Veiledere, Administratorer
9 134
redigeringer
Mellomlagring
(Mellomlagring) |
|||
| Linje 98: | Linje 98: | ||
I drøftingar av stand som samfunns- og kulturvitskapleg omgrep kan ein knapt unngå å forholde seg til filosofen Karl Marx (1818-1883) og sosiologen Max Weber (1864-1920), direkte eller indirekte. Fyrstnemnde var rett nok ikkje uttrykkeleg oppteken av sjølve standsomgrepet. Det sentrale omgrepet for Marx var samfunnsklasser definert ut frå kva stilling folk hadde i produksjonen som høvesvis produsentar og mottakarar av samfunnets meirprodukt. Han såg standsskilnader interessante mest i den grad dei var uttrykk for klassetilhøva. For Weber stod standsomgrepet i fokus i studiar av førmoderne og moderne samfunn, relatert til like sentrale omgrep som ''klasse'' og ''parti''. | I drøftingar av stand som samfunns- og kulturvitskapleg omgrep kan ein knapt unngå å forholde seg til filosofen Karl Marx (1818-1883) og sosiologen Max Weber (1864-1920), direkte eller indirekte. Fyrstnemnde var rett nok ikkje uttrykkeleg oppteken av sjølve standsomgrepet. Det sentrale omgrepet for Marx var samfunnsklasser definert ut frå kva stilling folk hadde i produksjonen som høvesvis produsentar og mottakarar av samfunnets meirprodukt. Han såg standsskilnader interessante mest i den grad dei var uttrykk for klassetilhøva. For Weber stod standsomgrepet i fokus i studiar av førmoderne og moderne samfunn, relatert til like sentrale omgrep som ''klasse'' og ''parti''. | ||
==== Weber, Østerberg, Bourdieu ==== | |||
Dag Østerberg, i Sosiologiens nøkkelbegreper (1983) trekkjer Webers standsomgrep kanskje enda lenger i | Ein stand er hjå Weber eit kulturfellesskap. Dei som tilhøyrer standen, har sams leveveg, livsførsel og danningsnivå, og opplever eit subjektivt fellesskap med omsyn til identitetskjensle og oppfatningar av sømd og ære. Dei nyt dessutan (og derved) ein nærare bestemt grad av sosial prestisje i eigne og andre sine augo. Han gjer i monaleg grad stand til eit tverrhistorisk, på sett og vis ahistorisk omgrep, på det viset at han meiner det kan brukast som nemning på eit sosiologisk fenomen innan ulike samfunnsformasjonar til høgst ulike tider. Han brukar det også om eit mangfald av menneskelege fellesskap, iallfall ikkje berre om dei klassiske adel, presteskap og tredjestand. På sett og vis er Webers standsomgrep ei sosiologisk raffinering av kvardagsnemninga. | ||
Dag Østerberg, i si klassiske lærebok ''Sosiologiens nøkkelbegreper'' (1983) trekkjer Webers standsomgrep kanskje enda lenger i kulturorientert lei, når han inkluderer i standsomgrepet fenomen som «bohemen» (kunstnarar og intellektuelle med ein utprega uborgarleg livsførsel) og den «borgarleggjorde» arbeidarklassen (lønarbeidarar som har adoptert middelklassens livsstil og verdiar). Blant markante standsskilje nemner Østerberg talemålsskilnader, fritidsvanar, matvanar, drikkevanar (vin/brennevin, kaffe/te osv.), religiøse preferansar (høgkyrkje, lågkyrkje, sekter...) med mykje meir. Dette verkar godt samanfallande med Pierre Bourdieus framstilling av dei (ofte finstemte) kulturelle nyansane som skil det han vanlegvis kallar klasser frå kvarandre. Dominerande sjikt i samfunnet dominerer mellom anna ved å inneha den største «kulturelle kapitalen». Bourdieus bruk av kapital i denne samanhengen, og hans og andres bruk av «klasse» som nemning for det Weber heller ville kalla ein «stand», aktualiserer forsøk på å finne kriteriar for å skilje mellom dei to nært relaterte omgrepa. | |||
==== Stand og klasse hjå Weber og Marx ==== | |||
Felles for Marx og Weber er at klasse er eit fenomen som er knytte til sosioøkonomiske forhold. Men i motsetnad til Marx reserverer Weber klasseomgrepet til samfunn til marknadsøkonomien, der spesielt arbeidskraftsmarknaden har fått betydeleg plass, altså til kapitalismen. | |||
