lokalhistoriewiki.no

Pitesamisk: Forskjell mellom sideversjoner

Side Samtale

Pitesamisk (vis kilde)

Sideversjonen fra 8. mar. 2024 kl. 10:06

2 644 byte fjernet ,  8 mars
m
Robot: Erstatter mal: Reflist
m (Robot: Erstatter mal: Reflist)
 
(102 mellomliggende versjoner av 5 brukere er ikke vist)
Linje 1: Linje 1:
<onlyinclude>{{thumb|BU200907 103 Arjepluovve.jpg|Tospråklig vegskilt ved Árjepluovve (pitesamisk) / Arjeplog (svensk) i [[Arjeplogs kommun]] i [[Norrbottens län]] i Sverige.|Bjørn Utne, 2008.}}
{{Forside|Pitesamisk historie og kultur}}
'''[[Pitesamisk]]''' (''bihtánsámegiella, bihtámasámegiella''), òg tildels kjent under namnet ''arjeplogssamiska'' i Sverige, er eit [[samiske språk|samisk språk]] med tre dokumenterte dialektar som tradisjonelt har vorte snakka av [[pitesamar]] i [[Salten|Sør-Salten]], [[Rana]] og tilgrensande strøk i [[Sverige]] austover til [[Arjeplog]] og, i mindre grad, [[Arvidsjaur]]. Typologisk er pitesamisk nært i slekt med naboen [[lulesamisk]] i nord. Den sørlige naboen [[umesamisk]] ligg nærme [[sørsamisk]], og ume- og sørsamisk blir oftast grupperte saman som sørsamisk i vidare forstand. Pitesamisk blir rekna som utdøydd som morsmål i [[Noreg]] og er sterkt truga i Sverige.<ref>Per mars 2010 kjenner vi til 25 personar i Sverige som snakkar pitesamisk, og den yngste av dei er i trettiårsalderen. (Munnlig opplysning frå [[Joshua Wilbur]].)</ref> </onlyinclude>
<onlyinclude>{{thumb|BU200907 103 Arjepluovve.jpg|Tospråklig vegskilt ved Árjepluovve (pite- og lulesamisk) / Arjeplog (svensk) i [[Arjeplogs kommun]] i [[Norrbottens län]] i Sverige.|Bjørn Utne|2008}}
'''[[Pitesamisk]]''' (pites. ''bidumsámegiella''; [[lulesamisk]] ''bihtánsámegiella, bihtámasámegiella''; [[nordsamisk]] ''biđonsámegiella''), òg tildels kjent under namnet ''arjeplogssamiska'' i Sverige, er eit [[samiske språk|samisk språk]] med tre dokumenterte dialektar som tradisjonelt har vorte snakka av [[pitesamar]] i [[Salten|Sør-Salten]], [[Rana kommune|Rana]] og tilgrensande strøk i [[Sverige]] austover til [[Arjeplog]] og, i mindre grad, [[Arvidsjaur]]. Typologisk er pitesamisk nært i slekt med naboen [[lulesamisk]] i nord, og desse to blir ofte gruppert saman &mdash; enten som «vestsamisk»<noinclude><ref>{{Lagercrantz 1941}}</ref></noinclude> eller som dialektar av lulesamisk. Den sørlige naboen [[umesamisk]] ligg derimot nærmare [[sørsamisk]], og ume- og sørsamisk blir oftast grupperte saman som sørsamisk i vidare forstand. Pitesamisk er sterkt truga både i Noreg<noinclude><ref>Det finst per 2023 eit par morsmålsbrukarar i [[Fauske kommune]], og i tillegg er det ein del språkbrukarar med variabelt språknivå som har lært eller lærer språket i vaksen alder. (Opplysningar innhemta av Olve Utne, seniorrådgivar ved [[Duaddara Ráfe]])</ref></noinclude> og i Sverige<noinclude><ref>Per mars 2010 kjenner vi til 25 personar i Sverige som snakkar pitesamisk, og den yngste av dei er i trettiårsalderen. (Munnlig opplysning frå [[Joshua Wilbur]].)</ref></noinclude>. </onlyinclude>
 
== Grammatikk ==
{{utdjupande artikkel|Pitesamisk grammatikk}}
Innafor '''lydlæra''' liknar pitesamisk på andre samiske språk i det at forskjellen på fonetisk stemtheit mellom «stemte» og «ustemte» konsonantar i seg sjølv kan vera vanskelig å oppfatte for mange. Forskjellen kjem vel så mykje til uttrykk i pre- og post-aspirasjon og i bruk av eventuelle glidevokalar. Den dynamiske trykket ligg generelt på første stavinga i ordet. Vokal- og konsonantlengda har ein tendens til å vera omvendt proporsjonal i ulike grammatiske former av same ordet &mdash; såkalla [[stadieveksling]]. Tilsvarande vil vokalen (diftongen) i første stavinga ofte variere artikulasjonsstad etter vokalen i neste stavinga, eller såkalla [[omlyd]]. I '''formlæra''' ber pitesamisk preg av ein rikdom av former, i og med at det finst ni grammatiske kasus i substantiva og pronomena; og verba blir bøygd i tre personar, tre tal, fire tider og fem modi. I '''setningslæra''' kan vi legge merke til at setningsstrukturen SOV (subjekt&ndash;objekt&ndash;verb) framleis er relativt vanlig, og på same måten som elles i samiske språk og i bl.a. [[trønder]] og [[nordnorske dialektar]] får vi ikkje subjekt&ndash;verbal-reversering i samband med spørjeord: ''Mav biena bårrá?'' (‘Kva hunden et?’).


