Veiledere, Administratorer
114 950
redigeringer
Portugisarjødar: Forskjell mellom sideversjoner
Hopp til navigering
Hopp til søk
→Språk
Ingen redigeringsforklaring |
(→Språk) |
||
| (35 mellomliggende versjoner av 4 brukere er ikke vist) | |||
| Linje 1: | Linje 1: | ||
<onlyinclude>{{thumb|Baeckerstr. Altona.png|[[Esnogaen i Altona]], bygd etter løyve frå [[Christian VII]] i [[1771]].}} | <onlyinclude>{{thumb|Baeckerstr. Altona.png|[[Esnogaen i Altona]], bygd etter løyve frå [[Christian VII]] i [[1771]].}} | ||
[[Portugisarjødar|'''Portugis'''('''ar''')'''jødar''']] {{nn}} eller '''portugis'''('''er''')'''jøder''' {{ | [[Portugisarjødar|'''Portugis'''('''ar''')'''jødar''']] {{nn.}} eller '''portugis'''('''er''')'''jøder''' {{nbda}}, òg stundom kalla ''spanjolar'' eller ''spanske og portugisiske jødar'', er ei [[jødar|jødisk]] gruppe som har sitt hovudopphav i dei [[sefardím]] som kom frå [[Spania]] og [[Portugal]] til [[Italia]], Vest-Europa og [[Amerika]] frå sist på [[1400-talet]] og fram til sist på [[1700-talet]]. Med sine tradisjonar, musikk og språk skil portugisarjødane seg ut frå bl.a. marokkanske sefardím, osmanske sefardím og dei noverande jødiske samfunna i [[Spania]] og [[Portugal]]. Ritualet til portugisarjødane er særprega og er basert på ritualet på [[Den iberiske halvøya]] føre utvisinga derifrå i [[1490-åra]], men òg med mange trekk frå dei [[Italia|italiensk]]-jødiske ''bené Roma'' og frå [[Marokko|marokkanske]] sefardím. </onlyinclude> | ||
<onlyinclude>Portugisarjødane hadde varierande grad av innreise-, nærings- og busettingsrett i [[Danmark]] og [[Noreg]] frå [[1657]] av. Ved den norske [[Grunnloven av 17. mai 1814]] vart det innført fullt forbod mot innreise og opphald for alle jødar, men unntaket for portugisarjødane vart stadfesta att | <onlyinclude>Portugisarjødane hadde varierande grad av innreise-, nærings- og busettingsrett i [[Danmark]] og [[Noreg]] frå [[1657]] av. Ved den norske [[Grunnloven av 17. mai 1814]] vart det innført fullt forbod mot innreise og opphald for alle jødar, men unntaket for portugisarjødane vart stadfesta att den [[4. november]] [[1844]] — drygt fem år føre heile [[jødeparagrafen]] vart oppheva. </onlyinclude> | ||
{{Innhald venstre}} | |||
== Omgrep == | == Omgrep == | ||
Det finst mange ulike omgrep i bruk ved sida av portugis(ar)jødar. Blant desse kan nemnast ''spanjolar'', ''ponentinske jødar'', ''jødar av den portugisiske nasjon'' og ''vestlege sefardím''. | Det finst mange ulike omgrep i bruk ved sida av portugis(ar)jødar. Blant desse kan nemnast ''spanjolar'', ''ponentinske jødar'', ''jødar av den portugisiske nasjon'' og ''vestlege sefardím''. | ||
'''Spanjolar eller spanske jødar''': Denne folkegruppa har til dels har gått under namn av typen ''spanske jødar'' (særleg bruka i [[Italia]]) eller rett og slett ''spanjolar'' (særleg i [[Danmark]], og da til forskjell frå ''spaniere'', som blir bruka om ikkje-jødar frå Spania). Desse namna heng saman med at gruppa fram til [[1492]] i all hovudsak heldt til i dei områda vi i dag kjenner som [[Spania]]. Blant italienske jødar blir omgrepet ''Ebrei Spagnoli'' (‘spanske jødar’) ofte bruka. Merk at dette omgrepet inkluderer etterkommarane etter dei jødane som vart utviste frå [[kongedømmet Napoli]] i tillegg til dei typiske portugisarjødane (altså [[conversos]] («nykristne», skjulte jødar) og etterkommarane deira). I [[Venezia]] vart ofte portugisarjødane omtala som ''ponentinske'' (vestlege) for å skilje dei ut frå ''levantinske'' (austlege, [[osmanske sefardím|osmanske]]) sefardím. | |||
