Julebakstens historie: Forskjell mellom sideversjoner

{{thumb|2907 goro krumkaker smultringar.jpg|Kakefat med mellom anna goro, dei firkanta kakene med mønster.|[[Olve Utne]]|2007}}

== Evang på Toten ==

== Goro og gorojarn ==

«Det er botn ti meg, sa jinta, hu åt ein hælv goro!» Mormor Bergljot Nøkleby på Evang hadde med seg dette ordtaket frå [[Nes (Hedmark)|Nes]]. Ein halv goro skulle ikkje vera mykje å bli mett av, men når vi veit at det største gorojarnet i samlingane på [[Maihaugen]] er 26,5 cm langt og 15,7 cm breidt, stiller det seg annleis. Dette jarnet er frå 1744. Kaker steikt i jarn og rulla saman til ein strull er av dei aller eldste kakeslaga vi kjenner. Slike kaker vart selde på gatene i Paris på 1200-talet. Krumkake-, strull- eller avlettjarna er runde. Dei har ulike mønster. Somme jarn kan ha bibelske motiv. Truleg kan ein føre desse jarna attende til oblatjarna som er omtala i franske klosterreglar frå 1000-talet. I norske museum har det eldste daterte kakejarnet inngravert årstalet 1685. Med utgangspunkt i gransking av 60 skiftebrev frå Gudbrandsdalen for åra 1740–1770 seier Einar Hovdhaugen at «avlettojern og gorojern fanst på dei fleste gardar. Det var gjestebodskost, og vel den fyrste form for småkaker vi hadde.»  

Kor lenge det har vori kokt smultringar og fattigmann på Toten veit vi ikkje. Smult har vori tilgjengeleg sidan grisen kom inn i norsk jordbruk og norsk kosthald. Det var alt i steinalderen. Men når tok dei til å koke småkaker i smult? Smultbaksten er med i kokeboka hennar Hanna Winsnes frå 1845. Edvard Storm nemner òg kakeslaget «rin - gar» i ei av dølavisene sine frå 1770-talet. Da dei fekk bakaromnar på gardane vart det enklare å steike gjærbakst – kveitebrød (julekake), totenkringler (småkringler) og vørterkake. Om dei steikte småkaker i bakaromnen veit vi ikkje, men det er absolutt mogleg. På embetsmannsgardane må småkaker steikte i bakaromn ha vori vanleg så tidleg som på 1840–50-talet. Den fine baksten vi har vori vande med til jul, består i stor grad av fint kveitemjøl, sukker, fløyte og smør. Av desse råvarene var det berre fløyte og smør som var tilgjengelege for folk flest føre siste halvdelen av 1800-talet. Kveitemjøl og sukker kom ikkje i vanleg bruk før i 1880–90-åra og utover. På dei fleste gardane kom det støypejarnskomfyr med steikeomn rundt 1870-80. Og med det fine kveitemjølet, det billige sukkeret og støypejarnskomfyren kom også mangfaldet av småkaker inn i kjøken og stugu.

*Nøkleby, Olaf: «Alle sju - Julebakst på 1950-talet», i ''Årbok for Mjøsmuseet 2009'', Kapp 2009, s. 159-165. Nøkleby bygger på:

**Myhre, Bjørn og Øye, Ingvild 2002. ''Norges landbrukshistorie. Band I''. Oslo: Det norske Samlaget.

**Norman, G.A. 1957. ''Gamle kakejern. I: Maihaugen 1953 – 1956 s. 101–150''. Lillehammer: De sandvigske samlinger.

**{{Totens bygdebok III}}, s. 9–302.

**Winsnes, Hanna 1845/1876. ''Lærebog i de forskjellige Grene af Husholdningen. 10de Udgave gjennemseet og forøget af Maren Vinsnes''. Kristiania: Cappelen.

[[Kategori:1950-åra]]