Språkskiftet til nynorsk i Gudbrandsdalen: Forskjell mellom sideversjoner

{{Under arbeid}}

'''[[Språkskiftet til nynorsk i Gudbrandsdalen]]''' tok til på eit tidleg tidspunkt jamført med andre delar av [[Austlandet]]. Med omsyn til opplæringsmålet i folkeskulen var språkskiftet fullført i distriktet før 1940. Etter krigen har språkskifteprosessen vorte mykje reversert, særleg i dei sørlege bygdene.

[[Lom]] innførte landsmålet som skulemål alt i 1899 som den fyrste kommunen aust for [[Langfjella]]. Grannebygda [[Skjåk]] kom etter ni år seinare med nokre av skulekrinsane sine, medan [[Østre Gausdal]] i den andre enden av dalen gjennomførde språkskiftet for alle sine skulekrinsar det same året 1908. Av ca. 100 skulekrinsar i Gudbrandsdalen hadde 23 gått over til nynorsk i 1924, i 1937 var det 38. Deretter kom ein ny, kraftig offensiv som gjorde at det ikkje var ein einaste bokmålskrins att i 1940, med unntak av [[Fåberg]].  

Frå fyrst av var det norskdoms- og venstremiljø som stod i fronten for språkskiftet. Sidan vart det eit markant innslag av nynorskaktivisme også innan arbeidarrørsla i distriktet, noko som er med på å forklare den massive suksessen for målstrevet i 1930-åra. Stor skilnad i tidspunkt for språkskiftet i likearta grannebygder gjer det elles openbert at særskilde omstende og lokalt verkande aktørgrupper har hatt mykje å seie for utfallet.

Målføra i Gudbrandsdalen blir lett oppfatta som nærare nynorsken enn talemålet på dei austlandske flatbygdene. Det gjer sitt til å forklare at det kom språkskifte i dalen og ikkje nedover på flatbygdene. Fåberg, der nynorsken aldri fekk retteleg fotfeste, omfatta bygder nedover på vestsida av Mjøsa, og kan slik sett reknast meir som ei flatbygd enn som ei fjell- og dalbygd. Vestre Gausdal har noko av det same preget, og der kom språkskiftet seint. Nabobygda Østre Gausdal, derimot, var ei pionerbygd når det gjeld bruk av nynorsk. Det heng openbert saman med det uvanleg sterke norskdomsmiljøet rundt Vonheim.

Som i Østre Gausdal må den etter måten tidlege suksessen for nynorsken i Gudbrandsdalen sett under eitt, i monaleg grad kunne forklarast ved i eit uvanleg sterkt og aktivt norskdomsmiljø i dalføret i andre halvparten av 1800-talet. Gudbrandsdalen har pionerstatus når det gjeld etableringa av [[folkehøgskular]], [[Friskule|friskular]] og [[frilynde ungdomslag]], med [[Christopher Bruun]] som den førande aktøren.  

Kring desse skulane danna det seg aktivistiske nettverk som rokk inn i alle bygder i distriktet. Blant framståande namn i denne samanhengen kan ved sida av Christopher Bruun nemnast [[Ivar Blekastad]], [[Stefan Frich]], [[Kristofer Jansson]], [[Andreas Austlid]], [[Olav Åsmundstad]], [[Rasmus Stauri]], [[Per Bø]], [[Trond Vigerust]], [[Olav Aukrust]] og mange fleire. Desse framgrunnsfigurane, i mange tilfelle tilflytta intellektuelle, fekk gjennom skule- og ungdomslagsverksemda rekruttert solide lokale miljø og norskdomsaktvistar i dei einskilde bygdene. Frå århundreskiftet 1800-1900 vart det lokale «folkehøgskulenettverket» godt supplert av eit betydeleg tal av vestlandslærarar i det offentlege skulen.