[[image:Lulesamiske og pitesamiske omraade i Nordland.jpg|thumb|right|Kart over [[Nordland fylke]] med det historiske utbreiingsområdet i Norge for pitesamisk (fiolett) og [[lulesamisk]] (raudt).]]
[[image:Lulesamiske og pitesamiske omraade i Nordland.jpg|thumb|right|Kart over [[Nordland fylke]] med det historiske utbreiingsområdet i Norge for pitesamisk (fiolett) og [[lulesamisk]] (raudt).]]
== Fonologi (lydlære) ==
Pitesamisk og umesamisk står i ei midtstilling mellom sør- og nordsamisk, i og med at begge desse har både det nordlige trekket stadieveksling og det sørlige trekket omlyd i større eller mindre grad.
=== Stadieveksling ===
Pitesamisk har til felles med [[lulesamisk]] og dei andre nabospråka i nord at konsonanten mellom rotvokalen og stammevokalen varierer mellom sterk og svak artikulasjon etter visse grammatiske reglar:
:''[[nom.]][[sg.]]'' guo'''ll'''e, ‘fisk’; ''[[akk.]][[pl.]] '' guo'''l'''ijt ~ gu'''l'''ijt, ‘fiskane’
(Det same trekket finn vi att i den sørlige naboen umesamisk også, men der berre etter lang rotvokal. Sørsamisk manglar stadieveksling heilt.)
=== Omlyd ===
[[image:16365cr pitesamisk.jpg|thumb|right|Tre personar som arbeider for for dokumentasjon og revitalisering av det pitesamiske språket: bloggaren ''Peter Steggo'', ordbokskontaktpersonen ''Nils-Henrik Bengtsson'' og heimelspersonen ''Elsy Rankvist''. {{byline|Olve Utne}}]]
Sørlige dialektar av pitesamisk har til felles med nabospråka i sør, [[umesamisk]] og [[sørsamisk]], at rotvokalen i mange fall skiftar etter endingsvokalen. Dette fenomenet kallar vi ''[[omlyd]]''. [[Peter Steggo]] har sett opp ein matrise med i alt ni omlydsrekkjer og seks omlydssteg på pitesamisk.<ref>Steggo, Peter: [http://arbbe.blogspot.com/2008/11/omljudstabell.html «Omlydstabell»] på bloggen [http://arbbe.blogspot.com/ ''Muv árbbe'']</ref> Vi kan oppsummere dette med å seie at:
* dei korte, høge vokalane ''i'' og ''u'' er uendra framom alle endingsvokalar.
* dei høge endingane ''-i''/''-ij'' og ''-u''/''-uj'' hevar alle korte vokalar til høge (''a'', ''i'' > ''i''; ''å'', ''u'' > ''u''); og alle lange vokalar/diftongar òg, men ikkje nødvendigvis heilt til høge vokalar;
* ved stadievekslingstrinn III blir diftongane ''ie'' og ''uo'' senka (''ie'' > ''ä''; ''uo > ua, uä'') framom halvlåge og låge endingsvokalar.
I tabellform får vi da:
{| cellspacing="0" cellpadding="7" border="1" |
! colspan="6" | Lang rotvokal
! colspan="4" | Kort rotvokal
! Endingsvokal
|-
! á
! colspan="2" | ie
! colspan="2" | uo
! åå
! a
! i
! u
! o
! &nbsp;
|-
!
! III
! I&ndash;II
! III
! I&ndash;II
! &nbsp;
! &nbsp;
! &nbsp;
! &nbsp;
! &nbsp;
! &nbsp;
|-
| rowspan="2" | á
| rowspan="2" | ä
| rowspan="2" | ie
| ua
| rowspan="2" | uo
| rowspan="2" | åå
| rowspan="2" | a
| rowspan="2" | i
| rowspan="2" | u
| rowspan="2" | å
| á a å o
|-
| uä
| e
|-
| ä
| colspan="2" | e
| colspan="3" | u
| colspan="2" | i
| colspan="2" | u
| i ij u uj
|}
Merk at denne matrisen, som byggjer på Peter Steggo sin matrise, manglar det korte vokalfonemet /e/ som er inkludert i det pitesamiske fonemsystemet som skildra av Lehtiranta.
==== Omlyd i norsk pitesamisk ====
===== Senking ved st. III =====
I [[Just Knud Qvigstad|Qvigstads]] oversiktsverk ''De lappiske stedsnavn i Finnmark og Nordland fylker'' (Oslo 1938) finn vi blant anna formene ''Fiewsajaw’rē'' (Kartverket: ''Fievsajávrre''/''Botnvatnet'') ved [[Rognan]] i [[Saltdal kommune]]; og det underliggjande gardsnamnet ''Fæw’sa'' ([[stadieveksling|stadium III]]) ved øverenden av dette vatnet. Tilsvarande har Qvigstad ''Dælbma'' (st. III; Kartverket: ''Dælmma / Tverråfjellet'') i [[Beiarn kommune]] og den avleidde forma ''Dielmanjunnē'' på same staden. I desse namna &mdash; både frå Saltdal og frå Beiarn &mdash; har Qvigstad registrert veksling mellom ''æ'' i sterkt stadium (st. III) og ''ie'' i svakt stadium.
===== Heving føre -i og -u =====
Qvigstad har:
{|
! Qvigstad
! vokalar
! sidetal
! Kartverket: samisk
! Kartverket: norsk
! kommune
|-
|<!--Qvigstad--> Suličælbma
|<!--vokalar -->u-i
|<!--sidetal -->223
|<!--Kartv.Sa-->Sulečielbma
|<!--Kartv.No-->Sulitjelma
|<!--kommune -->Fauske kommune
|-
|<!--Qvigstad--> Lūnus(a)-jǫhkǫ
|<!--vokalar -->ū-u
|<!--sidetal -->225
|<!--Kartv.Sa-->
|<!--Kartv.No-->Lønselva
|<!--kommune -->[[Saltdal kommune]]
|-
|<!--Qvigstad--> Luonōs
|<!--vokalar -->uo-ō
|<!--sidetal -->225
|<!--Kartv.Sa-->
|<!--Kartv.No-->Lønsdalen
|<!--kommune -->[[Saltdal kommune]]
|-
|<!--Qvigstad--> Dippun-vag’gē
|<!--vokalar -->i-u
