Raad og Seime.
  • 2. rode (Aardalen): Frøystad, Bogstad (og inn til Førde?)
  • 3. rode (Næsstranden): Møkland, Ryg, Indre-Kandal, Midt-Kandal, Skarsteen, Ytre-Kandal og Næs.

Krinsutvikling 1860-1940

1743	1828	1861	1869	1884	1890	1900	1910	1915	1922	1924	1928	1940
Høgebygden	Bygden	Bygda- / Rekrinsen	Høygardane (Dale)
			Reed
Dalakrinsen	Dalerne	Myklebust / Bjørnareimkrinsen	Myklebust			Sandal
						Myklebust
		Eggedal- / Bjørkelokrinsen	Gaasemyr (Krins A)	Gåsemyr							Bergheim
			Teiten (Krins B)	Teiten
		Hole / Sætre							Hole
		Bjørnareim
Nesstranda og Årdalen	Næsstranden med Aardalen og Raadalen	Førde					Årdal			Førde
		Årdal								Årdal
		Nesstranda	Nesstranda (Skarstein)		Nesstranda					Kandal
					Kandal

Med den nye krinsreguleringa i 1861, oppsto den krinsinndelinga som i stor grad vart gjeldande fram til ein begynte å slå saman skular på 60- og 70-talet. Kring 1890 vart Nesstranda (Skarstein skule) delt, slik at Kandal vart eigen krins. Førde krins vart lagt under Årdal krins i 1910, då skulestyret konkluderte med at talet på born var for lågt.

Krinsutvikling etter 1945

1945	1950-talet	1964	1968	1970	1995	2000	2009
Hole				Byrkjelo			Breim
Myklebust			Myklebust
Sandal
Bergheim
Reed	Reed	Reed
Høygardane (Dale)
Årdal
Førde		--> Jølster kommune

• Høygardane (Dale) krins vart slegen saman med Reed krins i 1949.
• I 1964 vart Årdal krins slegen saman med Reed, mens Førde krins vart ein del av Jølster kommune.
• På 2000-talet vart det klart at Gloppen kommune måtte spare 15 millionar kronar innan utgangen av 2011. Eit av tiltaka vart å leggje ned fleire mindre skular. I 2009 vart derfor Reed skule vart slege saman med Byrkjelo.

2009	1970	1964/65	1946	1927	1922	1890	1861	1827
	Reed	Reed	Reed	Reed	Reed	Reed	Reed (1860)	Bygdekrinsen
				Høygardane	Høygardane	Høygardane	Høygardane
			Årdal	Årdal	Årdal	Årdal	Årdal
Byrkjelo	Byrkjelo
		Hole	Hole	Hole	Hole	Sæthre	Hole
						Bjørnarheim	Bjørnarheim
		Sandal	Sandal	Sandal	Sandal
		Myklebust	Myklebust	Myklebust	Myklebust	Myklebust	Myklebustdalen
		Bergheim	Bergheim	Bergheim
					Gåsemyr	Gåsemyr	Gåsemyr	Dalakrinsen
					Teita	Teita	Teita
						Nesstrand	Nesstrand	Nesstrand og Årdalen
		Kandal	Kandal	Kandal	Kandal	Kandal
			Førde	Førde	Førde	Førde	Førde

Lærarar i Breim

Etternamn	Fornamn	Fødd	Skule	Tilsett år	Slutta år	Utdanning frå	Merknad
Bjørkelo	Jon		Høygardane (omgangsskule)	1743
Bergheim	Peder Olson		Myklebustdalen og Eggedalen (omgangsskule)	1743
Raad	Rasmus		Årdal og Nesstrand (omgangsskule)	1743
Mardal	Anders kristenson	1784	Nessestrand, Årdal og Førde (omgangskule)	Truleg 1801			Klokkar og skulehaldar i 40 år. Drukna i Breimsvatnet ved Årdalsstranda 1841.
Henden	Gudbrand	1866	Nessestrand krins (Breim) og Sandane krins	Nessestrand krins (Breim) 1887-1894 og Sandane krins 1894	1927	Stord lærerskole 1886

Kjelder og litteratur

Prenta kjelder

• Sandal, Per (1978) Soga om Gloppen og Breim, band 1. Sandane. (Soga om Gloppen og Breim. Utg. Banken. no. 1978. Digital versjon på Nettbiblioteket.)
• Sandal, Per (1979) Soga om Gloppen og Breim, band 2. Sandane. (Soga om Gloppen og Breim. Utg. Banken. no. 1979. Digital versjon på Nettbiblioteket.)
• Lothe, Anders A.. Målreisingssoga i Sogn og Fjordane. Utg. Firda lærarlag. 1950. Digital versjon på Nettbiblioteket.
• Lothe, Anders A.. Striden millom sokneprest Jørgen Meier Heffermehl og Skule-Jo. Kjømeistarboka etter Skule-Jo. Utg. Sogelaget. no#. 1950. Digital versjon på Nettbiblioteket.
• Femårsmeldingar om folkeskulen 1891-1895, 1896-1900 og 1901-1905 Fylkesarkivet i Sogn og Fjordane.
• Sogn Avis
• Firdaposten
• Avisa Firda
• Møtebok for skulestyret i Gloppen, 1828-1890
• Møtebok for skulestyret i Gloppen, 1890-1927
• Møtebok for skulestyret i Gloppen, 1927-1947
• Møtebok for skulestyret i Gloppen, 1947-1957
• Møtebok for skulestyret i Breim, 1845-1899
• Møtebok for skulestyret i Breim, 1890-1902
• Møtebok for skulestyret i Breim, 1902-1926
• Møtebok for skulestyret i Breim, 1926-1961
• Møtebok for skulestyret i Breim, 1961-1963
• Autorisert protokoll for Nordstrandens skuledistrikt (Indre Nordstranden), 1830-1845

Digitale kjelder

• Lov angaaende Almue-Skolevæsenet paa Landet. (1827)
• Lov om Almueskolevæsenet paa Landet (1860)
• Lov om Folkeskolen paa Landet, dat. 26de Juni. (1889)

Skulehistorie i Gloppen er ein del av prosjektet Skulen min - eit kartleggings- og formidlingsprosjekt om skulehistorie i Sogn og Fjordane. Bli med å bidra med fakta eller forteljingar frå din skule og di skuletid! Sogn og Fjordane fylkeskommune og Fylkesarkivet i Sogn og Fjordane står bak prosjektet. Alle sider knytt til prosjektet er tilgjengelege i denne kategorien. Les meir på www.skulenmin.no.