Denne folkegruppa har til dels har gått under namn av typen | |||
'''Spanske og portugisiske jødar''': Eit anna omgrep som har vore ein god del bruka, særleg på [[Dei britiske øyane]], i [[USA]] og i [[Canada]] er ''spanske og portugisiske jødar''. Dette omgrepet har bakgrunn i at mange spanske jødar søkte ly i [[Portugal]] etter utvisinga av jødane i det meste av Spania i [[1492]]. Da jødedommen vart forboden i Portugal òg, var tvangskonvertering ein vanlegare undertrykkingsmåte enn utvising. Mange av familiane som levde som [[skjulte jødar]] i Portugal greidde seinare å flykte til andre land, og med si blanding av spansk og portugisisk bakgrunn og varierande nasjonal identitet vart dei gjerne kalla spanske og portugisiske jødar. | |||
'''Portugisarjødar, eller den portugisiske nasjon''': Omgrepa ''portugis(ar)jødar'' og ''jødar av den portugisiske nasjon'' har særleg vore bruka i [[Nederlanda]] og i [[Hamburg]]/[[Schleswig-Holstein]] og [[Skandinavia]] i nord, så vel som kring det sørvestlege [[Frankrike]] i sør. Det ser ut som dette omgrepet, der det spanske elementet er nedtona, oppstod på grunn av at dei spanske og portugisiske jødane trong å distansere seg frå [[Spania]] i tidene med politisk spenning og krig mellom Spania og Nederlanda på [[1600-talet]]. I [[Bayonne]] og [[Bordeaux]] i det sørvestlege Frankrike var det truleg nærheita til spanskegrensa som gjorde det politisk naturleg å tone ned det spanske elementet. En annan grunn til dette omgrepet kan nok òg vera at relativt mange portugisarjødiske familiar i Vest-Europa og Nord- og Sør-Amerika hadde forlate [[Den iberiske halvøya]] nettopp gjennom Portugal. Eit anna element er at medan alle [[sefardím]] har eit meir eller mindre sterkt historisk samband med Spania, så er det unike for portugisarjødane nettopp sambandet med Portugal. | |||
'''Vestlege sefardím''': Omgrepet ''vestlege sefardím'' blir ofte bruka i moderne faglitteratur. Dette omgrepet er problematisk fordi det kan referere til portugisarjødar, til [[marokkanske jødar]] eller til begge desse gruppene. Stundom blir omgrepet vestlege sefardím òg bruka om alle dei europeiske, nordvestafrikanske og osmanske sefardím for å skilje desse frå [[mizraḥím]], eller orientalske jødar. | |||
'''Renessansesefardím''': Forskaren [[Joseph Dan]] skil mellom ''mellomaldersefardím'' ([[osmanske sefardím]]) og ''renessansesefardím'' (portugisarjødar) ut frå kva tid kvart av desse samfunna hadde formativ kontakt med [[iberiske språk|iberisk språk]] og kultur. | |||
== Generell historie == | |||
Utover [[1300-talet|1300-]] og [[1400-talet]], da forholda vart stadig vanskelegare for [[jødar]] og [[muslimar]] på [[Den iberiske halvøya]], flytta mange jødar til [[Det osmanske riket]]. Denne [[migrasjon]]sbølgja kulminerte med utvisninga av jødane frå [[Andalucía]] og [[Castilla]] i august [[1492]]. Dei som flytta austover til området kring [[Istanbul]] var opphavet til dei [[osmanske sefardím]], medan dei som flytta til [[Maghreb]] var opphavet til de ymse gruppene av nordafrikanske sefardím. Andre att busette seg i andre delar av Midtausten og vart assimilert inn i ymse grupper av [[mizraḥím]], som i sin tur vart påverka kulturelt og religiøst av nykommarane. | |||
[[image:Levi - Form of Prayers III (5570) p. 14 (crop 2).jpg|thumb|300px|Bøn for ofra for inkvisisjonen frå ritualet for [[‘erev|ngereb]] [[jom kippúr|kippúr]] frå ei portugisarjødisk ''rezabok'' frå 1810. Bøna er på hebraisk med innslag av portugisisk.]] | |||