Etter mykje turbulens på 1920-talet, ser det ut til at språkstriden i Gudbrandsdalen la seg i eit rolegare leie ei tid. Så livna det til att på slutten av 1930-talet. Det hadde nær samanheng med innføringa av [[rettskrivingsreformen av 1938]]. Den var omstridd både i bokmåls- og riksmålsleiren, men kanskje mest blant blant nynorskfolk fordi reformen gav rom mellom anna for -a-endingar i staden for i-endingar og andre målmerke som høvde betre med austlandsk talemål enn Aasen-normalen. «Austmannalaget», som var fylkeslag for Noregs mållag i Hedmark og Oppland, gjekk inn for den austlandske eller samnorske linja i nynorsknormalen. Det var eit nytt leiarskap i Austmannalaget med [[Håvard Skirbekk]] og [[Martinus Høgåsen]] i spissen som fekk til dette.  

Martinus Høgåsen var den viktigaste, men langt frå den einaste målaktivisten blant sosialistane i Gudbrandsdalen. Da Heidal innførte nynorsk i skulen i 1933, stod å lese i Den 17de mai:  

:Det er arbeidarpartiet med ordførar Ivar Dahle i brodden som har æra av denne målsigeren. Arbeidarpartiet i Gudbrandsdalen er sterkt målvenleg.<ref>Den 17de mai 7.12.1933, her referert frå Hovdans protokoll.</ref>

Under språkskifteprossen i Skjåk i 1920-åra stod lærar, kyrkjesongar og førande kommunist/arbeidarpolitikar i bygda [[K.G. Wågen]] fremst i linja. Han hadde følgje av læraren [[Thorstein Eggum]], som vart varaordførar i det fyrste arbeidarstyret i Skjåk i 1935. Ein annan sosialist som markerte seg i denne samanhengen var boktrykkaren og kulturpersonlegdomen [[Pål Kluften]] frå Nord-Fron.

Einskilddøma er fleire. Kor vidt det er dekning for påstanden om at arbeidarrørsla i distriktet var «sterkt målvenleg» kan sikkert diskuterast. Arbeidarpartiet var som dei andre partia - med mogleg unntak for Venstre - splitta i språkspørsmålet. Men kombinasjonen norskdom og sosialisme fanst i tilstrekkeleg omfang i Gudbrandsdalen til at målrørsla ikkje einsidig vart assosisert med bonderørsla. Det gjorde heilt sikkert den sosiale basisen for språkskifteprosessen breiare.

Eit viktig tilleggsmoment her er at det politiske spydspisspartiet for målsaka, Venstre, i Oppland og Gudbrandsdalen hadde oppslutninga tilknytta venstrevarianten Arbeidardemokratar/Radikale folkeparti. Denne rørsla hadde sterk tilslutningen frå småbrukarane og langt inn i arbeidarklassen, sjikt som frå 1930-talet i hopetal gjekk over til det sosialistiske arbeidarpartiet.

| Lom ||1899 ||

| Heidal ||- ||

 

 

 

 

Folkehøgskulane i Sel, Kvam (Nord-Fron), Hundorp (Sør-Fron) og Gausdal (Østre). Fylkesskulen i Ringebu.  

Friskular i Lom, Gausdal og Fåberg.

!Fyrste krins nyn

!Fyrste sokn med Blix  

!Adm.språk i kommunen

|Lesja  ||1937 ||1947 || || ||

|Dovre  || 1919||1939 || || ||

| [[Språkskiftet til nynorsk i Skjåk|Skjåk]] || 1908||1924 || || ||

| Lom || 1899 ||1899 || || ||

| Vågå ||1919 ||1938 || || ||

| Heidal ||1933||1933 || || ||

| Sel ||1939 ||1939 || || ||

| Nord-Fron ||1924 ||1939 || || ||

| Sør-Fron ||1915 ||1939 || || ||

| Ringebu ||1939 ||1939 || || ||

| Øyer||1939 ||1939 || || ||

| Fåberg ||1916 ||nei || ||

| Østre Gausdal ||1908 ||1908 || || ||

| Vestre Gausdal ||1939 ||1939 || || ||

Etter krigen har språkskifteprosessen vorte nokså mykje reversert, særleg i bygdene frå og med Sel og sørover. Med omsyn til kommunalt administrasjonsspråk er det i dag (2013) berre to erklærte nynorskkommunar ([[Skjåk kommune|Skjåk]] og [[Nord-Fron]]), men også berre ei kommune med bokmålsvedtak ([[Lillehammer]]). Dei andre er språkleg nøytrale.