|<!--sidetal -->225
|<!--Kartv.Sa-->
|<!--Kartv.No-->Dypenådalen
|<!--kommune -->Saltdal kommune
|-
|<!--Qvigstad--> Dippunje-jǫhkǫ
|<!--vokalar -->i-u
|<!--sidetal -->225
|<!--Kartv.Sa-->
|<!--Kartv.No-->Dypenåga
|<!--kommune -->
|-
|<!--Qvigstad--> Dippun-čǫhkkǫ
|<!--vokalar -->i-u
|<!--sidetal -->225
|<!--Kartv.Sa-->
|<!--Kartv.No-->Dypenåfjellet
|<!--kommune -->Saltdal kommune
|-
|<!--Qvigstad--> Lu(o)nōs-gai’sē
|<!--vokalar -->u(o)-ō
|<!--sidetal -->225
|<!--Kartv.Sa-->
|<!--Kartv.No-->Lønstinden
|<!--kommune -->Saltdal kommune
|-
|<!--Qvigstad--> Stǫl’pu-jǫhkǫ
|<!--vokalar -->ǫ-u
|<!--sidetal -->226
|<!--Kartv.Sa-->
|<!--Kartv.No-->Stolpåga
|<!--kommune -->Beiarn kommune
|-
|<!--Qvigstad--> Stǫl’pu-jaw’rē
|<!--vokalar -->ǫ-u
|<!--sidetal -->226
|<!--Kartv.Sa-->
|<!--Kartv.No-->Stolpevatnet
|<!--kommune -->Beiarn kommune
|-
|<!--Qvigstad--> Stǫl’pu
|<!--vokalar -->ǫ-u
|<!--sidetal -->226
|<!--Kartv.Sa-->
|<!--Kartv.No-->Stolpen (fjell)
|<!--kommune -->Beiarn kommune
|-
|<!--Qvigstad--> Sul’lu-jaw’rē
|<!--vokalar -->u-u
|<!--sidetal -->227
|<!--Kartv.Sa-->
|<!--Kartv.No-->Holmvatn
|<!--kommune -->(nord for Storglåmvatnet)
|-
|<!--Qvigstad--> Gud’dum-jaw’rē
|<!--vokalar -->u-u
|<!--sidetal -->227
|<!--Kartv.Sa-->
|<!--Kartv.No-->Langvatnet
|<!--kommune -->
|-
|<!--Qvigstad--> Gud’dum-var’dô
|<!--vokalar -->u-u
|<!--sidetal -->227
|<!--Kartv.Sa-->
|<!--Kartv.No-->(fjellet mellom Langvatnet og Storvatnet)
|<!--kommune -->
|-
|<!--Qvigstad-->
|<!--vokalar -->
|<!--sidetal -->
|<!--Kartv.Sa-->
|<!--Kartv.No-->
|<!--kommune -->
|-
|<!--Qvigstad-->
|<!--vokalar -->
|<!--sidetal -->
|<!--Kartv.Sa-->
|<!--Kartv.No-->
|<!--kommune -->
|-
|<!--Qvigstad-->
|<!--vokalar -->
|<!--sidetal -->
|<!--Kartv.Sa-->
|<!--Kartv.No-->
|<!--kommune -->
|-
|<!--Qvigstad-->
|<!--vokalar -->
|<!--sidetal -->
|<!--Kartv.Sa-->
|<!--Kartv.No-->
|<!--kommune -->
|-
|}
<!-- meir kjem snart -->
== Morfologi (formlære) ==
=== Kasus ===
Pitesamisk har ni kasus: Dei grammatiske kasusa [[nominativ]], [[genitiv]] og [[akkusativ]]; dei lokale kasusa [[illativ]], [[inessiv]] og [[elativ]]; og dei adverbiale kasusa [[komitativ]], [[essiv]] og [[abessiv]]. Om vi reknar med det adverbiale kasuset [[prolativ]], som særlig blir bruka i samband med landskapsord, så kan vi seie at pitesamisk 10 kasus.<ref>s. 113&nbsp;f. av {{Lehtiranta 1992}}</ref>
=== Substantiv ===
Substantiv blir bøygde i ''9 kasus'' (el. 10, sjå ovaføre) og ''2 tal'' (eintal og fleirtal) på pitesamisk. Nominativ og illativ eintal så vel som essiv har sterkt stadium (trinn III eller II); alle andre eintals- og fleirtalsformer har svakt stadium (trinn II eller I). Merk elles at genitiv og komitativ fleirtal er identiske (''-j''). Formene som er oppgjevne her er av nordlig type utan omlyd. I søraust vil ein del av formene ha til dels andre vokalar i første stavinga. Som eksempel har vi bruka ''[[riehpie]]'' ('rev'), ''riejttuo'' ('reidskap') og ''namma'' ('namn'):
{| cellspacing="0" cellpadding="5" border="1"
! Kasus
! colspan="2" | Mønster
! colspan="2" | ''-ie'' ''(-ē)''
! colspan="2" | ''-uo'' ''(-ō)''
! colspan="2" | ''-a''
|-
!
! Eintal
! Fleirtal
! Eintal
! Fleirtal
! Eintal
! Fleirtal
! Eintal
! Fleirtal
|-
! [[Nominativ]]
! [III]-
! -h
| rie'''hp'''ie
| riebie'''h'''
| riej'''tt'''uo
| riejtuo'''h'''
| na'''mm'''a
| nama'''h'''
|-
! [[Akkusativ]]
! -v
! -jt
| riebie'''v'''
| riebi'''jt'''
| riejtuo'''v'''
| riejtuo'''jt'''
| nama'''v'''
| nama'''jt'''
|-
! [[Genitiv]]
! -
! -j
| riebie
| riebi'''j'''
| riejtuo
| riejtuo'''j'''
| nama
| nama'''j'''
|-
! [[Illativ]]
! [III]-*j
! -jta
| rie'''hpaaj'''
| riebi'''jta'''
| riej'''ttuj'''
| riejtuo'''jta'''
| na'''mmaj'''
| nama'''jta'''
|-
! [[Inessiv]]
! -n
! -jn
| riebie'''n'''
| riebi'''jn'''
| riejtuo'''n'''
| riejtuo'''jn'''
| nama'''n'''
| nama'''jn'''
|-
! [[Elativ]]
! -s(t)
! -jst
| riebie'''s(t)'''
| riebi'''jst'''
| riejtuo'''s(t)'''
| riejtuo'''jst'''
| nama'''s(t)'''
| nama'''jst'''
|-
! [[Komitativ]]
! -jn(a)
! -j
| riebi'''jn(a)'''
| riebi'''j'''
| riejtuo'''jn(a)'''
| riejtuo'''j'''
| nama'''jn(a)'''
| nama'''j'''
|-
! [[Essiv]]
! colspan="2" |[III]-n
| colspan="2" | rie'''hp'''ie'''n'''
| colspan="2" |riej'''tt'''uo'''n'''
| colspan="2" |na'''mm'''a'''n'''
|-
! [[Abessiv]]
! colspan="2" |-htahk
| colspan="2" |riebie'''htahk'''
| colspan="2" |riejtuo'''htahk'''
| colspan="2" |nama'''htahk'''
|-
! ([[Prolativ]])
! colspan="2" |[III]-k
| colspan="2" |
| colspan="2" |
| colspan="2" |
|}
=== Pronomen ===