Ein del flytta vestover til [[Portugal]] og nordover til [[Aragón]], der jødar framleis kunne bu etter 1492. Da jødedommen vart forboden der òg i [[1497]], vart mange verande — nokre av fri vilje etter å ha gått over til [[kristendom]]men tidlegare, men mange òg fordi de vart nekta utreise og meir eller mindre tvangsdøypt av [[Den katolske kyrkja]]. Blant desse ''conversos'' (‘konvertittar’) eller ''cristianos nuevos''/''novos cristoens'' (‘nykristne’), som òg vart omtala med den nedsettande termen ''marranos'' (‘svin’) av lokale [[kristendom|kristne]], var det mange som heldt på jødisk tru og skikkar i hemmelegheit samtidig som dei levde kristne liv utvendig. | |||
Etter kvart som [[Den spanske inkvisisjonen]] og [[Den portugisiske inkvisisjonen]] vart stadig meir pågåande utover [[1500-talet]], begynte mange av dei conversos som heldt på jødiske tradisjonar i det skjulte å emigrere; nokre frå [[Spania]] og fleire frå [[Portugal]]. Hovudtendensen på 1500-talet var at dei busette seg i [[Italia]], og det oppstod snart ein blomstrande portugisarjødisk kultur der. | |||
Frå slutten av 1500-talet begynte ein del å busette seg i [[Antwerpen]], og etter kvart i [[Amsterdam]]. Amsterdam utvikla seg snart til å bli det nye hovudsenteret for portugisarjødisk kultur. | |||
Kring 1600 nådde den portugisarjødiske migrasjonsbølgja [[det portugisarjødiske samfunnet i Hamburg|Hamburg]] og [[det portugisarjødiske samfunnet i Altona|Altona]], og i mindre grad òg andre stader i [[Slesvig]] og [[Holsten]]. | |||
== Språk == | == Språk == | ||
[[image:Orden de las bendiciones Hilhoth Sehita 042 (crop).jpg|thumb|right|300px|[[Kastiljansk]] [[ladino]] med innslag av transkribert [[sefardisk hebraisk|hebraisk]] (line 4–6) frå Menasseh Ben Israel: ''Orden de la bendiciones del mes, Hilhoth sehita'' (Amsterdam, [[1636]]).]] | |||
Eit karakteristisk trekk ved portugisarjødar er bruken av både [[kastiljansk]] og [[portugisisk]] — og ofte ei blanding av desse to — i deler av gudstenesta, som hovudsakleg blir lesen på [[hebraisk]]. Annan bruk av kastiljansk og portugisisk gjekk tilbake etter [[1600-talet]], og frå midten av [[1800-talet]] av var både kastiljansk og portugisisk erstatta med lokale språk i kvardagstalen. Lokale språk som tradisjonelt har vorte bruka av portugisarjødar inkluderer '''[[nederlandsk]]''' i [[Nederland]] og [[Belgia]], '''[[nedertysk]]''' i [[ | Eit karakteristisk trekk ved portugisarjødar er bruken av både [[kastiljansk]] og [[portugisisk]] — og ofte ei blanding av desse to — i deler av gudstenesta, som hovudsakleg blir lesen på [[hebraisk]]. Annan bruk av kastiljansk og portugisisk gjekk tilbake etter [[1600-talet]], og frå midten av [[1800-talet]] av var både kastiljansk og portugisisk erstatta med lokale språk i kvardagstalen. Lokale språk som tradisjonelt har vorte bruka av portugisarjødar inkluderer '''[[nederlandsk]]''' i [[Nederland]] og [[Belgia]], '''[[nedertysk]]''' i [[Hamburg]]/[[Altona]]-området elles i [[Slesvig-Holsten]] og '''[[engelsk]]''' i [[Storbritannia]], [[Irland]], [[USA]], [[Jamaica]] og andre stader. | ||
