Pliktmann

Pliktmann var et uttrykk for et lokalsamfunns bidrag i tilknytning til for eksempel lokale båtruter, gjerne organisert ved fordelte og faste dagsverk. Etter lokale eksempler på Vestlandet var dette særlig aktuelt i tilknytning til transport av melk til meieri.

Det frivillige skyttervesen bruker også begrepet pliktmann om arbeidsoppgaver knyttet til skytterstevner.

Eksempler

Jakob Kvamme, født i 1920 i Oldedalen, fortalte at han hadde arbeid som pliktmann ombord i fergen over Oldevatnet. Denne arbeidsinnsatsen var fordelt mellom gårdene i dalen og kom i tillegg til fast ansatt skipper.

I båtruten til Sandane het det: "Kvar båtdag var det ein pliktmann med som hadde til jobb å få varene om bord og så på land igjen."

Om meieritransporten i Hareid og Ulstein heter det bl.a.: "Etter at meieriet på Bjåstad var nedlagt, tok dei etter kvart til å levere mjølka si til meieriet i Ålesund. Dei skifte på å vere pliktmann. Mjølkeleverandørane hadde kvar sin dag ansvaret for at mjølka kom fram med båten og vart motteken og oppmålt ved meieriet. Samtidig fekk dei seg ein gratis bytur."

I 1918 finner lederen for "Mjølkeringen" blant leverandørene til J. E. Engeset grunn til å orientere bredt om hva som var pliktene til en pliktmann:

"Fra formannen i mjølkeringen.
Eg skal hermed upplyse kva plikter ein pliktmann hev naar han reiser med mjølk fraa bygdene til hr. J. E. Engeset Etter kontrakta skal pliktmannen passe spanna baade paa reisa og naar dei blir førde i land; han maa sjaa etter at mjølka ikkje blir nedslega eller spanna øydelagde. Skal ein vere trygg i so måte, maa pliktmannen vere til stades paa kaia so lenge til spanna er burtkøyrdé. Like eins maa han vere til stades naar spanna kjem attende, so han kan vere viss um at alte kjem umbord.

Det er rimelegt at pliktmannen hjelper til med arbeidet, naar det er naudsynlegt.
16. mars 1918.
Bendik Lande."

I en omtale av Storfjord Rutebiler, som i 1980 fraktet sine siste melkespann, heter det om pliktmannsordningen fra omkring 1933:

"Det var trange tider, så for å spare løner vart mjølkeleverandørane pålagt å reise kvar sin gong å hjelpe sjåførane. Å reise «pliktmann» var ikkje alltid populært og for å roe gemyttane vart det bestemt å utbetale 1 krone gongen. Før pliktmannsordninga vart oppheva i 1950 hadde pliktmansløna kome opp i 3 kroner gongen."

Harald Kjølås forteller om "Mjølketransporten på fjorden". Der omtaler han bl.a. meieripioneren Rasmus P. Mork

"Mork innførte ei ordning med såkalla «pliktmenn» som skulle følgje med mjølketransporten fram til meieriet. Pliktmannstenesta gjekk på omgang, og pliktmannens jobb var saman med skipperen og kanskje ein maskinmann å laste om bord mjølkespannene, og å losse dei av i byen og frakte dei til meieriet."