==== Personlige pronomen ====
== Språkhistorie ==


{| cellspacing="0" cellpadding="5" border="1"
=== Skriftspråk ===
! Kasus
! colspan="3" | Eintal
! colspan="3" | Total
! colspan="3" | Fleirtal
|-
! &nbsp;
! <!-- sg --> 1. person
! <!-- sg --> 2. person
! <!-- sg --> 3. person
! <!-- du --> 1. person
! <!-- du --> 2. person
! <!-- du --> 3. person
! <!-- pl --> 1. person
! <!-- pl --> 2. person
! <!-- pl --> 3. person
|-
! [[Nominativ]]
| <!-- 1.sg -->mån
| <!-- 2.sg -->dån
| <!-- 3.sg -->sån
| <!-- 1.du -->mååj
| <!-- 2.du -->dååj
| <!-- 3.du -->sååj
| <!-- 1.pl -->mij
| <!-- 2.pl -->dij
| <!-- 3.pl -->sij
|-
! [[Akkusativ]]
| <!-- 1.sg -->muv
| <!-- 2.sg -->duv
| <!-- 3.sg -->suv
| <!-- 1.du -->munuov
| <!-- 2.du -->dunuov
| <!-- 3.du -->sunuov
| <!-- 1.pl -->mijaav
| <!-- 2.pl -->dijaav
| <!-- 3.pl -->sijaav
|-
! [[Genitiv]]
| <!-- 1.sg -->muv
| <!-- 2.sg -->duv
| <!-- 3.sg -->suv
| <!-- 1.du -->munuo
| <!-- 2.du -->dunuo
| <!-- 3.du -->sunuo
| <!-- 1.pl -->mijaa
| <!-- 2.pl -->dijaa
| <!-- 3.pl -->sijaa
|-
! [[Illativ]]
| <!-- 1.sg -->munji
| <!-- 2.sg -->dunji
| <!-- 3.sg -->sunji
| <!-- 1.du -->munnuj
| <!-- 2.du -->dunnuj
| <!-- 3.du -->sunnuj
| <!-- 1.pl -->mijjaj
| <!-- 2.pl -->dijjaj
| <!-- 3.pl -->sijjaj
|-
! [[Inessiv]]
| <!-- 1.sg -->muvne
| <!-- 2.sg -->duvne
| <!-- 3.sg -->suvne
| <!-- 1.du -->munuon
| <!-- 2.du -->dunuon
| <!-- 3.du -->sunuon
| <!-- 1.pl -->mijaan
| <!-- 2.pl -->dijaan
| <!-- 3.pl -->sijaan
|-
! [[Elativ]]
| <!-- 1.sg -->muvsste
| <!-- 2.sg -->duvsste
| <!-- 3.sg -->suvsste
| <!-- 1.du -->munuost
| <!-- 2.du -->dunuost
| <!-- 3.du -->sunuost
| <!-- 1.pl -->mijaast
| <!-- 2.pl -->dijaast
| <!-- 3.pl -->sijaast
|-
! [[Komitativ]]
| <!-- 1.sg -->mujna
| <!-- 2.sg -->dujna
| <!-- 3.sg -->sujna
| <!-- 1.du -->munujn
| <!-- 2.du -->dunujn
| <!-- 3.du -->sunujn
| <!-- 1.pl -->mijaajn
| <!-- 2.pl -->dijaajn
| <!-- 3.pl -->sijaajn
|-
! [[Essiv]]
| <!-- 1.sg -->månnan<br/><small><small>(muvnen)</small></small>
| <!-- 2.sg -->
| <!-- 3.sg -->
| <!-- 1.du -->munnuon
| <!-- 2.du -->
| <!-- 3.du -->
| <!-- 1.pl -->
| <!-- 2.pl -->
| <!-- 3.pl -->
|-
! [[Abessiv]]
| <!-- 1.sg -->
| <!-- 2.sg -->
| <!-- 3.sg -->
| <!-- 1.du -->
| <!-- 2.du -->
| <!-- 3.du -->
| <!-- 1.pl -->
| <!-- 2.pl -->
| <!-- 3.pl -->
|}