Den '''[[hebraisk]]e''' uttalen til portugisarjødane som vi kjenner han frå [[1800-talet|1800-]] og [[1900-talet]] blir først og fremst kjenneteikna ved uttalen av {{he|בֿ}} (bet rafé) som ein [[plosiv]] (hard) ''b'' (f.eks. ''Abrahám, tebá, habdalá'' (ikkje «Avraham», «teva», «havdala») og uttalen av {{he|ע}} (ngajin) som ein stemt velar nasal (f.eks. ''sjemáng, ngalénu'' (ikkje «Sj’ma‘», «‘aleinu»)). I tidlege kjelder blir [[sibilant]]ane {{he|ס}}, {{he|שׂ}}, {{he|שׁ}} og {{he|צ}} alle normalt transkriberte som ''s'' eller ''ss'', og formene ''Sabá'' ([[sjabbát]]), ''Menasseh'' (Menasjé), ''Ros(as)anáh'' (rosj hasjaná), ''Sedacáh'' (ṣedaká), ''massoth'' (maṣṣót)) er framleis vanlege. Frå [[1800-talet]] av har uttalen [ʃ] for {{he|שׁ}} og [ts] for {{he|צ}} vorte vanleg. | Den '''[[hebraisk]]e''' uttalen til portugisarjødane som vi kjenner han frå [[1800-talet|1800-]] og [[1900-talet]] blir først og fremst kjenneteikna ved uttalen av {{he|בֿ}} (bet rafé) som ein [[plosiv]] (hard) ''b'' (f.eks. ''Abrahám, tebá, habdalá'' (ikkje «Avraham», «teva», «havdala») og uttalen av {{he|ע}} (ngajin) som ein stemt velar nasal (f.eks. ''sjemáng, ngalénu'' (ikkje «Sj’ma‘», «‘aleinu»)). I tidlege kjelder blir [[sibilant]]ane {{he|ס}}, {{he|שׂ}}, {{he|שׁ}} og {{he|צ}} alle normalt transkriberte som ''s'' eller ''ss'', og formene ''Sabá'' ([[sjabbát]]), ''Menasseh'' (Menasjé), ''Ros(as)anáh'' (rosj hasjaná), ''Sedacáh'' (ṣedaká), ''massoth'' (maṣṣót)) er framleis vanlege. Frå [[1800-talet]] av har uttalen [ʃ] for {{he|שׁ}} og [ts] for {{he|צ}} vorte vanleg. | ||
Sjevá nang (klingande sjevá) blir normalt uttala som ein kort, men tydeleg e-lyd (''Sjemáng, berít, berakhá, ngomedím''). Dei korte og lange hebraiske vokalane blir uttala som reine | Sjevá nang (klingande sjevá) blir normalt uttala som ein kort, men tydeleg e-lyd (''Sjemáng, berít, berakhá, ngomedím''). Dei korte og lange hebraiske vokalane blir tradisjonelt uttala som reine monoftongar utan den vokalforskyvinga og diftongeringa som er vanleg i asjkenazisk hebraisk og jiddisch (f.eks. ''Torá'' heller enn «Toiro», ''rafé'' heller enn «rofei»). Andre særtrekk ved vokalsystemet inkluderer uttalen ''Kal nidré'' heller enn det moderne asjkenaziske og israelske «Kol nidré». Trykksystemet i portugisarjødisk hebraisk uttale følgjer strengt reglane i bibelsk hebraisk og skil seg slik ut frå den [[høgtyske jødar|høgtysk-jødiske]] [[jiddisch]]e uttalen, der trykket blir flytta fram til første eller nest siste staving i tråd med germansk og vestslavisk fonologi. | ||
Den portugisarjødiske uttalen av hebraisk har sett spor etter seg blant anna i nordeuropeiske bibelomsettingar frå [[1500-talet]] av, så vel som i den uttalen av hebraisk som spreidde seg i mange liberale jødiske miljø frå den delvis portugisarjødiske reformsynagogen i | Den portugisarjødiske uttalen av hebraisk har sett spor etter seg blant anna i nordeuropeiske bibelomsettingar frå [[1500-talet]] av, så vel som i den uttalen av hebraisk som spreidde seg i mange liberale jødiske miljø frå den delvis portugisarjødiske reformsynagogen i Hamburg. | ||
'''[[Kastiljansk]]''' (spansk) vart bruka både som daglegspråk og som litteraturspråk blant dei som kom rett frå [[Spania]] i dei første få generasjonane. Dei som kom frå Portugal rekna òg kastiljansk som litteraturspråket sitt, på same vis som portugisarane generelt gjorde på den tida. I løpet av relativt kort tid kom ''kastiljansk [[ladino]]'' til å innta ei rolle som liturgisk språk, og teologiske verk så vel som ''r<u>e</u>zabøker'' ([[siddúr|siddurím]]) vart ofte skrivne på kastiljansk heller enn på portugisisk. Medlemmer av Amsterdam-samfunnet fortsette å bruke kastiljansk som litteraturspråk, og dei etablerte klubbar og bibliotek for studiet av