Geitbåt: Forskjell mellom sideversjoner

<onlyinclude>{{thumb|C01878crj Glomstadgeita.jpg|Melfæringen «Glomstadgeita» under segl.|[[Bruker:Olve Utne|Olve Utne]]|18. juni 2011}}

Omgrepet '''[[geitbåt]]''' viser vanlegvis til den tradisjonelle opne og oftast [[spissgatta]] [[robåt|ro]]- og [[seglbåt]]typen frå [[Nordmøre]] og [[Romsdal]]en &mdash; og i eldre tid [[Fosen]] og området kring [[Trondheimsfjorden]] òg. Geitbåten hører typologisk sett med til dei rundstemnde [[vestlandsbåt]]ane heller enn til dei i nyare tid mykje meir rettstemnde [[åfjordsbåt]]ane og [[nordlandsbåt]]ane. Geitbåten skil seg ut frå dei andre tradisjonelle opne båttypane frå [[Vestlandet]] og nordover ved den korte og relativt djupe kjølen, den halvplanande skrogforma og den svært langstrakte overgangen frå kjøl til stamn &mdash; eigenskapar som gjer denne båten til ein djerv havseglar og god bidevindsseglar.</onlyinclude>

Søfjordingane og romsdalsgeitene har normalt ''[[lårsegl]]'' (asymmetrisk råsegl, luggersegl) &mdash; ein segltype som elles tradisjonelt har vorte bruka på [[Sunnmøre]] og i nyare tid i [[Fjordane]] òg. Utom Norge finst lårseglet tradisjonelt på [[Island]], i [[Skottland]] og i [[Spania]], [[Frankrike]], [[Italia]] og kring [[Adriahavet]]. Opphavet til lårseglet er usikkert. Somme ser på det om ei vidareutvikling av [[råsegl]]et med utgangspunkt i Norskekysten, og andre ser på det som påverka av [[latinarsegl]]et med utgangspunkt i det nordvestlege [[Middelhavet]].

Barcoluengo 1756.jpg|Ein spansk 1700-tals ''barcoluengo'' med lårsegl i ''Diccionario de Arquitectura Naval Antigua y Moderna'' (1756) av Juan José Navarro de Viana y Búfalo (1687-1772).

C16416 geitbåtsegl.jpg|Eit typisk geitbåtsegl. {{byline|Olve Utne|2015}}

Lårseglet ser ut til å ha endra seg noko i løpet av perioden vi veit noko om. Ole Ekilsøyvåg frå [[Averøy]]a nemner<ref>{{Fugelsøy 1962}}</ref> at råa i gamle dagar ikkje var breiare enn at ho kunne liggja på tvert i båten frå esing til esing, medan ho i nyare tid hadde vorte breiare, så endane nådde ''en god kvart utenbords''.

Ole Ekilsøyvåg nemner òg ymse andre proporsjonar: Mastra var kring 2/3 av båtlengda. Underliket av lårseglet nådde frå fremre lyroddar til hammelromskeipane. Råa var festa til mastra med ein ''rakkje'', som var eit krumma trestykke i eldre tid og kulerakke seinare. Var vinden ustabil, kunne det hende ein segla rakklaus for å kunne låre seglet raskare om det trongst. Draget gikk gjennom eit hol i mastra der det var innsett eit stykke edeltre i eldre tider og ei trinse i nyare tid. Draget var fastgjort nede i ein trepik oppunder esingen. Seglhalsen var hekta på seglstikka som stod i eit av hola i ripa. Ved bidevindsseglas vart seglhalsen sett i lo heilt framme ved lyrodden; i lens vart seglstikka sett i det attaste holet midtskips, og seglet fungerte som skværsegl. Skjøtet var enkelt på småe båtar og dobbelt på dei større. Det vart fastgjort i ei urve som satt i hammelbandet.