=== Verb ===
==== 1738: Pehr Fjellström gjev ut ''Svebelii Cateches'' i samisk omsetting ====
Pitesamiske verb blir bøygde i tre personar og i tre tal (inkl. [[dualis]]). Som i alle dei andre ordklassane, så blir ikkje verba bøygde etter kjønn.
I [[Silbojokks församling]], det eine av dei to kyrkjesokna for arbeidarane i [[Nasafjälls silververk]], vart Pehr Fjellström ([[1697]]&ndash;[[1764]]) fødd av ''[[kyrkoherde]]'' Per Noræus Fjellström og Agatha Læstadia. Det var trulig under oppveksten her at Pehr vart kjent med den forma av samisk som han kalla ''dialectus borealior'' &mdash; svarande til pitesamisk. I [[1718]] vart han oppnemnt til skulemeister ved [[Skytteanska skolan]], eller «Lappskolan», i [[Lycksele]] og i [[1739]] til ''kyrkoherde'' i [[Lycksele församling]] i [[Lycksele lappmark]], som tradisjonelt hører til det [[umesamisk]]e språkområdet, eller Fjellströms ''dialectus australior''. I 1738 fikk han utgjeve boka ''Olai Swebelii A. Ups. Förklaring öfwer Lutheri Lilla Catechismum, steld genom spörsmåhl och swar : then lappska ungdomen til tienst och befordran i christendomens kunskap'' i si eiga omsetting til samisk. [[Knut Bergsland]] karakteriserer språket i denne boka som nærmare til pitesamisk, medan alle dei seinare bøkene Fjellström skreiv eller omsette er skrivne på normalisert ume-/sørsamisk.


==== Tid ====
==== 1891: Halász Ignácz på feltarbeid i Saltdalen ====
Verba blir bøygde i dei enkle tidene [[presens]] (eller, meir presist, «ikkje-fortid») og [[preteritum]] og dei samansette tidene [[perfektum]] og [[pluskvamperfektum]].
Frå 1880-åra til tidlig i 1890-åra reiste den ungarsk-jødiske forskaren [[Halász Ignácz]] (el. Ignaz Fischer, 1855–1901) kring i Midt- og Nord-Skandinavia på feltarbeid. I det pitesamiske området gjorde han feltarbeid i [[Saltdal kommune|Saltdalen]] i [[1891]], blant samar som hørte til i [[Arjeplogs församling]] av [[Pite lappmark]].<ref>''“E szótár első sorban azon szövegekhez való, melyeket 1891-ben a svédországi Pite lappmark arjepluogi egyház kerületéből való lappoktól gyűjtöttem a norvég Saltdalen-ban.”'' ({{Halász 1896}})</ref> Tekstane kom ut i boka ''Svéd-lapp nyelv, 5, A Pite-lappmark Arjepluogi egyházkerületéből'', som kom ut i Budapest i 1893. I 1896 følgte han opp arbeidet med ein kortfatta grammatikk og ei ordbok.


==== Modus ====
I arbeidet til Halász ser vi enkelte [[morfologi (lingvistikk)|morfologiske]] særtrekk som minner om [[umesamisk]]. Dette inkluderer variasjon mellom ''-v'' og ''-b'' i akkusativ eintal og i 1. person av verb der vår tids pitesamisk og lulesamisk har ''-v''; variasjon mellom ''-n'' og ''-'' i genitiv eintal der vår tids pite- og lulesamisk har nasalbortfall; og variasjon mellom ''-sne'' og ''-n'' der vår tids pite- og lulesamisk har ''-n''.
Det finst fem grammatiske modus i pitesamisk: [[indikativ]], [[imperativ]], [[kondisjonalis]], [[potensialis]] og [[optativ]] (konjunktiv).