moderne spansk litteratur. I dag blir kastiljansk svært lite bruka i dei fleste portugisarjødiske meinigheitene anna enn i songen «[[Bendigamos]]», deler av ritualet for ''[[tisjngá beáb]]'' (sørgjedagen over Tempelets fall) og i visse tradisjonelle helsingar. | '''[[Kastiljansk]]''' (spansk) vart bruka både som daglegspråk og som litteraturspråk blant dei som kom rett frå [[Spania]] i dei første få generasjonane. Dei som kom frå Portugal rekna òg kastiljansk som litteraturspråket sitt, på same vis som portugisarane generelt gjorde på den tida. I løpet av relativt kort tid kom ''kastiljansk [[ladino]]'' til å innta ei rolle som liturgisk språk, og teologiske verk så vel som ''r<u>e</u>zabøker'' ([[siddúr|siddurím]]) vart ofte skrivne på kastiljansk heller enn på portugisisk. Medlemmer av Amsterdam-samfunnet fortsette å bruke kastiljansk som litteraturspråk, og dei etablerte klubbar og bibliotek for studiet av moderne spansk litteratur. I dag blir kastiljansk svært lite bruka i dei fleste portugisarjødiske meinigheitene anna enn i songen «[[Bendigamos]]», deler av ritualet for ''[[tisjngá beáb]]'' (sørgjedagen over Tempelets fall) og i visse tradisjonelle helsingar. | ||
| Linje 41: | Linje 48: | ||
Som akademisk grunnspråk vart portugisisk bruka i verk som den [[halakhá|halakhiske]] manualen ''Thesouro dos Dinim'' av [[Menasseh Ben Israel]]. Portugisisk blir òg bruka — nokre gonger i rein form, andre gonger blanda med [[kastiljansk]] og [[hebraisk]] — i samband med visse kunngjeringar og bøner i [[esnoga]]en. Den jødeportugisiske dialekten blir framleis bruka i visse dokumenttypar, men som daglegspråk er jødeportugisisk utdødd anna enn i enkelte ord og uttrykk. | Som akademisk grunnspråk vart portugisisk bruka i verk som den [[halakhá|halakhiske]] manualen ''Thesouro dos Dinim'' av [[Menasseh Ben Israel]]. Portugisisk blir òg bruka — nokre gonger i rein form, andre gonger blanda med [[kastiljansk]] og [[hebraisk]] — i samband med visse kunngjeringar og bøner i [[esnoga]]en. Den jødeportugisiske dialekten blir framleis bruka i visse dokumenttypar, men som daglegspråk er jødeportugisisk utdødd anna enn i enkelte ord og uttrykk. | ||
I [[ | I [[Hamburg]] og i [[Slesvig]]-[[Holsten]] — og dermed i stor grad òg blant portugisarjødar i [[Danmark]], [[Göteborg]] og meir sporadisk i [[Noreg]] — vart hovudspråket, og ganske snart morsmålet òg, '''[[nedertysk]]''' (òg kalla plattysk eller lågtysk). Dette kan nok delvis ha med det å gjera at «modersamfunnet» i [[Amsterdam]] i hovudsak kommuniserte på det svært nærskyldte språket [[nederlandsk]], men det har òg med det å gjera at nedertysk både var det lokale hovudspråket kring [[Hamburg]] og var eit viktig handelsspråk frå [[mellomalderen]] og langt opp mot vår tid. Enda ein grunn ein ikkje kan sjå bort frå, er at bruken av nedertysk kan ha vore delvis motivert av [[naboopposisjon]] til dei asjkenaziske jødane, som med sitt morsmål, [[jiddisch]], snakka eit språk av [[høgtysk]] type. | ||
== Musikk == | |||
[[image:Hesqui.jpg|thumb|right|300px|<flashmp3>Casseres hesqui.mp3</flashmp3><br/>Frå eit handskrive manuskript: Dei første taktene av ''Hesqui hesqui'' av [[Abraham de Casseres]]. | |||
]] | |||
=== Historie === | |||
