Ullandhaug (Stavanger gnr. 24): Forskjell mellom sideversjoner

== Nord-Jærens utsiktspunkt ==

Som truleg alle dei historiske gardane i Hetland, er også busetnaden på Ullandhaug minst 1500 år gammal.   

{{Thumb|Skankeholen og Mosvatnet 1858.jpg|Mons Gabriel Monsens akvarell «Schancheholen» frå 1858. Nede til høgre Mosvatnet, Skankeholen midt i biletet, toppen bak i midten Ullandhaug og bygningane til høgre Øvre Tjensvoll.|}}

{{thumb|Ullandhaug og høgtrykksbassenget.jpg|Foto teke mot sør frå Vålandstårnet  kring 1930. I forgrunnen høgtrykksbassenget, øvst i bakgrunnen Ullandhaug med Haralds-tårnet og til høgre Lille-Ullandhaug|Ukjend}}

{{thumb|Ullandhaug mot aust 1949.jpg|Ullandhaug sett mot nordaust i 1949. Bruk 69 i forgrunnen med den gamle Tjodvegen straks aust for våningshuset.|Ukjend}}

{{thumb|Ullandhaug mot søraust kring 1920.jpg|Ullandhaug sett mot søraust kring 1920. Radiomastene bygd kring 1915 til høgre i bakgrunnen|Ukjend}}

{{thumb|Ullandhaug flyfoto mot søraust 1954.jpg|Ullandhaug sett mot søraust  i 1954. Heilt til høgre i bakgrunnen skimtar me ei av radiomastene.|Ukjend}}

{{thumb|Markene Madla Sola Ullandhaug kring 1960.jpg|Markene i skiftet mellom Madla (til venstre) og Sola (til høgre, mot sør) og Ullandhaug kring 1960. I bakgrunnen til høgre bak drivhuset ligg i dag Jernaldergarden.|Ukjend}}

Gardsnamnet ''Ullandhaug'' har ei litt usikker tyding. Den eldste skrivemåten, er ''Wllenhogh'' frå 1483.

Ei alternativ tolking og kanskje meir truleg, er at forstavinga i gardsnamnet siktar til gudenamnet ''Ullr.'' Det vert då vist til at ein så vid og gammal gard vanskeleg kan ha vore eit utland for nabogardar.  

På Ullandhaug var det minst to gardar i folkevandringstida. en eine har lege avfolka til moderne tid, men vart arkeologisk undersøkt i 1967 – 68.   

Truleg er det denne garden som i tingboka i 1616 vert nemnd som øydegard under Ullandhaug.  

Bøndene på Ullandhaug var sidan leiglendingar under krona til fyrst i 1660-åra. Då fekk kongen store kostnadar i samband med krigføring, og såg seg nøydd til å selja store delar av jordegodset, mellom anna Ullandhaug, til den danske adelsætta Gjedde. Men straks etter, selde ho garden vidare til tollar,  kjøpmann og skipsreiar Peder Saxe i Stavanger.  

Peder Saxe var født i 1635 i Århus i Danmark, men flytta som 20-åringen til Stavanger. Der gifta han seg med Maren, dotter til Søren Godsen, den rikaste mannen i byen. Med svigerfaren i ryggen vart han i 1660 tollar med ei årleg løn på 280 dalar. Han bygde seg så vidare opp som kjøpmann og skipsreiar og gjorde det så godt, at han utover i 1660-åra investerte i jordeigedommar.  

Mellom anna kjøpte han opp både Revheim i Håland prestegjeld av Gjeddeætta  og i 1672 jordegodset til adelsmannen Erik Krag i Kolnes, Ølberg, Søre Sunde, Røyneberg, Rege, Sømme, Skadberg og Sande, også dette i Håland prestegjeld. Då han døydde i 1686, åtte han såleis fjerdeparten av alt jordegods i prestegjeldet!  

Rekna etter lanskylda, var ikkje Ullandhaug med sine 30 spann korn ikkje mellom dei større gardane. Såleis låg både Gausel og Stokka på 72 spann korn landskyld medan Jåttå og Øvre Tasta hadde 144 spann landskyld.  

