1
redigering
Portugisarjødar: Forskjell mellom sideversjoner
Hopp til navigering
Hopp til søk
Lagt til info om portugisiske jøde fra Folketelllinga 1801
Ingen redigeringsforklaring |
(Lagt til info om portugisiske jøde fra Folketelllinga 1801) |
||
| (2 mellomliggende versjoner av 2 brukere er ikke vist) | |||
| Linje 38: | Linje 38: | ||
Den '''[[hebraisk]]e''' uttalen til portugisarjødane som vi kjenner han frå [[1800-talet|1800-]] og [[1900-talet]] blir først og fremst kjenneteikna ved uttalen av {{he|בֿ}} (bet rafé) som ein [[plosiv]] (hard) ''b'' (f.eks. ''Abrahám, tebá, habdalá'' (ikkje «Avraham», «teva», «havdala») og uttalen av {{he|ע}} (ngajin) som ein stemt velar nasal (f.eks. ''sjemáng, ngalénu'' (ikkje «Sj’ma‘», «‘aleinu»)). I tidlege kjelder blir [[sibilant]]ane {{he|ס}}, {{he|שׂ}}, {{he|שׁ}} og {{he|צ}} alle normalt transkriberte som ''s'' eller ''ss'', og formene ''Sabá'' ([[sjabbát]]), ''Menasseh'' (Menasjé), ''Ros(as)anáh'' (rosj hasjaná), ''Sedacáh'' (ṣedaká), ''massoth'' (maṣṣót)) er framleis vanlege. Frå [[1800-talet]] av har uttalen [ʃ] for {{he|שׁ}} og [ts] for {{he|צ}} vorte vanleg. | Den '''[[hebraisk]]e''' uttalen til portugisarjødane som vi kjenner han frå [[1800-talet|1800-]] og [[1900-talet]] blir først og fremst kjenneteikna ved uttalen av {{he|בֿ}} (bet rafé) som ein [[plosiv]] (hard) ''b'' (f.eks. ''Abrahám, tebá, habdalá'' (ikkje «Avraham», «teva», «havdala») og uttalen av {{he|ע}} (ngajin) som ein stemt velar nasal (f.eks. ''sjemáng, ngalénu'' (ikkje «Sj’ma‘», «‘aleinu»)). I tidlege kjelder blir [[sibilant]]ane {{he|ס}}, {{he|שׂ}}, {{he|שׁ}} og {{he|צ}} alle normalt transkriberte som ''s'' eller ''ss'', og formene ''Sabá'' ([[sjabbát]]), ''Menasseh'' (Menasjé), ''Ros(as)anáh'' (rosj hasjaná), ''Sedacáh'' (ṣedaká), ''massoth'' (maṣṣót)) er framleis vanlege. Frå [[1800-talet]] av har uttalen [ʃ] for {{he|שׁ}} og [ts] for {{he|צ}} vorte vanleg. | ||
Sjevá nang (klingande sjevá) blir normalt uttala som ein kort, men tydeleg e-lyd (''Sjemáng, berít, berakhá, ngomedím''). Dei korte og lange hebraiske vokalane blir uttala som reine | Sjevá nang (klingande sjevá) blir normalt uttala som ein kort, men tydeleg e-lyd (''Sjemáng, berít, berakhá, ngomedím''). Dei korte og lange hebraiske vokalane blir tradisjonelt uttala som reine monoftongar utan den vokalforskyvinga og diftongeringa som er vanleg i asjkenazisk hebraisk og jiddisch (f.eks. ''Torá'' heller enn «Toiro», ''rafé'' heller enn «rofei»). Andre særtrekk ved vokalsystemet inkluderer uttalen ''Kal nidré'' heller enn det moderne asjkenaziske og israelske «Kol nidré». Trykksystemet i portugisarjødisk hebraisk uttale følgjer strengt reglane i bibelsk hebraisk og skil seg slik ut frå den [[høgtyske jødar|høgtysk-jødiske]] [[jiddisch]]e uttalen, der trykket blir flytta fram til første eller nest siste staving i tråd med germansk og vestslavisk fonologi. | ||
Den portugisarjødiske uttalen av hebraisk har sett spor etter seg blant anna i nordeuropeiske bibelomsettingar frå [[1500-talet]] av, så vel som i den uttalen av hebraisk som spreidde seg i mange liberale jødiske miljø frå den delvis portugisarjødiske reformsynagogen i Hamburg. | Den portugisarjødiske uttalen av hebraisk har sett spor etter seg blant anna i nordeuropeiske bibelomsettingar frå [[1500-talet]] av, så vel som i den uttalen av hebraisk som spreidde seg i mange liberale jødiske miljø frå den delvis portugisarjødiske reformsynagogen i Hamburg. | ||
| Linje 48: | Linje 48: | ||
Som akademisk grunnspråk vart portugisisk bruka i verk som den [[halakhá|halakhiske]] manualen ''Thesouro dos Dinim'' av [[Menasseh Ben Israel]]. Portugisisk blir òg bruka — nokre gonger i rein form, andre gonger blanda med [[kastiljansk]] og [[hebraisk]] — i samband med visse kunngjeringar og bøner i [[esnoga]]en. Den jødeportugisiske dialekten blir framleis bruka i visse dokumenttypar, men som daglegspråk er jødeportugisisk utdødd anna enn i enkelte ord og uttrykk. | Som akademisk grunnspråk vart portugisisk bruka i verk som den [[halakhá|halakhiske]] manualen ''Thesouro dos Dinim'' av [[Menasseh Ben Israel]]. Portugisisk blir òg bruka — nokre gonger i rein form, andre gonger blanda med [[kastiljansk]] og [[hebraisk]] — i samband med visse kunngjeringar og bøner i [[esnoga]]en. Den jødeportugisiske dialekten blir framleis bruka i visse dokumenttypar, men som daglegspråk er jødeportugisisk utdødd anna enn i enkelte ord og uttrykk. | ||