Den liturgiske musikken til portugisarjødane skil seg ut frå annan [[sefardisk musikk]] ved at han er påverka av [[barokkmusikk]] og [[klassisistisk musikk]] i relativt høg grad. Alt i [[1603]] veit vi at dei bruka [[cembalo]] i gudstenestene i dei portugisarjødiske esnogaene i [[Hamburg]]. Særlig i Amsterdam, men i mindre grad òg i Hamburg og andre plassar, var det ei oppblomstring av [[europeisk klassisk musikk]] i esnogaene på [[1700-talet]]. Viktige komponistar på den tida inkluderer [[Abraham de Casseres]], [[Cristiano Giuseppe Lidarti]] og fleire andre. Etter inspirasjon frå eit hint i [[Zohár]], var det lenge brukelig i Amsterdam å halde ein instrumentalkonsert på fredagsettermiddagen føre [[kabbalàt sjabbát]] som ein måte å få meinigheita i rett stemning for [[fredagskveldsgudstenesta]]. | |||
Den same prosessen gikk for seg i [[Italia]], der det portugisarjødiske samfunnet i [[Venezia]] bestilte musikk frå ikkje-jødiske komponistar som [[Carlo Grossi]] og [[Benedetto Marcello]]. Eit anna senter for portugisarjødisk musikk var [[Livorno]], der det utvikla seg ein rik kantorialtradisjon som tok opp i seg tradisjonell sefardisk musikk frå heile [[Middelhavsområdet]] så vel som komponert kunstmusikk. Den musikken vart i sin tur spreidd til dei andre portugisarjødiske sentra. | |||
[[Image:Tz 036a Ashkibenu.png|thumb|høgre|300px|Ashkibenu ([[Hasjkibénu]]) frå the [[Spanish and Portuguese Jews’ Congregation in London]], harmonisert av [[Emanuel Aguilar]].]] | |||
Alt på [[1600-talet]] vart det bruka fleirstemmig '''kor''' i gudstenestene på helgedagar i Amsterdam. I London vart korsong innført seinare — tidlig på [[1800-talet]]. I dei fleste falla har kora berre hatt mannlige medlemmar, men i [[Curaçao]] vart kvinner inkludert i koret alt i [[1863]]. Dei første åra var det [[meḥiṣṣá]] (skilje) mellom kvinne- og mannsdelen av koret. | |||
[[image:Snoa orgel.jpg|thumb|right|300px|[[Pipeorgel]]et i [[Mikvé Israel–Emanuel]] på [[Curaçao]] vart sett inn på andre halvdelen av 1800-talet. {{byline|Mingo Hagen, 2008.}}]] | |||
Det finst kjelder som viser at '''instrumentalmusikk''' vart bruka i synagogar i Italia og Hamburg frå først på [[1600-talet]] av, og nokre få tiår seinare veit vi at det vart bruka instrumentalmusikk i esnogaen i Amsterdam òg. Likeleis kjenner vi til at instrument vart bruka i ein synagoge i det hovudsaklig asjkenaziske samfunnet [[Praha]] relativt tidlig. Som i dei fleste andre jødiske samfunna var regelen dei aller fleste plassane at instrumentalmusikk ikkje vart bruka på [[sjabbát]] eller [[jom tób]]. | |||
Hovudregelen i dei portugisarjødiske samfunna er at [[pipeorgel]] ''ikkje'' blir bruka under gudstenester. Det finst likevel ein del unntak frå den regelen, særlig i [[Frankrike]] ([[Bordeaux]] og [[Bayonne]]), [[USA]] ([[Savannah, Georgia|Savannah]], [[Charleston, South Carolina|Charleston]], [[Richmond, Virginia|Richmond]]) og [[Karibia]] ([[Curaçao]]). På desse plassane kom pipeorgla i bruk i løpet av [[1800-talet]], parallelt med utviklinga i [[reformrørsla i jødedommen]]. I Curaçao, der den tradisjonelle meinigheita sette inn orgel i andre halvdelen av [[1800-talet]], vart orgelspel på [[sjabbát]] etter kvart godteke, så lenge organisten ikkje var jødisk. | |||
I dei meir ortodokse menigheitene, slik som London og New York City, blir gjerne eit flyttbart tangentinstrument (f.eks. [[piano]], [[el-orgel]] eller [[el-piano]]) bruka i samband med [[jødiske bryllaup|bryllaup]] og [[bat miṣvá|benót miṣvá]] (men aldri på [[sjabbát]] eller [[jom tób]]) på liknande vis som i mange [[asjkenazisk jødedom|asjkenaziske]] meinigheiter på dei same plassane. | |||
[[ | === Noverande oppføringspraksis === | ||
