Veiledere, Administratorer
9 134
redigeringer
ingen redigeringsforklaring
Ingen redigeringsforklaring |
Ingen redigeringsforklaring |
||
| Linje 25: | Linje 25: | ||
== Det historiske standssamfunnet == | == Det historiske standssamfunnet == | ||
=== Bellatores, oratores, laboratores === | === Ideologien: Bellatores, oratores, laboratores === | ||
{{thumb høyre|Stender mellomalder.jpg|<small>Bellatores, oratores, laboratores. Det europeiske mellomaldersamfunnet slik det blir framstilt som funksjonelle samfunnskorporasjonar, stender og laug. Frå øvst til nedst: Krigarar, kongelege rådgjevarar, presteskap, bønder, handverkarar og handelsmenn. Frå eit manuskript frå 1300-talet.</small>}} | {{thumb høyre|Stender mellomalder.jpg|<small>Bellatores, oratores, laboratores. Det europeiske mellomaldersamfunnet slik det blir framstilt som funksjonelle samfunnskorporasjonar, stender og laug. Frå øvst til nedst: Krigarar, kongelege rådgjevarar, presteskap, bønder, handverkarar og handelsmenn. Frå eit manuskript frå 1300-talet.</small>}} | ||
==== Arent Berntsen 1656 ==== | |||
Arent Berntsen tek i si samfunnsanalyse frå 1656 utgangspunkt i den klassiske trestandslæra der samfunnet blir inndelt i ''oratores'', ''bellatores'', og ''laboratores'', dvs. dei som talar, dei som krigar og dei som arbeider. | Arent Berntsen tek i si samfunnsanalyse frå 1656 utgangspunkt i den klassiske trestandslæra der samfunnet blir inndelt i ''oratores'', ''bellatores'', og ''laboratores'', dvs. dei som talar, dei som krigar og dei som arbeider. | ||
Idéen har opphav i antikken. Til dømes deler Platon samfunnet inn i tre kategoriar om lag | Berntsen ser standsinndelinga som ein funksjon av sjølve det menneskelege vesen: | ||
:«al Menneskelig Idræt/Væsen eller Stand/ i Gemeen understeedis i de trende Hofvetparter/ nemlige: Værie - Lære - og Nære Staterne.» | |||
Han har eit materialistisk grunnsyn på samfunnsskipnaden, i det han konstaterer at: | |||
:«Nære-staten siunis at være Grunden aff hvilcke de andre opvoxse oc forplantis» | |||
Men han søkjer og finn funksjonalitet og harmoni i sameksistensen av dei tre skarpt åtskilde stendene med kvar sine grunnleggjande nødvendige samfunnsoppgåver: | |||
:«Til Lære-Staten henseende befinde vi icke ringere Guds Forsiun: Hafver hans Guddomelig Godhed icke ved sit Ords klarskinnende Lius ladet Os udleede aff Heden oc Kietterske Vildfarelser. Udi Stædet for Tant Drømme oc Dict giffvet Os sit reene saliggiørende Ord? For Leyesvenne oc vrange Ledere sendt troe retsindige Hyrder oc Lærere i sin Kirche?(...)Meden med hvad Fred sicherhed oc Fornøyelighed skulle saadanne Aandelige oc Legemlige Lychsaligheder i Lære- oc Nære-Staterne kunde nydis? Dersom vi tillige i Værie-Staten icke nocksom vaare forsørgede: Saa en hver under retsindig Øfrigheds Beskærmelse kunde i Sickerhed erholdis ved det GUD hannem i sin Nære-Stand ved sit Ansictis Sved med velsignet.» | |||
==== Platon ==== | |||
Idéen om trestandsinndelinga har opphav i antikken. Til dømes deler Platon samfunnet inn i tre kategoriar om lag slik:<ref>The Republic 41-44, 177-195.</ref> 1) ''Dei styrande'' er dei lærde som skal styre staten. Dette utgjer den mest prestisjefylte kategorien i Platons førestillingar. 2) ''Hjelparane'', som fyrst og fremst er dei militære, skal utøve dei styrande sine vilje og verje staten mot fiendar. Platon omtalar elles gruppe 1 og 2 i fellesskap som «vaktarane» (vernarar, verjer). 3) ''Handverkarar og bønder'' produserer det folk skal leve av. Å fylle sine oppgåver på beste måte innan dei tre gruppene, krev ulike eigenskapar og skolering. Platon gjer jamvel eit forsøk på å knytte dei ulike eigenskapane til ulike delar av den menneskelege fysiognomi, nemleg hovudet (for dei filosofisk skolerte styrarane), brystet (mot og kraft hjå statens hjelparar) og mageregionen for dei gruppene der næringsvettet står som det vesentlege. Heilt utanom dette kategorisystemet held Platon slavane, den store ufrie produsentgruppa. Religion og kultusfunksjonar inngår heller ikkje i det tredelte systemet. Slikt veit «vi» for lite om, seiest det hjå Platon, så det må overlatast til dei som tradisjonelt har fortolka slike ting. Apollo og Orakelet i Delfi blir spesielt nemnde, og dette kan vel utleggjast som eit presteskap som kjem som eit fjerde element i Platons stats- og samfunnslære. | |||
