Mjeldalen: Forskjell mellom sideversjoner

{{thumb|Innskanning 3.jpg|Postkort Haus og Mjeldalen sett frå vest|Fjellanger Widerøe VisKom AS, privat eige}}'''[[Mjeldalen]]''' ligg på vestsida av innlandsøya [[Osterøy]] i [[Hordaland]], ned mot tettstaden [[Haus]], eller Hausvik, og [[Sørfjorden]]. Ein kjem til Mjeldalen ved å følgje E16 til Osterøyvegen over Osterøybrua til [[Kvisti]], omlag 7 minutt med bil frå [[Arna]], eller 15 minutt  frå Vågsbotn.  Forbi rasteplassen går vegen om [[Tirsåstunellen]] til skilting mot Haus. Her, på toppen av Mjeldalen, ligg Ambogen (vegen er svinga som ein alboge), med oversyn over heile dalen. Dalen er ein typisk U-dal, som geologiske krefter har grave ut for lenge sidan. Elva renn gennom dalen og ut i Mjeldavatnet nederst i dalen, og vidare ut i Sørfjorden. Isen har forma dalen, og her er tre ulike morene-terrassar. Namnet Mjelde kjem av mjele, fin morenesand (Ivar Aasen ordbok 1873/4.utgåve 1919). Busetnaden går attende til dei eldste tider. Funn av ein flintsigd frå steinalderen tyder på at det har vore dyrka korn i dalen for omlag 4000 år sidan. Tidleg må garden Mjelde ha vorte delt i tre terrassar; Mjelde øvre, - midtre og -nedre, og dei var samla rundt kvart sitt tun (Øvstemjedla, Midtmjedla og Nedstemjedla). Mjeldalen er definert som LNF-område, og det har lenge vore byggestopp her.   

Øverst i dalen mot aust, ligg Kolabakken (på begge sider av Osterøyvegen). Namnet skriv seg frå den tida det vart vunne ut kol her.  Knut Ivarsson Øvremjelde fortel at det under dyrkingsarbeid vart funne store mengder kolrestar, ein pilspiss, ei steinøks og ei steinhelle med innhogne renner som truleg skulle samla opp tjøre. Over Kolabakken mot aust og søraust ruver Hoklane (haugane), med utsyn heilt til havet.  I Hoklane budde “julreia” sa bestemor Marta. På sørsida av dalen ser ein først Blommaskaret, og vidare nedover kjem Veggliåsen, Tirsåsen, Sæteråsen, Hovåsen og Lyngåsen, med Kyrkjerinden og Åsheimfjellet lengst mot sørvest.  På nordsida av dalen ligg øverst Vinåshaugane og Nordalen, deretter kjem Sjonhaugen, Gafskaret, Blekktødna, Martødna med vindpilen, og Stemmesegga. Ytterst i synsranda skimtar ein fjellgarden Hausberg. Stemmesegga ligg 572 m over havet, og derfrå kan ein sjå milevis til alle kantar. Bestemor som kom frå Hausberg fortalde at her kunne ein høyra kyrkjeklokkene frå meir enn sju kyrkjesokn. I dei bratte liene rett under Stemmesegga ser ein enno grunnmurane etter fjellgarden Kaustølen.

Osterøyvegen fører frå Ambogen oppover Sandbrekka mot Vesetgjelet. Vegen her var farleg i gamle dagar, med bratte lier og stup over elva. Ved kvernhushola nederst i gjelet sprang hesten til Olai Monsen Mjelde ut i 1908, og både hest og mann havna i djupaste gjelet og omkom. Dette hende 10 mars 1908. Olai, fødd på Barbubruket, vart 37 år gamal (ættarboka Ø.Mjelde 152b og Audestad 32). Presten Nistad i Haus tok seg av den farlause tre år gamle sonen Mons, som seinare vart fabrikksjef i Larvik og ein landskjend skeiselaupar. 21. november same året hende det ei ny køyreulukke same staden. Det var dotter til Johs. Johs.son Gjerstad, Hilda Elisabet, som omkom då ho og faren skulle køyra med hesten sin til Haus (ættarboka Mele 104 b).

Nederst i Vesetgjelet, på venstre sida av elva går gamlevegen opp til Vinåsgarden. I Vinåsen budde Johannes, som førde rekneskap for Haus Meieri, og som styrde med utbetaling av mjølkepengar til bøndene i dalen. Når  døtrene Jenny og Ingrid kom gåande frå Haus med store summar, var det ingen Securitas-vakter å sjå, jamvel om heile bygda visste kva dei bar på. Det var stor stas å gå i Vinåsen og henta pengar. Vegen opp Vesetgjelet var tung og mørk og utan veglys. Det fortels at to naboar som hadde vore i lystig lag såg sjølve hinmannen her ei laurdagsnatt på veien heim. Han stod med klauvene på grinda. Og heilt sant var det.