==== Nekting ====
==== 1920-åra: Lagercrantz på feltarbeid i Beiarn ====
I likheit med andre samiske språk så vel som finsk og estisk, har pitesamisk eit [[nektingsverb]]. Dette verbet blir bøygd ikkje berre i ''person'' (1., 2. og 3.) og ''tal'' (eintal, total, fleirtal), men òg i ''tid'' (presens, preteritum) og ''modus'' (indikativ, imperativ og optativ):<ref>[http://en.wikipedia.org/wiki/Pite_Sami «Pite Sami»] på ''Engelsk Wikipedia''</ref>
{{thumb|Cours de physique de l ecole Polytechnique - ed 2 vol 2 1868 p509 - phonautograph.jpg|Illustrasjon av ein fonautograf frå 1860-åra frå ''Cours de physique de l’ecole Polytechnique'' (1868).}}
I 1921 skulle den finlandssvenske forskaren [[Eliel Lagercrantz]] reise til [[Arjeplog]] för å gjera feltarbeid på pitesamisk. Han var på veg opp [[Saltdalen]], men laut snu føre [[Junkerdalen]] på grunn av dårlig vêr, så det vart til at han fór uti [[Beiarn]] i staden. Der oppheldt han seg frå februar til april, og han intervjua fleire pitesamar med bakgrunn frå Arjeplog der. Arbeidet inkluderte nedskriving av ordforråd, setningar og lengre tekstar; og i tillegg gjorde han [[instrumentell fonetikk|instrumentelle]] registreringar med ein [[fonautograf]]. Arbeidet, som vart finansiert av [[Helsingfors Universitet]], [[Finsk-ugriska sällskapet]] og [[Alfred Kordelins kulturfond]], resulterte i boka ''Sprachlehre des Westlappischen nach der Mundart von Arjeplog'' (365 s.; Helsinki 1926); og seinare vart meir av materialet presentert i kapitlet «Gebirgsdialekt in Arjeplog» (ca 7 s.) i ''Synopsis des Lappischen'' (Oslo 1941). Eliel Lagercrantz etablerte omgrepet [[vestsamisk]] som fellesterm for dei pite- og lulesamiske dialektane.


{| cellspacing="0" cellpadding="5" border="1" |
==== 1943: Israel Ruong leverer doktorgradsavhandling med utgangspunkt i pitesamisk ====
! colspan="4" | presens indikativ
Somrane [[1937]], [[1938]] og [[1939]] reiste [[Israel Ruong]], som sjølv var pitesame, kring i [[Arjeplogs församling]] på feltarbeid. Etter oppfordring frå rettleiaren sin ved [[Uppsala universitet]], prof. [[Björn Collinder]], hadde han eigentlig tenkt å skrive ein pitesamisk grammatikk, men prosjektet viste seg å vera for tidkrevande, så han konsentrerte seg om verbavleiing. I [[1943]] leverte han doktoravhandlinga ''Lappische Verbalableitung dargestellt auf Grundlage des Pitelappischen''.
! colspan="4" | preteritum
! colspan="4" | optativ
! colspan="4" | imperativ
|-
!
! eintal
! total
! fleirtal
!
! eintal
! total
! fleirtal
!
! eintal
! total
! fleirtal
!
! eintal
! total
! fleirtal
|-
! 1
| <!-- sg -->iv
| <!-- du -->ien
| <!-- pl -->iehp<br/><small>''(iep)''</small>
! 1
| <!-- sg -->ittjiv
| <!-- du -->ittjijmen<br/><small>''(iejmien)''</small>
| <!-- pl -->ittjijmeh<br/><small>''(iejmieh)''</small>
! 1
| <!-- sg -->alluv
| <!-- du -->allun<br/><small>''(iellun)''</small>
| <!-- pl -->allup<br/><small>''(iellup)''</small>
! &nbsp;
| <!-- sg -->
| <!-- du -->
| <!-- pl -->
|-
! 2
| <!-- sg -->ih
| <!-- du -->iehpien<br/><small>''(ehpien, ihpien)''</small>
| <!-- pl -->iehpit<br/><small>''(ihpit)''</small>
! 2
| <!-- sg -->ittjih
| <!-- du -->ittjijtien<br/><small>''(iejtien)''</small>
| <!-- pl -->ittjijteh<br/><small>''(iejtieh)''</small>
! 2
| <!-- sg -->alluh
| <!-- du -->alluten<br/><small>''(ielluten)''</small>
| <!-- pl -->alluteh<br/><small>''(ielluteh)''</small>
! 2
| <!-- sg -->ielieh
| <!-- du -->iellien
| <!-- pl -->iellit
|-
! 3
| <!-- sg -->ij
| <!-- du -->iepaa<br/><small>''(iepaan)''</small>
| <!-- pl -->ieh
! 3
| <!-- sg -->ittjij
| <!-- du -->ittjijka<br/><small>''(iejkaan)''</small>
| <!-- pl -->ittjin
! 3
| <!-- sg -->allus
| <!-- du -->alluska<br/><small>''(ielluska)''</small>
| <!-- pl -->alluseh<br/><small>''(ielluseh)''</small>
! &nbsp;
| <!-- sg -->
| <!-- du -->
| <!-- pl -->
|}