''Melfæringen'' har to rorsrom med eit halvrom mellom. Han svarar til den vanlege færingen blant åfjordsbåtane og ''hundromsfæringen'' blant nordlandsbåtane. I alle desse falla, frå Nordmøre og nordover, utgjer dette grunnstørrelsen i sin tradisjon. Søretter Vestlandet er grunnstørrelsen derimot den mindre færingen utan det ekstra halvrommet. Melfæringen er gjerne kring 17½–20 engelske fot frå stamn til stamn. Melfæringen er letthandterleg for to personar under både årar og segl, om enn ikkje så vêrsterk som den litt større seksringen/treroingen. Han har gjerne vora bruka til heimefiske og lokal skyss.

Søfjordsfæring Hennset (Kielland).jpg|Søfjords-melfæring med rett atterlik. Denne færingen vart bygd på Hennset {{byline|Kristian Kielland|193+-åra?}}

1904 geitbaatfaering.jpg|Melfæring ved [[Mellemverftet]] i [[Kristiansund]]. {{byline|Olve Utne|2007}}

C20088 melfæring.jpg|Melfæring ved flytebryggja ved [[Husasnotra]] i [[Valsøyfjorden]] på [[Nordmøre]]. {{byline|Olve Utne|2016}}

C20091 melfæring.jpg|Melfæring ved flytebryggja ved [[Husasnotra]] i [[Valsøyfjorden]] på [[Nordmøre]]. {{byline|Olve Utne|2016}}

C02567cr Lensmannsbaaten (Stangvik).jpg|[[Lensmannsbåt frå Stangvik]] — ein [[søfjording]]s-melfæring bygd av [[Ole Reiten]] («Saksinn») seint på 1800-talet og bruka som [[lensmannsbåt]] i tida 1890–1910.

C02569cr Lensmannsbaaten (Stangvik).jpg|[[Lensmannsbåt frå Stangvik]] — ein [[søfjording]]s-melfæring bygd av [[Ole Reiten]] («Saksinn») seint på 1800-talet og bruka som [[lensmannsbåt]] i tida 1890–1910.

C02570cr Lensmannsbaaten (Stangvik).jpg|[[Lensmannsbåt frå Stangvik]] — ein [[søfjording]]s-melfæring bygd av [[Ole Reiten]] («Saksinn») seint på 1800-talet og bruka som [[lensmannsbåt]] i tida 1890–1910.

C02571 Lensmannsbaaten (Stangvik).jpg|[[Lensmannsbåt frå Stangvik]] — ein [[søfjording]]s-melfæring bygd av [[Ole Reiten]] («Saksinn») seint på 1800-talet og bruka som [[lensmannsbåt]] i tida 1890–1910.

</gallery>

=== Trirøing ===

[[Trirøring]]en, òg kalla trerøring og seksæring og seksring, har tre par årar. Lengda på stamnskjerv er 8¾–9½ [[båtalen]], og LOA i engelske fot er kring 21–22. Trirøringen har meir rorskraft og meir stabilitet enn færingen og var rekna som den minste allvêrsbåten for fjordbruk.

Fil:C01855 geitbåt-trirøing.jpg|Trirøing under kappseglas i [[Kråksundet]]. {{byline|Olve Utne|2011}}

Fil:C01856 geitbåt-trirøing.jpg|Trirøing under kappseglas i [[Kråksundet]]. {{byline|Olve Utne|2011}}

=== Fyring ===

[[Fyring]]en har fire par årar. Dei minste fyringane har tre fulle rorsrom og ein skottror på [[honnband]]et. Desse båtane blir òg kalla ''honnfyringar'' og svarar til [[halvfjerming]]en blant [[åfjordsbåt]]ane. Dei fullrømte fyringane vart berre kalla fyringar og svarar til dei minste fyringane blant åfjordsbåtane. Generelt er fyringane 10–11 båtalen på stamnskjerv, og i engelske fot LOA måler dei 24–27 fot. Fyringane, som dei større femringane, vart ofte bruka til [[linefiske]].

