276 671
redigeringer
m
Robot: Erstatter mal: Reflist
Ingen redigeringsforklaring |
m (Robot: Erstatter mal: Reflist) |
||
| (12 mellomliggende versjoner av 2 brukere er ikke vist) | |||
| Linje 1: | Linje 1: | ||
<onlyinclude>{{thumb|Bråtebrenning Toten 2013.jpg|Prøvedyrking av bråterug på Toten, bråten blir brent.|[[Mjøsmuseet]]|2013}} | |||
{{thumb|Bråtebrenning Toten 2013.jpg|Prøvedyrking av bråterug på Toten, bråten blir brent.|[[Mjøsmuseet]]|2013}} | '''[[Bråtebruket på Toten|Bråtebruket]]''' var ein gammal dyrkingsmåte på [[Toten]], minst like gammal som åkerbruket. Bøndene på Toten byrja altså med [[bråtebruk]] lenge før [[Skogfinner|finneinnvandringa]] midt på 1600-talet. Det har tidlegare vore hevda at nordmennene tok etter finnane, som tok store avlingar, særleg av [[rug]], etter å ha brent ned skogen og sådd i oska. | ||
'''[[Bråtebruket på Toten|Bråtebruket]]''' var ein gammal dyrkingsmåte på [[Toten]], minst like gammal som åkerbruket. Bøndene på Toten byrja altså med [[ | |||
På Toten-bygdene var det mykje skog som kunne brennast til bråte, og mykje av skogen stod på næringsrik mark. Tilhøva låg med andre ord godt til rettes for bråtebruk. Nokre stader på bygda vart det brent bråte heilt til midten av 1800-talet. | På Toten-bygdene var det mykje skog som kunne brennast til bråte, og mykje av skogen stod på næringsrik mark. Tilhøva låg med andre ord godt til rettes for bråtebruk. Nokre stader på bygda vart det brent bråte heilt til midten av 1800-talet.</onlyinclude> | ||
== Innleiing == | == Innleiing == | ||
Sommaren 1655 brente Tollef Smeby ein bråte i skogen ned mot [[Lenaelva]]. Alf Nettum og Anders Skullerud «Nedergroff den Roug i Brotten och gierdet der om», som det står i ei rettssak som følgde. Grannen hans Tollef, Simen på [[Kvem|Vest-Kvem]], meinte Tollef hadde brent i sameigeskog. 30. juli 1656 skar han storparten av rugen i bråten hans Tollef og tok med seg avlinga heim åt Kvem. Han hadde «det meste och beste Opschaaren Affsnappet och bort ført». Simen hadde ikkje berre teki rugen hans Tollef, han hadde fått med seg fem andre kvemskarar åt [[Smeby (Østre Toten)|Smeby]] og teki ein del staur som Tollef hadde hoggi. Slik framferd laut det bli rettssak av. Simen fekk «Suare till huis hand Tholluff Smeby haffuer fratagit. Baade Rougsæd i en Braate och Støffuer hand hiemme ved hans gaard Sig bemandet, voldeligen haffuer bemegtiget». I rettssaka kunne gamle folk fortelja om «dj Stoere och gamble Sueer som kaldis Aaserud». | Sommaren 1655 brente Tollef Smeby ein bråte i skogen ned mot [[Lenaelva]]. Alf Nettum og Anders Skullerud «Nedergroff den Roug i Brotten och gierdet der om», som det står i ei rettssak som følgde. Grannen hans Tollef, Simen på [[Vest-Kvem (Østre Toten gnr. 77)|Vest-Kvem]], meinte Tollef hadde brent i sameigeskog. 30. juli 1656 skar han storparten av rugen i bråten hans Tollef og tok med seg avlinga heim åt Kvem. Han hadde «det meste och beste Opschaaren Affsnappet och bort ført». Simen hadde ikkje berre teki rugen hans Tollef, han hadde fått med seg fem andre kvemskarar åt [[Smeby (Østre Toten)|Smeby]] og teki ein del staur som Tollef hadde hoggi. Slik framferd laut det bli rettssak av. Simen fekk «Suare till huis hand Tholluff Smeby haffuer fratagit. Baade Rougsæd i en Braate och Støffuer hand hiemme ved hans gaard Sig bemandet, voldeligen haffuer bemegtiget». I rettssaka kunne gamle folk fortelja om «dj Stoere och gamble Sueer som kaldis Aaserud». | ||