Ullandhaug vart også, til liks med nabogardane Øvre Tjensvoll, Hillevåg, Auglend og Hinna, avfolka i samband med pestepidemiane i seinmellomalderen. Truleg hadde ikkje denne avfolkinga berre med kvaliteten på gardane å gjera, øydegardane låg som ein ring kring Stavanger: Høye, Leikvoll, Eiganes, Øvre og Nedre Tjensvoll, Ullandhaug, Auglend og Hinna. Mellom Stavanger og Jåttå var det såleis ikkje ein einaste busett gard kring 1520. Truleg vart dei i staden drivne som avlsgardar frå byen.  

Framleis i 1563 låg Ullandhaug utan busetnad, og fyrste gongen det er nemnd folk, er i 1602. Til gjengjeld budde det tre skattebetalarar her då: Olav, Mikkel og Elling.  

Om det var alderdom eller noko anna som gjorde det, veit me ikkje. Men i 1610 fann Olav tida inne til å gje frå seg dei 16 spanna landskyld han då rådde over til Osmund. Han heldt fram drifta av garden to - tre år, men vart alt i 1614 avløyst av Erik som betalte skatt som «øydegardsmann».

Alt året etter var både Erik og Osmund borte og i staden var det Rasmus Asserson som betalte 1. års bygsel, nå på 30 spann kornskyld. Han var ein middels bonde med middels landskyld og middels skatt og styrte heile Ullandhaug åleine heilt fram til kring 1660.

Rasmus hadde og litt usemje med tenestefolka sine. I 1654 stakk såleis Tore Kolnes or tenesta før den tida som var avtala. Rasmus kravde då ei tønne korn – ca 62 kilo havre, som erstatning. Men også her kom partane til semje.    

Ein gong, truleg uti 1650-åra, delte han garden med sonen Asser Rasmusson som også vart den fyrste postbonden på garden.  

Bøndene på Auklend var likevel ikkje heilt nøgde med opplegget. Dei klaga over at Ebbel fekk dobbelt så mykje som dei for skyssinga trass i at dei skyssa like langt.  

Då også Maren døydde i 1690, arva sonen d.y. Peder garden  og dreiv han vidare med tenestefolk. Det var også han som sette ned dei fyrste husmannsplassane, fyrst på Lødenhaug, sidan, i 1726, på Øvre Nov. Dette såg han seg nøydd til sidan bøndene på Madla midt på 1600-talet hadde sett ned ein husmann i Madlalia tett ved Ullandhaugs si mark.  For å sikra seg at dei ikkje tok seg ulovleg til rettes på Ullandhaug, sette han nå ned denne husmannsplassen som eit slag grensevakt mot Madla og Grannes som også skifta til denne staden.  

Det førte til at bøndene og jordherren på Grannes gjekk til sak, dei hevda at området låg under deira gard. Dei tapte saka, men sette sjølv ned ein husmann på Nedre Nov for å sikra sine rettar. Slik fekk dei tri gardane kvar sin husmann kring den omtvista stabbstoa – grensesteinen mellom tri gardar.   

Desse husmannsplassane låg elles kloss i allfarvegen, og folk som hadde vore i byen, tok gjerne inn på desse husmannsplassane der dei hadde inntekter av å selja øl, dram, sider og mat til dei vegfarande. Særleg i samband med marknadane i Stavanger kunne det verta ganske livleg i Nov. Dette ølsalet var eigentleg ulovleg, og frå tid til annan høyrer me om drabelege slagsmål. Men når sjølv lensmannen skjenkte seg og slåst, var det ikkje lett å få bukt med denne aktiviteten. Slike slagsmål hamna stundom for tinget, og me får der ganske detaljerte skildringar av slike konfliktar.  

Husmennene i Nov ser ut til å ha gjort det godt i vertshusbransjen, og investerte mellom anna i naust, båt og fiskeutstyr nede ved Hafrsfjord. Dessutan hjelpte dei til med skyssing av ferdafolk som drog langs allmannavegen.  