</gallery>

=== Femring ===

Dei minste femringane har fire fullrømte rorsrom og eit skottror. Slike kan bli kalla honnfemringar. Den fullrømte femringen er neste størrelse. Femringane måler 11½–13 båtalen på stamnskjerv, og LOA i engelske fot er 28–30 fot. (Blant åfjordsbåtane vart det som heiter femringar på Nordmøre rekna under fyringane.) [[Femring]]en med sine fem par årar vart, som fyringen, særleg bruka til [[linefiske]].

C01955 geitbåt-femring.jpg|Femring under kappseglas i [[Kråksundet]]. {{byline|Olve Utne|2011}}

C01957 geitbåt-femring.jpg|Femring under kappseglas i [[Kråksundet]]. {{byline|Olve Utne|2011}}

C23211 Havhesten (geitbåtfemring).jpg|Utsetting av Havhesten. {{byline|Olve Utne|2017}}

C23220 Havhesten (geitbåtfemring).jpg|Utsetting av Havhesten. {{byline|Olve Utne|2017}}

C23226 Havhesten (geitbåtfemring).jpg|Utsetting av Havhesten. {{byline|Olve Utne|2017}}

C23227 Havhesten (geitbåtfemring).jpg|Utsetting av Havhesten. {{byline|Olve Utne|2017}}

C23228 Havhesten (geitbåtfemring).jpg|Utsetting av Havhesten. {{byline|Olve Utne|2017}}

C23229 Havhesten (geitbåtfemring).jpg|Utsetting av Havhesten. {{byline|Olve Utne|2017}}

C23235 Havhesten (geitbåtfemring).jpg|Utsetting av Havhesten. {{byline|Olve Utne|2017}}

</gallery>

=== Fjørnfar ===

=== Toskgansbåt ===

[[Toskgansbåt]]ane med sine seks par årar vart, som namnet viser, bruka hovudsakleg til [[garnfiske]] etter [[torsk]] &mdash; særleg utpå havbankane.

fil:Toskgansbåt Joesten Meek - Raudegga 1904.jpg|Toskgansbåt ved Raudegga i 1904.

fil:1915 toskgansbaat detalj.jpg|Detalj av toskgansbåt. {{byline|Olve Utne}}

Det er munnleg tradisjon på [[Tustna]] for at det skal ha eksistert geitbåtar med åtte par årar opp til ei stund innpå 1800-talet. Desse båtane skal ha vore kalla ''åttringar''. Eit rykte fortel at det skal ha eksistert éin båt med ni par årar til inn på 1900-talet. [[Carl Frederik Diriks]] refererer da òg til slike åttringar og har med ei teikning av ein i artikkelen sin om båttypar. Blant åfjordsbåtane blir båtar med åtte fulle rom (men aldri meir enn seks par årar) kalla ''toskgansbåta''.

fil:Diriks Fig. 18-19 Nordmoer-Ottring.png|Nordmørsåttring teikna av [[Carl Frederik Diriks]].

</gallery>

=== Romsdalsgeit ===

Fil:7752 romsdalsgeit bygd av Oystein Elgvasslien.jpg|Romsdalsgeit under bygging av [[Øystein Elgvasslien]] i [[Husasnotra]].

Fil:7753 romsdalsgeit bygd av Oystein Elgvasslien.jpg|

=== Kjerkjebåtar ===

Fil:C02558 Fjordamerra (1842).jpg|[[«Fjordamerra» (1842)]]

Fil:Ou1997 Trondheim Kysten Landsstemne (detalj).jpg|Frå [[KYSTENs landsstemne 1997]] i [[Trondheim]].

* Jon Bojer Godal: «Fjordamerra», i ''[[Årbok for Nordmøre historielag]]'', 1994.

* Jon Bojer Godal: «Nordmørsbåten - kruna på verket i norsk båtbygging», i ''[[Årbok for Nordmøre historielag]], 1990.

== Eksterne lenkjer ==

* [https://www.facebook.com/geitbaat/ Geitbåt] på Facebook

{{F2}}

[[Kategori:Klinkbygging]]

{{ikke koord}}

{{nn}}