Dette er ikkje fyrste gongen vi møter på rugbråtar i rettssaker på Toten. I ei grensegangssak mellom Smeby og Kraby frå 1648 ser vi at dei dyrka rug i bråte ved overgangen mellom 15- og 1600-talet. Else Slagsvoll, som var omtrent 80 år gammal, vitna at «Peder Kraby en gang Haffde en Rueg Suee paa den østre side […] Glugebechenn». I same saka vart det sagt at «Erland Kraby [gaff] en Mand Knud Forloff at røede Enn Suee Vester Gluggebechen […] och der Knud haffde skoret Ruggen aff førde Erland Vedden hiem til Krabye». Vi møter ein Peder som brukar på Kraby i 1580-åra og i 1612. Erland, som kjørte bråteveden heim til Kraby, er kjend som brukar av garden frå 1616 til 1628. Det vil seia at dei hendingane vitna fortel om, må skrive seg frå sist på 15- eller heilt fyrst på 1600-talet. | Dette er ikkje fyrste gongen vi møter på rugbråtar i rettssaker på Toten. I ei grensegangssak mellom Smeby og Kraby frå 1648 ser vi at dei dyrka rug i bråte ved overgangen mellom 15- og 1600-talet. Else Slagsvoll, som var omtrent 80 år gammal, vitna at «Peder Kraby en gang Haffde en Rueg Suee paa den østre side […] Glugebechenn». I same saka vart det sagt at «Erland Kraby [gaff] en Mand Knud Forloff at røede Enn Suee Vester Gluggebechen […] och der Knud haffde skoret Ruggen aff førde Erland Vedden hiem til Krabye». Vi møter ein Peder som brukar på Kraby i 1580-åra og i 1612. Erland, som kjørte bråteveden heim til Kraby, er kjend som brukar av garden frå 1616 til 1628. Det vil seia at dei hendingane vitna fortel om, må skrive seg frå sist på 15- eller heilt fyrst på 1600-talet. | ||
== Sve og/eller bråte? == | == Sve og/eller bråte? == | ||
| Linje 94: | Linje 93: | ||
== Bråtebruk og nydyrking == | == Bråtebruk og nydyrking == | ||
{{thumb|Vålsjøen på Totenåsen.JPG|Vålsjøen på Totenåsen. Sjøen har namn etter ''vålfallet'', det som bråten vart kalla etter at avlinga var hausta inn.|[[Olaf Nøkleby]]}} | |||
Det har vori hevda at det norske bråtebruket fyrst og fremst hadde som formål å rydde ny åker. Det kan ikkje vera rett. | Det har vori hevda at det norske bråtebruket fyrst og fremst hadde som formål å rydde ny åker. Det kan ikkje vera rett. | ||
| Linje 101: | Linje 100: | ||
Nyare kjelder skil svært tydeleg mellom bråtebruk og nydyrking. I avhandlinga si om Jordbrugets Forbedring i Norge ved Rødning frå 1776 understreker Christian Sommerfelt at bråtebruk og rydningsbrenning er to forskjellige ting. «Vi handler her aldeles intet om den Rødning, som bestaar deri, at man nedhugger Skoven, brænder Svee, høster et Aars Afgrøde, og lader det saa tilgroe igjen. Dette er ikke at oprødde Jorden», skriv han.<ref>Sommerfelt 1776b, s. 39.</ref> Dessutan meiner han at brenning er ein dårleg måte å rydde bort skogen på, dersom formålet er å bryte ny åker. «Det er skadeligt at brænde Svee paa den Jord, som man vil oprydde til Ager og Eng; thi Jorden har skade deraf i Fremtiden».<ref>Sommerfelt 1790, s. 23.