Tosten Pålsen Auale

Mal:Thumb høyre Tosten Pålsen Auale (fødd i Skjåk 29. november 1845, død same stad 1. juni 1924), var gardsarbeidar og småbrukar. Han er betre kjend under kallenamnet Raudskjegg-Tosten eller Tosten Raudskjegg, som diktaren Olav Aukrust nytta som tittel på eit dikt. Eit anna oppnamn på Tosten Pålsen var Budei-Tosten, som viste til det yrket som Tosten mykje attåt hadde ein monaleg del av livet sitt. Han var fjøsrøktar på ymse gardar i Skjåk før han sjølv vart småbrukar nedst i Bøverdalen i Lom. Han blir stundom også omtala som Tosten Nørjordet etter namnet på bruket han overtok.

Diktaren og Tosten Raudskjegg

Frå sine oppvekstår kjende Olav Aukrust godt til Tosten Pålsen, som da hadde vorte småbrukar og budde rett over elva frå heimegarden til diktaren. Dessutan hadde Aukrust ei tid i byrjinga av 1920-talet halde til i grenda i Skjåk der Tosten var fødd og hadde budd gjennom det meste sine fyrste 40-45 år. Der må diktaren ha høyrt mykje om Tostens liv før han kom til Bøverdalen. Interessert i folkemusikk som han var, vart Aukrust heilt sikkert godt kjend med meisterspelemannen og gardbrukar Torkjell Auale. Torkjell var syskenbarnet til Tosten, og oppvaksen medan Tosten arbeidde på Auale og på grannegarden Skjelkvåle. Aukrust budde sjølv på Skjelkvåle ei tid.

Det er ikkje noko vakkert bilete diktaren gjev av kjenningen sin. Tosten var:

[…] hesteskjerar

og kryter-klumsar og lausung-gjerar,

og tobaktyggjar

og åkerbrjotar og svartbannar

og heim’brent-bryggjar, -

og merrasprengjar,

og kjerringdengjar -

og salmediktar og høytjuv!

[…]

Og verre ting kjem fram. Tosten hadde ei svart bikkje som heitte Relsafus, og som folk hadde grunn til å tru eigentleg var den skinnbarlege Satan i hundeskapnad. Tosten blir mistenkt for drap på kona og litt av kvart.

Det må understrekast at det ikkje er dokumentert ved gjennomgådde kjelder at røyndomens Tosten Auale nokon gong var tiltala for brotsverk. Folk meinte nok at han var trollkunning. Mellom anna hadde hadde han så utruleg ekstra god kontroll på buskapen sin (bakgrunnen for diktets «kryter-klumsar»?). Lærar og lokalhistorikar Olav T. Kvaale refererer forteljingar frå folk som kjende Tosten personleg. I dette materialet kjem ikkje noko av diktets uhygge fram, berre dette ekstra gode laget med dyr. Somme trudde altså det kom av overnaturlege krefter. Men Gunnhild Nørjordet, som hadde Tosten på føderåd ca. 1920, meinte at det berre var fordi han var så snill og flink med dyra.

Truleg har diktaren gjort seg skuldig i ei urettvis sverting av Tostens ettermæle i diktet, som var publisert berre to år etter modellens død.

Men ein gjennomgang av bakgrunnen og livsløpet hans Tosten Auale kan gje hint om bakgrunnen for at rykte kunne oppstå om han i samtida, folkeprat som så Aukrust har spunne vidare på og behandla med full diktarisk fridom for å få fram den bodskapen han ville ha fram.

Bakgrunn, slekt og familie

Tosten var fødd av ugifte foreldre, Pål Hansen Sperstad (1825-), og Anne Olsdotter Auale (1827-1901). Båe foreldra kom frå gardbrukarfamiliar i Skjåk. Da Tosten gifta seg i 1890, var brudgommens far oppført som «Gaardmand Paul Hanssen». Etter alt å dømme er han identisk med Pål Hansen Åmot, son av Hans Hansen og Kari Olsdotter, gardbrukarar på Nordigard Sperstad i Skjåk. Pål Hansen gifta seg ca. 1847, eit par år etter at Tosten var fødd. Ektemaken var Sigrid Olsdotter Åmot. Ho var einebarn og kunne såleis overta foreldregarden Nørdre Åmoten. I ætteboka framgår det ikkje at Pål hadde barn før han inngjekk ekteskap.