Den portugisarjødiske kantorialstilen held seg i hovudtrekk til dei generelle sefardiske prinsippa at kvart ord blir sunge høgt heller enn mumla eller lese stille og at det meste av ritualet blir framført kollektivt heller enn solistisk. [[Ḥazzán]]en (kantoren) sin rolle er typisk sett å leie allsongen heller enn å vera solist. Dermed er det òg mykje større vekt på korrekt uttale og kjennskap til musikalsk ''minhág'' (tradisjon) enn på solistisk stemmekvalitet. I dei delene av gudstenesta der ḥazzánen tradisjonelt har ein meir solistisk rolle, blir basismelodiane utbrodert og ornamentert etter dei generelle prinsippa frå [[barokk oppføringspraksis]]. To- og trestemmig song er relativt vanlig, og [[musikkvitskap|musikkvitaren]] Edwin Seroussi har vist at denne fleirstemmigheita er ei forenkla utgåve av meir komplekse, 4-stemmige harmoniseringar i skriftlige kjelder frå [[1700-talet]]. | |||
Resitativstilen i dei sentrale delene av gudstenesta, slik som ''Ngamidá'' (den ståande, stille bøna), ''Tehillím'' (Davidssalmane) og ''[[tengamím]]'' (resitasjonen av [[Torá]] og ''Haftará'') har mange fellestrekk med dei same elementa i andre [[sefardím|sefardiske]] og [[mizraḥím|mizraḥiske]] samfunn. Dei største likheitene er med ritualet på [[Gibraltar]] og i kystbyane i det nordlige [[Marokko]], ettersom portugisarjødiske meinigheiter ofte rekrutterte sine ḥazzaním frå desse plassane. Eit fjernare slektskap finst med andre nordafrikanske og irakiske tradisjonar så vel som med den eldre [[bené Roma|italienske]] tradisjonen. Syriske jødar og [[osmanske sefardím]] er til dels meir ulike, ettersom desse tradisjonane i mykje større grad har teke opp i seg meir moderne musikk frå Middelhavsområdet og frå arabisk kultur. | |||
I andre deler av gudstenesta, og ganske særlig ved spesielle anledningar som ''[[jamím tobím]]'' (helgedagar), ''sjabbát Beresjít'' og feiringa av årsdagen for innviinga av esnogaen, blir dei tradisjonelle melodiane og resitativa ofte erstatta med metriske og harmoniserte komposisjonar i europeisk klassisk stil. Dét gjeld ikkje på ''[[rosj hasjaná]]'' (jødisk nyår, ca. september), på ''[[kippúr]]'' (forsoningsdagen) og på ''[[tisjngá beáb]]'' (ein fastedag kring juli/august tilminne om Tempelets fall); på dei dagane har gudstenesta eit mykje meir arkaisk preg. | |||
== Portugisarjødar i [[Hamburg]] og Skandinavia == | |||
I [[Danmark-Noreg]] vart det generelt skilt mellom «portugis(ar)jødar» på den eine sida og «[[høgtyske jødar|(høg)tyske jødar]]» på den andre. Den aller første jøden som fekk «[[beskyttelsesbrev]]» av kongen i [[København]] var portugisarjøden [[Albert Dionis]] kring [[1619]]. Nye beskyttelsesbrev vart gjevne til åtte jødar av uspesifisert opphav kring [[1620]], og til fire portugisiske kjøpmenn kring [[1621]]. I denne tida galdt alle beskyttelsesbrev for busetting i [[Glückstadt]], og med privilegia av [[19. juni]] [[1630]] vart det gjeve fritt leide til alle portugisarjødar som ville busette seg der. | |||
I [[ | I skriftlige kjelder frå [[1783]] finst det nemnt tre portugisarjødiske «bedestuer» eller synagogar i [[København]] — ''[[Den portugisiske Nakskauer Menighed]] (Henriques-synagogen, etablert ca. 1750)'' i Snaregade, ''[[Warburg-synagogen]]'' i Store Færgestræde og ''[[Italiander-synagogen]]'' i Kongensgade (nov. Vildersgade) på Christianshavn.<ref>[[Carl Bruun 1846-1899)|Bruun, Carl]]: ''Kjøbenhavn.'' Kbhvn. (Thiele), 1901. [http://www.eremit.dk/ebog/bkh/3/bkh3_1.html Del III, s. 208].</ref> Alle desse brann ned i Københavns brann 1795. Warburg-gården vart attreist allereie i 1798, og synagogeverksamheita vart trulig teken opp att. Henriques-synagogen flytta verksamheita til Gammel Mønt, trulig nr. 4, og var aktiv med opp mot 200 medlemmer tidlig på 1800-talet, men menigheita gikk etterkvart i oppløysing etter at [[Københavns Synagoge|fellessynagogen]] i Krystalgade kom i bruk i [[1833]].. | ||