</ref> | Nyare kjelder skil svært tydeleg mellom bråtebruk og nydyrking. I avhandlinga si om Jordbrugets Forbedring i Norge ved Rødning frå 1776 understreker Christian Sommerfelt at bråtebruk og rydningsbrenning er to forskjellige ting. «Vi handler her aldeles intet om den Rødning, som bestaar deri, at man nedhugger Skoven, brænder Svee, høster et Aars Afgrøde, og lader det saa tilgroe igjen. Dette er ikke at oprødde Jorden», skriv han.<ref>Sommerfelt 1776b, s. 39.</ref> Dessutan meiner han at brenning er ein dårleg måte å rydde bort skogen på, dersom formålet er å bryte ny åker. «Det er skadeligt at brænde Svee paa den Jord, som man vil oprydde til Ager og Eng; thi Jorden har skade deraf i Fremtiden».<ref>Sommerfelt 1790, s. 23.</ref> | ||
Ei anna sak er det at etter kvart som folketalet auka, vart mange gamle bråtar tekne i bruk som husmannsplassar og gardsbruk. Det vitnar alle dei stadene som heiter Bråten, Sveen om, og alle stadnamna som er samansetjingar som sluttar på –bråten og –sveen. Sveen er dativform av svea, bestemt form av ei sve. | Ei anna sak er det at etter kvart som folketalet auka, vart mange gamle bråtar tekne i bruk som husmannsplassar og gardsbruk. Det vitnar alle dei stadene som heiter [[Bråten]], [[Sveen]]/[[Sveom]] om, og alle stadnamna som er samansetjingar som sluttar på –bråten og –sveen. Sveen er dativform av svea, bestemt form av ei sve. Sveom er bestemt form fleirtal. | ||
== Kor lenge heldt bråtebruket seg på Toten? == | == Kor lenge heldt bråtebruket seg på Toten? == | ||
{{thumb|Sveom.jpg|Bruket [[Sveom (Nordlia)|Sveom]] i Nordlia, med namn etter svirydding.|[[Bruker:Kallrustad|Trond Nygård]]|2012}} | |||
Gjennom arveskifter og rettssaker har vi følgt bråtebruket på Toten i rundt 200 år, frå heilt fyrst på 1600-talet til fyrst på 1800-talet. Når vi ser utanfor Toten, høyrer vi at det vart stadig mindre av denne driftsforma utover 1700-talet. Det er ikkje overraskande når vi kjenner til utviklinga av folketalet i denne perioden. I Europa vart folketalet nesten dobla frå 1750 til 1850. På Toten fekk vi langt bortimot ei tredobling av folketalet frå 1666 til 1801. | Gjennom arveskifter og rettssaker har vi følgt bråtebruket på Toten i rundt 200 år, frå heilt fyrst på 1600-talet til fyrst på 1800-talet. Når vi ser utanfor Toten, høyrer vi at det vart stadig mindre av denne driftsforma utover 1700-talet. Det er ikkje overraskande når vi kjenner til utviklinga av folketalet i denne perioden. I Europa vart folketalet nesten dobla frå 1750 til 1850. På Toten fekk vi langt bortimot ei tredobling av folketalet frå 1666 til 1801. | ||
På garden [[Åker (Vang på Hedmarken)|Åker]] i [[Vang (Hedmark)|Vang]] på [[Hedmarken]] sådde dei rug i bråte siste gong i 1755.<ref>Todderud 1998.</ref> Soknepresten i Odalen ([[Strøm prestegjeld]]) fortel i 1743 at bråtebruket syng på siste verset: «J forrige tiider havde jndvaanerne stoer hielp til deris underholdning af det saakaldet braateland hvorudj die til dels saaede havre og dels rug, mens nu det saakaldt braateland er dem mere indskrenket og til dels forbuden».<ref>Fasting 2004, s. 83.</ref> Også fleire stader lengre sør i Europa vart det slutt på bråtebruket på denne tida. På mindre fruktbar jord i Skotland, delar av England og i Irland heldt det seg til utpå 16-1700 talet.<ref>Bath 1963, s. 10.