:[Vi vil tale om en «klasse» der hvor 1) et flertall av mennesker har det til felles at deres sjanser i i livet er bestemt av samme spesifikke årsakskomponent, for så vidt som 2) denne komponent utelukkende består av] økonomiske interesser i forbindelse med erverv eller eiendom, og 3) disse økonomiske interesser er betinget av markedet for økonomiske goder og arbeidskraft («klassesituasjon»).<ref>Fotnote</ref> | |||
Marx reserverer ikkje som Weber klasseomgrepet til kapitalistiske samfunnsformasjonar, og han festar seg i motsetnad til Bourdieu ikkje ved kulturelle og sosiale særtrekk som måtte hefte ved dei ulike klassene når han analytisk definerer desse. «Klasse» som analyseomgrep ligg på eit høgare abstraksjonsnivå enn det sosiologiske «stand» . Klasseomgrepet, for så vidt både i Webers og Marx forstand, er fyrst og fremst objektivt, dvs. ikkje avhengig av medvit og identitetskjensle, og ikkje vesensbestemt av sine historisk ”tilfeldige” framtoningsformer (kultur, levestandard, inntektsnivå etc). Klasser oppstår berre i møte mellom personar i bestemte posisjonar i organiseringa av produksjonsprosessen. Nærare bestemt knyter Marx klassene til den samfunnsmessig asymmetriske tileigninga av eit meirprodukt, altså eit produksjonsoverskot ut over det som skal til for å gjenskape produksjonskapasiteten inklusive nødvendige sosiale utgifter . Og for Marx gjeld ikkje dette berre den kapitalistiske meirverdien skapt av lønsarbeidet. Eit rimeleg konsentrat av hans klasseforståing er at det gjeld grupper som står overfor kvarandre i eit utbyttingsforhold i produksjonen i moderne og førmoderne samfunn: kjøparar kontra seljarar av arbeidskraft, eigarar kontra arbeidande leigarar av jord, herrar kontra slavar. Og klasseomgrepet bør reserverast for folk som faktisk står i eit slikt relasjonelt forhold til kvarandre. | |||
Det strengt relasjonelle ved klasseomgrepet inneber mellom anna at ein og same person kan tilhøyre fleire klasser på ein gong, og treng for den saks skuld ikkje nødvendigvis tilhøyre noko bestemt klasse. | |||
Østerberg nyttar som døme på skiljet mellom klasse og stand at «nyrike» og kapitalistar av «gamle» familiar tilhøyrer same utbyttande klasse, men ulike stender. I tidleg nytid i Noreg kunne ein bonde vere leiglending og såleis avlevere meirprodukt frå gardsdrifta til ein godseigar. Godseigaren kunne tilhøyre adel, borgarskap eller gjerne same bondestand som leiglendingen sjølv, Samstundes kunne den same leiglendingen sjølv eige andre gardar og såleis vere ”utbyttar” overfor andre leiglendingar som tilhøyrde same stand som han sjølv. Forholdet mellom ein husbond og ein husmann var eit klasseforhold i marxistisk forstand. Dette klassetilhøvet fall også vanlegvis saman med samtidas oppfatning av standsskilnader. Men dette kunne vere diskutabelt og variere geografisk og over tid. Det var til dømes i dei mange tilfella der bonden og husmannen kanskje var i nær slekt og hadde nær sosial, vennskapeleg omgang. Ein bonde og ein prest som båe hadde husmenn, stod i same klasseforhold til desse husmennene. Men ingen var i tvil om at bonden og presten tilhøyrde vidt skilde stender. | |||
Ein bondefamilie med eit bruk som dei livbergar seg på utan inntekter utanfrå, og der familien sjølv utgjer tilstrekkeleg arbeidskraft for å drive garden, gjev det ikkje god meining å plassere i ein klasse. | |||
Østerbergs nyttar som døme på skiljet mellom klasse og stand at «nyrike» og kaåpitalistar av «gamle» familiar tilhøyrer same utbyttande klasse, men ulike stender. | Østerbergs nyttar som døme på skiljet mellom klasse og stand at «nyrike» og kaåpitalistar av «gamle» familiar tilhøyrer same utbyttande klasse, men ulike stender. | ||