=== Talord ===
==== 2000-åra: Revitalisering og syn på rettskrivinga ====
{{thumb|16365cr pitesamisk.jpg|Tre personar som arbeider for dokumentasjon og revitalisering av det pitesamiske språket: bloggaren ''Peter Steggo'', ordboksprosjektleiaren ''Nils-Henrik Bengtsson'' og heimelspersonen ''Elsy Rankvist''.|Olve Utne, Bodø 2010}}
Frå 2000-åra av har det vokse fram eit ønske om å etablere eit skriftspråk for pitesamisk. Det finst fleire syn på kva som er den beste vegen å gå. Innafor det [[lulesamisk]]e miljøet finst det skepsis mot å etablere eit eige pitesamisk skriftspråk; dei som er skeptiske meiner at pitesamisk er ein underdialekt av lulesamisk og at ei samling om det lulesamiske skriftspråket er nødvendig for å sikre eit større brukarmiljø. Andre att, inkludert bloggaren [[Peter Steggo]], meiner at pitesamisk er distinkt som språk og fortener eit eige skriftspråk, men at dette skriftspråket bør leggast så nærme lulesamisk rettskriving som det er mulig utan å gå på akkord med pitesamisk lydstruktur og formlære. Eit tredje syn finst i gruppa som arbeider med ei pitesamisk ordbok: Dei meiner at skriftspråket bør reflektere pitesamisk uttale i mest mulig presis grad, og de markerer for eksempel den fonetiske vektlegginga av det første elementet i grad-III-konsonantgruppor med dobbeltskriving av første konsonant (kkt, vvl) i mange fall der lulesamisk har dobbeltskriving av andre konsonant (ktt, vll).


==== Grunntal ====
==== 2003: Buvdda eller Bådåddjo? ====
Pitesamisk vart aktuelt i nyheitene hausten 2003, da [[Sametinget]] foreslo för [[Bodø kommune]] at byen skulle innføre det lulesamiske namnet på byen, ''Bådåddjo'',<ref>Skrivemåten ''Bådåddjo'' varierer elles med ''Bodåddjo'', ''Bododdjo'' og ''Bodöddjo/Bodøddjo'' i lulesamisk. I tillegg blir namnet ofte feilskrive som ''Båddådjo'' i ikkje-samiske samenhengar.</ref> som offisiell samisk namneform. Den pitesamiske organisasjonen i Salten ''[[Salto bihtesamiid searvi]]'' påpekte at Bodø og resten av Sør-Salten er gammelt pitesamisk område &mdash; i motsetning til det lulesamiske Nord-Salten, og at den lokale samiske namneforma var det pitesamiske ''Buvdda'', som forøvrig òg betyder ‘bua, butikken’ eller ‘handelsstaden’.<ref>[http://www.nrk.no/nyheter/distrikt/nordland/1.92116 «Strid om samisk navn»], NRK Nordland, publ. 20.10.2003</ref>


{| cellspacing="0" cellpadding="5" |
==== 2007: Pitesamisk blogg ====
| 0
Den 16. januar 2007 la [[Peter Steggo]] ut de første to bloggpostane på den pitesamiske bloggen sin, [http://arbbe.blogspot.com/ Muv árbbe]. Fram til november 2008 la han ut alt i alt 22 postar &mdash; pitesamiske tekstar med eit utval av ordforklaringar.
|
| 10
| lågev<ref name="Muv arbbe"/>, <ref name="PSDP"/>
| 20
|
|-
| 1
| ákkta<ref name="PSDP"/>
| 11
|
| 21
|
|-
| 2
| guoktte<ref name="Muv arbbe">[http://arbbe.blogspot.com/ ''Muv árbbe'']</ref> = guäktte<ref name="PSDP">[http://www2.hu-berlin.de/psdp/EN/data.html Pite Saami Documentation Project], Humboldt-Universität zu Berlin</ref>
| 12
|
| 22
|
|-
| 3
| gålbmå<ref name="PSDP"/>
| 13
|
| 23
|
|-
| 4
| nällje<ref name="PSDP"/>
| 14
|
| 24
|
|-
| 5
| vihta<ref name="PSDP"/>
| 15
|
| 25
|
|-
| 6
| guhta<ref name="PSDP"/>
| 16
|
| 26
|
|-
| 7
| gietjav<ref name="PSDP"/>
| 17
|
| 27
|
|-
| 8
| gákktse<ref name="PSDP"/>
| 18
|
| 28
|
|-
| 9
| åkktse<ref name="PSDP"/>
| 19
|
| 29
|
|-
|}


== Stadnamn ==
==== Grammatikkarbeidet, ordboksarbeidet og rettskrivinga ====
Utetter 2000-åra begynte det å skje mykje med pitesamisk språkarbeid. Ein ordbokskomité kom godt i gang med innsamling av ord i Arjeplogsområdet; [[Joshua Wilbur]] arbeidde med dokumentasjon av pitesamisk med hjelp av lyd- og videoopptak i samband med doktorgradsavhandlinga si, som munna ut i ei avhandling om pitesamisk grammatikk i 2013; ortografien vart fastsett i samarbeid mellom Joshua Wilbur og ordbokskomitéen; [[Ann-Charlott Sjaggo]] gav ut ein kontrastiv pite- og lulesamisk grammatikk i 2015; og ordboka vart utgjeven i 2016. Ortografien er føreslegen som offisiell ortografi for pitesamisk og per sommaren 2017 venta ein på at han skulle bli godkjent i Norge og Sverige. Mange i det pitesamiske miljøet har vore utolmodige og håpa at ortografien skulle bli offisiell i tide for den annonserte plasseringa av samiskspråklige skilt bl.a. i pitesamisk område.


