Åbøbyen: Forskjell mellom sideversjoner

<onlyinclude>[[Fil:Åbøbyen, Wergelandsveien.jpeg|miniatyr|Wergelandsveien i Åbøbyen, Sauda.]]

Åbøbyen er ein bydel i [[Sauda kommune]], bygd ut hovudsakleg i første del av 1900-talet av dei amerikanske fabrikkeigarane.

Åbøbyen vart planlagt som ein [[hageby]] med flotte parkanlegg, storslåtte allear, velregulerte gater, tennisbanar, idrettsbane, bibliotek og butikk, skule og sjukehus. Sjølv om dei arkitektteikna husa hadde god standard etter den tids forhold, var det skilnad på folk: Gatene fortalde kven du var. Haakonsgaten er ”paradegata” mellom direktørbustaden og fabrikkporten. Nedst i gata nærast støy og støv frå fabrikken, budde arbeidarane med lågast status og minst ansiennitet. Vidare oppover i gata, med stadig finare hus og betre leiglegheiter, budde i rekkjefølgje formenn, lågare funksjonærar og høgare funksjonærar – i same gate som direktøren.

1. desember 1914 gav Stortinget kraftselskapet [https://no.wikipedia.org/wiki/Saudefaldene A/S Saudefaldene] konsesjon til å byggje ut kraftressursane i Sauda. Samstundes fekk det amerikanske storkonsernet [https://no.wikipedia.org/wiki/Union_Carbide Union Carbide] ved sitt dotterselskap Electric Furnace Products Company Limited (EFP) lov til å byggja eit smelteverk i Sauda. I vilkåra som Stortinget sette, heiter det mellom anna at EFP var forplikta å:<blockquote>''«skaffe arbeiderne sundt og forsvarlig husrum, tomter til bygning av egne hjem med veier, vand, kloak og elektrisk lysanlæg samt grund til forsamlingslokale, til lokale for kooperativ eller anden handelsvirksomhed og lignende»''</blockquote>EFP kjøpte grunn på garden Åbø og laga ein byplan for området. Frå 1916 og fram til 1960-talet vart det bygd 117 hus med til saman 279 leilegheiter for arbeidarar og funksjonærar ved EFP. På det meste budde det over 1000 menneske i Åbøbyen.

Då [[EFP Co Ltd]]. i 1914 fekk konsesjon var det på visse vilkår, på same måte som ved etableringa av andre industristader i landet. Bedrifta kommenterte vilkåra slik:<blockquote>''«Vi agter at bygge det sundeste og bedst utstyrte fabrikanlæg i sit slag i Norge – et anlæg som vil bli til ære baade for Norge, distriktet, regjeringen og os selv.»''</blockquote>Når selskapet her seier «fabrikanlæg», er dette i vid forstand, altså ikkje berre sjølve fabrikken, men òg bustader, grøntanlegg og det som høyrer til. Slik sett kan ein seia at EFP hadde som mål at Sauda skulle visa veg for resten av landet. I nokon grad vart det slik, og hovudstadsaviser og utanlandske media kom til Sauda for å sjå og læra. I 1928 var Dagbladet på besøk for å laga ei sak om den nye industristaden i Ryfylke og skreiv då følgjande:<blockquote>''«Det blir efter alt å dømme en sund og vakker by, som amerikanerne har regulert ut på Åbøflaten efter havebyprinsippet. Et lebelte av naturlig bjerkeskog ligger mellem selve fabrikkanlegget og den såkalte amerikanerby. Lengst borte og innunder en morenebakke ligger selskapets nye helt moderne sykehus. På flaten fremover følger så meget systematisk de høiere funksjonærers og de lavere funksjonærers boliger og arbeiderboligene. Intet er spart for å gjøre det hele så vakkert og praktisk som mulig, og selskapet fortjener all mulig ros for byanlegget. I gatene er plantet alleer av poppel, lind og lønn, og flere tennisplasser er anlagt. Hvert hus er forsynt med sitt jordstykke til have, poteter og grønnsaker.»''</blockquote>

Dette biletet er truleg frå slutten av 1920-talet og viser godt strukturen i Åbøbyen med gater, tomter og hus. Haakonsgaten går som ein hovudakse gjennom Åbøbyen med bedriftsporten i eine enden og hageporten til direktørbustaden (det kvite huset fremst i biletet) i den andre. [https://no.wikipedia.org/wiki/Kjartan_Fl%C3%B8gstad Kjartan Fløgstad] seier det slik i boka Arbeidets lys<ref>Arbeidets lys: tungindustrien i Sauda gjennom 75 år (1990)</ref>:<blockquote>''«Langs denne aksen fekk den sosiale lagdelinga i industrisamfunnet si arkitektoniske utforming. Nederst på byanlegget, nærmast fabrikken, låg dei trongaste og eldste leilighetene for arbeidarar med kort ansiennitet. Lenger oppe i gata, på neste morene, låg tomannsbustadene for formannssjiktet og lågare funksjonærar. Her var fleire av husa utførte i ein kombinasjon av tre og tegl. Og lengst borte frå fabrikken, respektfullt rundt direktørbustaden, fann ein, for å fullføra stiliseringa av dei sosiale tilhøva, einebustadene til dei høgare funksjonærane.»''</blockquote>I tråd med konsesjonsvilkåra måtte det først liggja føre ein godkjend reguleringsplan før bygginga av den nye industristaden kunne ta til. Med denne planen kunne industriherrane realisera sine visjonar og idear om ein [https://en.wikipedia.org/wiki/Company_town Company Town] etter hagebyprinsippet.<blockquote>''«Det er vel ikke så ganske få, som når de skal summere opp sine inntrykk fra Sauda, begynner med Parken. Det er da også en perle for den som elsker blomsterarrangementer og bed.»'' </blockquote>Slik skriv Stavanger Aftenblad i 1956. Parken det er tale om her er [[Sneaths park]] – midt i hjartet av Åbøbyen – kalla opp etter den første direktøren [[William H. Sneath]].

Gjennom konsesjonsvilkåra var EFP plikta til å byggja hus for dei som skulle arbeida på fabrikken. EFP måtte også byggja sjukehus og forsamlingshus. [[Fil:Wergelandsveien.jpeg|miniatyr|Det var dei beste arkitektane som vart engasjerte for å teikne husa. Det vart lagt stor vekt på å forma gateløp, hagar og parkar slik at det skulle blei ein heilskap rundt ein bygningsmasse som – trass det store omfanget – hadde ei detaljering og ein materialbruk som ga stor variasjonsrikdom. Her er nedre del av Wergelandsveien med leilegheiter i 4- og 8-mannsbustader.]]Amerikanaren William H. Sneath fekk i oppgåve å leia denne utbygginga. Han hadde som mål å gjera Sauda til: <blockquote>''”en bra arbeidsplass, men også til et hyggelig og godt bosted for alle”.'' </blockquote>For å få dette til trong ein arkitektar. Det var ikkje uvanleg at dei store industriselskapa knytte til seg eigne arkitektar for å sikra kontinuitet og heilskap over utbygginga. Dei første husa var teikna av amerikanske arkitektar. Seinare kom kjende og dyktige norske arkitektar til, som [[Ole Landmark]], [[Torgeir Alvsaker]], [[Gustav Helland]] og [[Endre Årreberg]]. Frå midten av 1920-åra brukte EFP arkitekten [[Gustav Helland]] frå Stavanger.