I liene langs heile dalen skal det ha vore tilsaman 21 husmannsplassar, og fleire av dei fins det spor etter idag.  Stortingsmann Torstein Selvik (1900-1983) skriv mykje om dette og om livet i dalen i ''“Gardsoga for Mjedlagardane",'' utgjeve av Osterøy Sogelag i år 2000. Sogeskrifet vart klargjort for publisering av sonen Nils T. Selvik.

Det må ha vore eit yrande liv i dalen den tida alle gardane var i drift og landbruket var viktigaste næringsvegen. Dei gamle fortalde om den gongen då stølsjentene gjekk med mjølkespann på ryggen morgon og kveld, heile sumaren, berrføtte og med “spøtet” mellom hendene.  På "Kvile" venta dei på kvarandre, og fylgdes oppover Gafskaret til dei fann buskapen over Setheia, forbi torvhusa og langs torvmyrane. Seinare, etter utskiftinga i Øvre Mjelde i 1899, vart sumarbeitene lagt inntil innmarka. Då kom stølsjentene i flokk og fylgje langs hovudvegen med mjølkevognene sine, i god tid til å nå mjølkehestane (seinare mjølkebilen), som frakta mjølka til meieriet i Hausvik. No er store deler av fjellsidene dekt av granskog som vart planta på 40-50 talet. Andre stader har Osterøyplanten "braken" teke over.

 

Gardstuna ligg framleis velhaldne på begge sider av hovudvegen nedover, men den moderne tid har sete sitt preg på både kulturlandskap, våningshus og driftsbygningar. Dei gamle grindaløene stetta ikkje lenger dagens krav,  men framleis fins det att løer frå tidlegare tider.  Enno er den gamle vakre byggestilen å sjå i våningshusa enkelte stader.

Stans så 60-70 meter vidare nedover. Her på Øvstemjeldshaugen låg det gamle klyngetunet  i Øvre Mjelde. Det strekte seg langs den flate morenen som vart kalla  “Torget“.  Kvar hadde sine småteigar spreidd over heile garden, kvernhusa låg langs elva, og smiene låg på haugen bakom, i god avstand tunet.  Funn av krittpiper i åkrane fortel si eiga soge. Her levde og arbeidde ung og gamal tett saman fram til utkiftninga i 1899 -1900.   

Over hundre år er gått sidan folket flytta ut og eigedomane vart samla rundt nye gardstun.  Men spora etter gamletida er framleis synleg.  Om ein tek ein avstikkar til fots gjennom tunet, til høgre oppover Geila, kjem ein til dei gamle sauefjøs-murane og til vårfloren. Ei geil er ein steingard på begge sider av vegen, som skulle leia buskapen til utmark og beite, men her er den eine sida borte. Skogsvegen går vidare oppover Nordalen, forbi torvhusa heilt opp til ein flate som vert kalla Storahavet (fjellmyr). Gamlestien går også oppover til ein stor flat stein, kvilesteinen på Kvile. Trappene går så oppover Gafskaret og vidare innover mot Blekktødna og Stemmesegga.  

Ei bru over Mjeldeelva skil Øvre- og Midt Mjelde. Her går hovudvegen gjennom Midtmjeldetunet og vidare mellom dei to kvitmåla „enkesætehusa“ mot Gåteleitet. Nede ved fossen i elvegjelet hadde oldefar til fotballspelar og -trenar, Mons Ivar Mjelde, ei smie, men idag fins det berre restar av denne.

Heile Haus-området med Mjeldalen, Veset og Rolland er med sin landfaste nærleik til Bergen vert eit pressområde.  Sjølve Osterøybrua er forlengst nedbetalt, og brulånet som også finansierte ny vei og tunell Hauge-Lonevåg var ferdig betalt i 2014. Det spørs kor lang tid vil gå før Osterøy kommune må  frigje byggeland slik det er gjort i andre bygdelag som ligg mindre sentralt til.

 

 

 

Særleg takk til Nils Torsteinson Selvik, Leiv Mjelde og Kjerstin Kallekleiv Kragseth for hjelp og støtte i arbeidet.  

I "Vegalangs på Osterøy, ei kulturhistorisk reise", Osterøy Sogelag 2016, er delar av denne artikkelen nytta som mitt bidrag til reisa gjennom Mjeldalen.