=== Buvda eller Bådåddjo? ===
==== Offisiell ortografi ====
Pitesamisk vart aktuelt i nyheitene hausten 2003, da [[Sametinget]] foreslo overfor [[Bodø kommune]] at byen skulle innføre det lulesamiske namnet på byen, ''Bådåddjo'',<ref>Skrivemåten ''Bådåddjo'' varierer elles med ''Bodåddjo'', ''Bododdjo'' og ''Bodöddjo/Bodøddjo'' i lulesamisk. I tillegg blir namnet ofte feilskrive som ''Båddådjo'' i ikkje-samiske samanhengar.</ref> som offisiell samisk namneform. Den pitesamiske organisasjonen i Salten ''[[Salto bihtesamiid searvi]]'' påpeikte at Bodø og resten av Sør-Salten er gammalt pitesamisk område &mdash; i motsetning til det lulesamiske Nord-Salten, og at den lokale samiske namneforma var det pitesamiske ''Buvda'', som forøvrig òg tyder ‘bua, butikken’ eller ‘handelsstaden’.<ref>[http://www.nrk.no/nyheter/distrikt/nordland/1.92116 «Strid om samisk navn»], NRK Nordland, publ. 20.10.2003</ref>
{{thumb|C35853 den pitesamiske ortografien er underskriven.jpg|Den første offisielle rettskrivinga for pitesamisk vart underskriven den [[20. august]] [[2019]] på [[Silvermuseet]] i '''[[Arjeplog]]'''. Her ser vi, frå venstre mot høgre, komitemedlemmane Inger Fjällås, Bruce Morén-Duollja, Ann-Charlotte Sjaggo, Peter Steggo og [[Ole Henrik Magga]].|Olve Utne|20.08.2019}}
 
Den 20. august 2019 vart den pitesamiske rettskrivinga offisielt underskriven, og språket har frå den dagen av status som eit av dei samiske skriftspråka. Det er i desember 2019 framleis ikkje innarbeidd i Opplæringslova § 6-1, der samisk framleis er definert som «nordsamisk, sørsamisk eller lulesamisk».<ref>[https://lovdata.no/dokument/NL/lov/1998-07-17-61/ Opplæringslova]</ref> og Forskrift for stadnamn §4: «Skrivemåten skal følgje gjeldande rettskriving i nordsamisk, lulesamisk, skoltesamisk eller sørsamisk.».<ref>[https://lovdata.no/dokument/SF/forskrift/2017-05-23-638 Forskrift om stadnamn]</ref>
== Fotnotar ==
{{reflist}}


== Sjå også ==
== Sjå også ==
* [[pitesamar]]
* [[pitesamar]]
* [[pitesamiske stadnamn]]
* [[pitesamiske stadnamn]]
* [[Pitesamisk grammatikk]]


== Bibliografi ==
== Bibliografi ==
=== Ordbøker, grammatikkar og språkskildringar ===
* {{Halász 1885}}
* {{Halász 1885}}
* {{Halász 1893}}
* {{Halász 1893}}
* {{Halász 1896}}
* {{Lagercrantz 1926}}
* {{Lagercrantz 1926}}
* {{Lagercrantz 1941 V 12}}
* {{Lehtiranta 1992}}
* {{Lehtiranta 1992}}
* {{Qvigstad 1928}}
* {{Ruong 1943 Lappische}}
* {{Ruong 1943 Lappische}}
* {{Wilbur 2013}}
** {{Wilbur 2014}}
* {{Wilbur 2016}}
* {{Sjaggo 2015}}
=== Skrifter om pitesamisk kultur med ordtilfang ===
* {{Johansson 1989}}
* {{Rensund 1968}}
* {{Rensund 1982}}
* {{Rensund 1984}}
* {{Rensund 1986}}
* {{Trohaug 2003}}
* {{Trohaug 2003}}


{{Forside|Pitesamer}}
=== Litteratur på pitesamisk ===
{{f1}}
* {{Halász 1893}}
[[kategori:pitesamisk| ]]
* {{Somby 2020}}
[[kategori:samiske språk]]
 
[[kategori:pitesamer]]
== Lenkjer ==
* [http://www.interregnord.com/sv/beviljade-projekt/sapmi/4-graensloes-utveckling/insamling-av-pitesamiska-ord.aspx Insamling av pitesamiska ord] ved Arjeplogs sameförening
* [http://arbbe.blogspot.com/ Muv árbbe] - blogg på pitesamisk ved Peter Steggo
* [http://saami.uni-freiburg.de/psdp/ Pite Saami Documentation Project (PSDP)]
* [[Joshua Wilbur|Wilbur, Joshua]]: [http://saami.uni-freiburg.de/psdp/stavningsregler/main.php «Pitesamiska stavningsregler»]
* [https://www.facebook.com/groups/bidumbago BidumBágo] - prosjektgruppe for utvikling av ordboks-app for pitesamisk
* [https://quizlet.com/olve_utne/folders/bidumsamegiella-pitesamisk/sets Bidumsámegiella - Pitesamisk] - pitesamisk språklæringsverktøy på Quizlet.com
 
== Fotnotar ==
<references />
 
{{f2}}
[[Kategori:Samiske språk]]
[[Kategori:Pitesamisk historie og kultur]]
 
[[Kategori:Norrbottens län]]
[[Kategori:Saltdal kommune]]
[[Kategori:Fauske kommune]]
[[Kategori:Bodø kommune]]
[[Kategori:Beiarn kommune]]
[[Kategori:Gildeskål kommune]]
[[Kategori:Meløy kommune]]
[[Kategori:Rana kommune]]
[[Kategori:Nordland fylke]]
[[Kategori:Saltfjellet]]
[[Kategori:Salten]]
[[Kategori:Sverige]]
{{ikke koord}}
{{nn}}
Hentet fra «https://lokalhistoriewiki.no/wiki/Spesial:Mobildiff/124669...2115437»