</ref> Andre stader overlevde driftsforma lenger. I fleire skogsområde i Tyskland, Sveits, Belgia og Frankrike dreiv dei ennå med regulært bråtebruk i dei siste tiåra av 1800-talet.<ref>Goltz 1900, s. 1124 og 1126.</ref> | På garden [[Åker (Vang på Hedmarken)|Åker]] i [[Vang (Hedmark)|Vang]] på [[Hedmarken]] sådde dei rug i bråte siste gong i 1755.<ref>Todderud 1998.</ref> Soknepresten i Odalen ([[Strøm prestegjeld]]) fortel i 1743 at bråtebruket syng på siste verset: «J forrige tiider havde jndvaanerne stoer hielp til deris underholdning af det saakaldet braateland hvorudj die til dels saaede havre og dels rug, mens nu det saakaldt braateland er dem mere indskrenket og til dels forbuden».<ref>Fasting 2004, s. 83.</ref> Også fleire stader lengre sør i Europa vart det slutt på bråtebruket på denne tida. På mindre fruktbar jord i Skotland, delar av England og i Irland heldt det seg til utpå 16-1700 talet.<ref>Bath 1963, s. 10.</ref> Andre stader overlevde driftsforma lenger. I fleire skogsområde i Tyskland, Sveits, Belgia og Frankrike dreiv dei ennå med regulært bråtebruk i dei siste tiåra av 1800-talet.<ref>Goltz 1900, s. 1124 og 1126.</ref> | ||
På Biri og i Snertingdalen vart det avla rug i bråte til uti 1840-50-åra.<ref>Lauvdal 1951, s. 161.</ref> Det naturlege ville vori at bråtebruket tok slutt tidlegare på Toten enn på Biri og i Snertingdalen. På Toten var det fleire folk og mindre utmarksareal enn i dei skogrike bygdene lengre nord. Men vi veit at det vart dyrka bråterug regelmessig på Toten til langt utpå 1800-talet. I boka om [[Stor-Bjørnstad ( | På Biri og i Snertingdalen vart det avla rug i bråte til uti 1840-50-åra.<ref>Lauvdal 1951, s. 161.</ref> Det naturlege ville vori at bråtebruket tok slutt tidlegare på Toten enn på Biri og i Snertingdalen. På Toten var det fleire folk og mindre utmarksareal enn i dei skogrike bygdene lengre nord. Men vi veit at det vart dyrka bråterug regelmessig på Toten til langt utpå 1800-talet. I boka om [[Stor-Bjørnstad (Østre Toten)|Stor-Bjørnstad]] i [[Nordlia]] skriv Nils Rustad: «På Bjørnstad var det almindelig helt til 1860 at et par mål skog blev brent til bråte. Det blev svær avling på disse bråter de 2-3-første år. Så frødde skogen seg igjen».<ref>Rustad 1943, s. 7.</ref> Dette er siste sporet vi kjenner til av regulær rugbråtedrift på Toten. | ||
== Kjelder og litteratur == | == Kjelder og litteratur == | ||
*Nøkleby, Olaf: «Bråtebruk på Toten», manuskript som | *Nøkleby, Olaf: «Bråtebruk på Toten», manuskript som òg er publisert i ''[[Årbok for Mjøsmuseet]]'' (2016). Nøkleby bygger på: | ||
**Bath, B.H.S. van, 1963, The agrarian history of Western Europe A.D. 500-1850, Edward Arnold (Publishers) Ltd, London. | **Bath, B.H.S. van, 1963, The agrarian history of Western Europe A.D. 500-1850, Edward Arnold (Publishers) Ltd, London. | ||
**Benedictow, O.J. 1992, Plague in the Late Medieval Nordic Countries. Epidemiological Studies, Middelalderforlaget, Oslo. | **Benedictow, O.J. 1992, Plague in the Late Medieval Nordic Countries. Epidemiological Studies, Middelalderforlaget, Oslo. | ||
| Linje 154: | Linje 154: | ||
== Referansar == | == Referansar == | ||
<references /> | |||
[[Kategori:Toten]] | [[Kategori:Toten]] | ||
[[Kategori:Jordbruk]] | [[Kategori:Jordbruk]] | ||
{{nn}} | {{nn}}{{F2}} | ||