Mor til Tosten, Anne, var dotter til Ola Olsen Auale og kona Torø Jonsdotter frå Tråstad. Dei var gardbrukarar i Auale. Anne gifta seg i 1848 med Rasmus Olsen frå Nordistun Vigstad i Skjåk. Kvar ekteparet og Tosten budde dei fyrste åra, veit vi ikkje, men Anne og Rasmus tok til som småbrukarar på Nedre Nørjordet i Lom som dei fekk skøyte på i 1853.

«Budei-Tosten» fram til 1887

Vi kjenner heller ikkje til om Anne og Rasmus hadde med seg den da 7-8 år gamle gutungar hennar til Nørjordet, eller om han har vore att i Auale til vidare oppfostring hjå besteforeldra der. Noko som talar for det siste, var at stugu på Nørjordet fort vart fylt opp av Anne og Rasmus sine felles born. Tosten fekk åtte halvsysken i tidsrommet 1849-1870. Som åtteåring kunne Tosten sikkert gjere nytte for kosten til gjeting og småarbeid på besteforeldra sin gard.

I folketeljinga 1865, som tjueåring, er iallfall Tosten Pålsen registrert som innerst i Auale med yrke notert som «Almindlig. Arbeide». På det tidspunktet er det morbroren Ola Olsen som er gardbrukar der.

Ti år seinare, ved folketeljinga 1875, er Tosten ”Sommer og Vinterbudeie” på Skjelkvåle, grannegard til Auale.

Småbruk og ekteskap

I 1886 eller 1887 vart Tosten småbrukar på Nedre Nørjordet. Det sistnemnde året skreiv han føderådskontrakt med mora og stefaren. Ein av sønene til Anne og Rasmus hadde tidlegare overteke bruket, men emigrerte til Amerika i 1886. Dei andre syskena hadde også reist til Amerika, eller var døde. Dermed vart det plass til halvbroren, «lausungen» Tosten til å ta over bruket og syte for føderådet til mora og stefaren.

I 1890 fekk Tosten seg også kone, da han, 45 år gammal, gifta seg med Mari Persdotter (1841-1912). Ho var husmannsjente frå Moastugu i Skjåk. Ho var fire år eldre enn han, og dei fekk ikkje barn.

Ved folketeljinga 1900 bur Tosten og Mari og dei to føderådsfolka på garden. Året etter døydde mora til Tosten. Kor lenge stefaren levde, har vi ikkje bringa på det reine. I folketeljinga 1910 ser det ut til at Tosten er vorten aleine på bruket. (Det er neppe tvil om at den registrerte «Torstein Auale» er identisk med Tosten Raudskjegg, enda om korkje dato eller år for fødselen stemmer.) Kona Mari levde enno, men er iallfall ikkje heime i Nørjordet på folketeljingstidspunktet.

To år seinare døydde Mari på garden Krøkje i Lom, registrert som «Gaardbr.hustrue og fattiglem», openbert på legd. Mari og Tosten må ha vore ute av stand til å forsørgje seg sjølve på bruket. Tydelegvis har det også skjedd ein separasjon i ekteskapet. Nøyare greie får vi vel ikkje på dette i kjeldene. Men det gjev grunn til å spekulere på om det var røynlege hendingar bak det nifse ryktet som Aukrust skriv om i Tosten Raudskjegg , om enn hendingane umogleg kan ha vore så dramatiske som i diktet:

[...]

Kå’n våe han var fekk kona kjenne, -

eit halvt års tid var han gift med henne,-

då fekk ho skjenken sin av ein kopp,

og det ho drakk var (so vart det sagt meg)

eit brygg av villrot og flugusopp …

Ho visna burt, ho vart sjuk og døydde,

og mange meinte at hennar liv

var det han som øydde.

Eg sa, og såg på den runekong:

”Høyr, va’ ’kje du, Tosten, gift ein gong?”

”De va’ ’kje vidar, det,” svara’n Tosten,

og såg til sides og lest som lòsten,

den gamle Adam og slikt var daudt;

men side skjegget var like frodig

og tjukt og raudt, -

[...]

Da Mari døydde, hadde ho og Tosten vore gifte i 22 år. Dødsårsaka hennar er notert som vatersott i kyrkjeboka.