==== Europeisk mellomalder og tidleg nytid ==== | |||
Trestandslæra vart tilpassa det kristne føydalsamfunnet og gjennomgripande praktisk implementert i europeisk mellomalder og tidleg moderne tid. Adel og presteskap utgjorde da dei to øvste og fornemste stendene. Funksjonsfordelinga av politikk, militærmakt, lærdom og kultus vart dermed noko annleis enn hjå Platon. Kva for ein av dei to stendene adel og presteskap som har vore rangert øvst i prestisjesystemet, har veksla. I katolske land har presteskapet tendert mot å vere den fremste, så som i Frankrike før revolusjonen. I artikkelen om [[Leksikon:Adel|adel]] i Norsk historisk leksikon blir det påpeikt at reformasjonen og sjølvstendetapet i 1536/37 medførte at adelen overtok presteskapets tidlegare posisjon som den leiande stand i Noreg. | Trestandslæra vart tilpassa det kristne føydalsamfunnet og gjennomgripande praktisk implementert i europeisk mellomalder og tidleg moderne tid. Adel og presteskap utgjorde da dei to øvste og fornemste stendene. Funksjonsfordelinga av politikk, militærmakt, lærdom og kultus vart dermed noko annleis enn hjå Platon. Kva for ein av dei to stendene adel og presteskap som har vore rangert øvst i prestisjesystemet, har veksla. I katolske land har presteskapet tendert mot å vere den fremste, så som i Frankrike før revolusjonen. I artikkelen om [[Leksikon:Adel|adel]] i Norsk historisk leksikon blir det påpeikt at reformasjonen og sjølvstendetapet i 1536/37 medførte at adelen overtok presteskapets tidlegare posisjon som den leiande stand i Noreg. | ||
| Linje 46: | Linje 64: | ||
Eit anna fenomen som kan knyttast til stenderstaten vart også avskaffa i og med eineveldet. [[Leksikon:Len|Lensordninga]] vart avløyst av [[Leksikon:Amt|amtsinndelinga]], og samstundes fall det adelege monopolet på slike regionale øvrigheitsposisjonar (lensherrefunksjonen) også bort. I prinsippet skulle nå folk med borgarleg herkomst kunne få også så høge embete, etter kvalifikasjonar, dugleik og kongeleg gunst. Ei anna sak er at høge embetsmenn med borgarleg bakgrunn gjerne kunne bli tildelt adelskap når dei fyrst var komne i slik posisjon. Frå 1679 medførte også visse plasseringar i [[Leksikon:Rang|rangen]] automatisk adeleg status ([[rangadel]]). Trass dette kan ein under eineveldet i Danmark-Noreg ikkje med god rett lenger snakke om ein stender''stat'', i motsetnad til for eksempel Sverige, som hadde stenderforsamlinga Riksdagen i behald jamvel under tilnærma eineveldige kongar. Derimot gjev det meining å nytte uttrykket «rangstat» om det statlege styringssystemet i det som framleis under eineveldet definitivt var eit stands''samfunn'' i Danmark og Noreg. | Eit anna fenomen som kan knyttast til stenderstaten vart også avskaffa i og med eineveldet. [[Leksikon:Len|Lensordninga]] vart avløyst av [[Leksikon:Amt|amtsinndelinga]], og samstundes fall det adelege monopolet på slike regionale øvrigheitsposisjonar (lensherrefunksjonen) også bort. I prinsippet skulle nå folk med borgarleg herkomst kunne få også så høge embete, etter kvalifikasjonar, dugleik og kongeleg gunst. Ei anna sak er at høge embetsmenn med borgarleg bakgrunn gjerne kunne bli tildelt adelskap når dei fyrst var komne i slik posisjon. Frå 1679 medførte også visse plasseringar i [[Leksikon:Rang|rangen]] automatisk adeleg status ([[rangadel]]). Trass dette kan ein under eineveldet i Danmark-Noreg ikkje med god rett lenger snakke om ein stender''stat'', i motsetnad til for eksempel Sverige, som hadde stenderforsamlinga Riksdagen i behald jamvel under tilnærma eineveldige kongar. Derimot gjev det meining å nytte uttrykket «rangstat» om det statlege styringssystemet i det som framleis under eineveldet definitivt var eit stands''samfunn'' i Danmark og Noreg. | ||
=== | === Kvar gjekk standsskilja? === | ||