Peder Saxe d.y. åtte garden fram til kring 1735 og oppretta i si tid tre husmannsplassar: to på Nov og ein på «Lødenhaug». Han budde ikkje på Ullandhaug sjølv, men dreiv han med tenestefolk. I matrikkelen frå 1723 vart åkeren rekna som så måteleg, men han gav likevel 7,1 foll, godt over gjennomsnittet på Jæren. Buskapen var heller ikkje så verst: 26 hestar og 40 sauer. Dessutan åtte han seks hestar her på garden. Som det var vanleg laut dei fyra med torv.

Etter han tok ein annan byborgar over Ullandhaug: Kammerråd Ebbel. Heller ikkje han budde her, men dreiv som forgjengaren ved hjelp av tenestefolk. Etter at han døydde selde enka garden vidare til ein bygdemann, Peder Larsen Bø. Men for han var det helst eit investeringsobjekt, for same året selde han garden vidare til amtmann Henrich Tillich. Nå skifta det raskt mellom eigarane. Tillich døydde snart etter at han tok over, så fekk Lars Bjørnsen Jelsa garden i tre år då han i 1766 selde vidare til amtmann Henrich von Lachmann.  

Berre to år etter selde han garden vidare til løytnant Bendiks Diurhus som heldt fram med å bu i byen og driva med tenestefolk. Men etter at han døydde og enka selde garden i 1776, skjedde det eit skifte. Nå busette eigarane seg også på garden. Dei var framleis byborgarar og dreiv framleis helst med tenestefolk, men fann altså høve til å flytta opp på garden.   

Fyrst ute var Christen Olsen som òg vart kalla Christen Ullendhoug. I dei seks åra han budde her, sette han ned husmann på plassane Nyberg og Løyningen.  

Men i 1782 selde han garden vidare til den 24-årige skipperen Ole Gabrielsen frå Sandnes. Han var son til Gabriel Helmiksen og var frå 1782 også byborgar i Stavanger. Gabriel var født i 1720, hadde drive handel i Sandnes og vart byborgar i Stavanger, men budde i 1801 hjå sonen på Ullandhaug. Ole var født i Sandnes i 1759 og gifta seg i 1785 med Anna Torgersdotter Trones. Dei vart elles svigerforeldra til Gabriel Schanche Jonasen. Dei dreiv Ullandhaug med fire drengar og to tenestejenter. I 1801 hadde dei tre born og eit fosterbarn. Ole selde garden i 1803 og flytta sidan til Sandnes. Der døydde han sidan i 1820.  

Heilt sidan mellomalderen har Ullandhaug vore prega av naboskapet til byen. På den eine sida var det ein nær marknad, berre tre kilometer unna til torget og bygatene. Det førte til enkel avsetnad for gardsprodukta. Det førte og med seg at det på Ullandhaug var fleire hestar til transporten enn det som elles var vanleg. Etter kvart – særleg frå sist på 1800-talet - baud også byen på arbeidsplassar både som attåtnæring for folk på Ullandhaug, men etter kvart også som einenæring. Ein annan verknad av nærleiken til Stavanger heilt inn på 1800-talet, var at byfolk kjøpte opp bruk på Ullandhaug og dreiv det fyrst med tenestefolk, sidan med forpaktarar.  

Her kom fast skule med lærarbustad for Ullandhaug, Tjensvoll og Kvalaberg på Skankeholen i 1897 og bedehuset vart reist i 1911. Dette siste året starta også planane og Stavanger Radio som starta drifta i 1918. Ho vart avvikla i 1930, og det var då planar om å nytta bygningen som kretsfengsel. Skogplantinga tok til i 1909 og i 1939 vart det bygd hoppbakke og arrangert hopprenn. I 1939 vart også Stavanger Fornøielsespark etablert i Skankeholen.   

'''Bruk a'''

'''Reidar Reidarsen'''           Utan namn                   1775           39