=== Midt-Noreg === | === Midt-Noreg === | ||
[[image:21519 Lokken Verk.jpg|thumb|300px|Inngangen til Gammelgruva (etabl. [[1654]]) ved [[Løkken Verk]] i juli 2010. {{byline|Olve Utne}}]] | [[image:21519 Lokken Verk.jpg|thumb|300px|Inngangen til Gammelgruva (etabl. [[1654]]) ved [[Løkken Verk]] i juli 2010. {{byline|Olve Utne}}]] | ||
Gruvene ved [[Innset bergverk]] og [[Løkken verk]] var i [[Henrik Müller]] sitt eige frå [[1657]] av, og han hadde den portugisarjødiske [[ | Gruvene ved [[Innset bergverk]] og [[Løkken verk]] var i [[Henrik Müller]] sitt eige frå [[1657]] av, og han hadde den portugisarjødiske [[Manoel Teixeira]] som hovudhandelspartner mot den europeiske marknaden. Manoel Teixeira overlét stort sett [[kopar]]handelen med Henrik Müller til sonen [[Samuel Teixeira]]. Da Müller fekk økonomiske problem i [[1680-åra]], fekk Manoel Teixeira part i Løkken og Innset bergverk, og i 1691 vart heile Müller sin part pantsett til Texeira. Teixeira tilsette først [[Humfred Bryghmann]] som forretningsførar, og deretter [[Magnus Gabriel]]. Gabriel viste seg å vera svært prosessglad og gjekk konkurs sjølv. Teixeira overlét så forretningsførselen til [[Jens Hansen Kollin]] fram til familien trekte seg ut av den norske marknaden i [[1703]].<ref>{{Katz 1981}}, s. 33 ff.</ref> | ||
=== Vestlandet === | === Vestlandet === | ||
| Linje 68: | Linje 90: | ||
=== Austlandet === | === Austlandet === | ||
[[image:9384 Adolph de Lemos (1848-1900).jpg|thumb| | [[image:9384 Adolph de Lemos (1848-1900).jpg|thumb|left|Gravstein over [[Adolph de Lemos]] ([[1848]]–[[1900]]) på [[Sofienberg gravlund]] i [[Oslo]].{{byline|Olve Utne (2009)}}]] | ||
=== Grunnlovsforbodet og portugisarjødane === | |||
[[Fil:Departementstidende 1844 s. 753.jpg|thumb|300px|right|Frå ''[[Departements-Tidende]]'' 1844, s. 753: ''Ved Skrivelſe af 4 November ſidſtleden har Juſtits-Departementet efter en derom indkommen Foreſpørgſel tilkjendegivet, "at det antager, at de ſaakaldte Portugis-Jøder maa, uanſeet Grundlovens §2, være berettigede til at opholde ſig her i Riget, hvilket ogſaa, ſaa vidt vides, hidtil har været almindeligt antaget, ligeſom det ſtedſe har været forudſat i de underdanigſte Foredrag, der have været afgivne angaande Meddelelſe af Leidebref til Jøder."'']] | |||
Med grunnlova av [[1814]] kom eit generelt forbod mot alle jødar. Dette forbodet vart i praksis oppheva for portugisarjødar av [[Justisdepartementet]] den [[4. november]] [[1844]], drygt fem år føre forbodet mot jødar vart generelt utteke or grunnlova. | |||
== Fotnotar == | == Fotnotar == | ||
| Linje 74: | Linje 100: | ||
== Lenkjer == | == Lenkjer == | ||
* [http:// | * [http://alnakka.net/w/index.php/Portugisarj%C3%B8dar «Portugisarjødar»] på Alnakka.net - utdjupande stoff om portugisarjødisk religion og kultur | ||
{{Wikipedia|en|Spanish and Portuguese Jews}} | {{Wikipedia|en|Spanish and Portuguese Jews}} | ||
[[kategori: | [[kategori:jødisk historie og kultur]] | ||
[[kategori:portugiserjøder| ]] | [[kategori:portugiserjøder| ]] | ||
[[kategori:artikler med lyd]] | |||
{{F2}}{{nn}} | |||