I [[Hamburg]] og i [[Slesvig-Holsten]] — og dermed i stor grad òg blant portugisarjødar i [[Danmark]], [[Göteborg]] og meir sporadisk i [[Noreg]] — vart hovudspråket, og ganske snart morsmålet òg, '''[[nedertysk]]''' (òg kalla plattysk eller lågtysk). Dette kan nok delvis ha med det å gjera at «modersamfunnet» i [[Amsterdam]] i hovudsak kommuniserte på det svært nærskyldte språket [[nederlandsk]], men det har òg med det å gjera at nedertysk både var det lokale hovudspråket kring [[Hamburg]] og var eit viktig handelsspråk frå [[mellomalderen]] og langt opp mot vår tid. Enda ein grunn ein ikkje kan sjå bort frå, er at bruken av nedertysk kan ha vore delvis motivert av [[naboopposisjon]] til dei asjkenaziske jødane, som med sitt morsmål, [[jiddisch]], snakka eit språk av [[høgtysk]] type. | I [[Hamburg]] og i [[Slesvig]]-[[Holsten]] — og dermed i stor grad òg blant portugisarjødar i [[Danmark]], [[Göteborg]] og meir sporadisk i [[Noreg]] — vart hovudspråket, og ganske snart morsmålet òg, '''[[nedertysk]]''' (òg kalla plattysk eller lågtysk). Dette kan nok delvis ha med det å gjera at «modersamfunnet» i [[Amsterdam]] i hovudsak kommuniserte på det svært nærskyldte språket [[nederlandsk]], men det har òg med det å gjera at nedertysk både var det lokale hovudspråket kring [[Hamburg]] og var eit viktig handelsspråk frå [[mellomalderen]] og langt opp mot vår tid. Enda ein grunn ein ikkje kan sjå bort frå, er at bruken av nedertysk kan ha vore delvis motivert av [[naboopposisjon]] til dei asjkenaziske jødane, som med sitt morsmål, [[jiddisch]], snakka eit språk av [[høgtysk]] type. | ||
== Musikk == | == Musikk == | ||
[[image:Hesqui.jpg|thumb|right|300px|<flashmp3>Casseres hesqui.mp3</flashmp3><br/>Frå eit handskrive manuskript: Dei første taktene av ''Hesqui hesqui'' av [[Abraham de Casseres]]. | [[image:Hesqui.jpg|thumb|right|300px|<flashmp3>Casseres hesqui.mp3</flashmp3><br />Frå eit handskrive manuskript: Dei første taktene av ''Hesqui hesqui'' av [[Abraham de Casseres]]. | ||
]] | ]] | ||
=== Historie === | === Historie === | ||
| Linje 85: | Linje 85: | ||
[[image:21519 Lokken Verk.jpg|thumb|300px|Inngangen til Gammelgruva (etabl. [[1654]]) ved [[Løkken Verk]] i juli 2010. {{byline|Olve Utne}}]] | [[image:21519 Lokken Verk.jpg|thumb|300px|Inngangen til Gammelgruva (etabl. [[1654]]) ved [[Løkken Verk]] i juli 2010. {{byline|Olve Utne}}]] | ||
Gruvene ved [[Innset bergverk]] og [[Løkken verk]] var i [[Henrik Müller]] sitt eige frå [[1657]] av, og han hadde den portugisarjødiske [[Manoel Teixeira]] som hovudhandelspartner mot den europeiske marknaden. Manoel Teixeira overlét stort sett [[kopar]]handelen med Henrik Müller til sonen [[Samuel Teixeira]]. Da Müller fekk økonomiske problem i [[1680-åra]], fekk Manoel Teixeira part i Løkken og Innset bergverk, og i 1691 vart heile Müller sin part pantsett til Texeira. Teixeira tilsette først [[Humfred Bryghmann]] som forretningsførar, og deretter [[Magnus Gabriel]]. Gabriel viste seg å vera svært prosessglad og gjekk konkurs sjølv. Teixeira overlét så forretningsførselen til [[Jens Hansen Kollin]] fram til familien trekte seg ut av den norske marknaden i [[1703]].<ref>{{Katz 1981}}, s. 33 ff.</ref> | Gruvene ved [[Innset bergverk]] og [[Løkken verk]] var i [[Henrik Müller]] sitt eige frå [[1657]] av, og han hadde den portugisarjødiske [[Manoel Teixeira]] som hovudhandelspartner mot den europeiske marknaden. Manoel Teixeira overlét stort sett [[kopar]]handelen med Henrik Müller til sonen [[Samuel Teixeira]]. Da Müller fekk økonomiske problem i [[1680-åra]], fekk Manoel Teixeira part i Løkken og Innset bergverk, og i 1691 vart heile Müller sin part pantsett til Texeira. Teixeira tilsette først [[Humfred Bryghmann]] som forretningsførar, og deretter [[Magnus Gabriel]]. Gabriel viste seg å vera svært prosessglad og gjekk konkurs sjølv. Teixeira overlét så forretningsførselen til [[Jens Hansen Kollin]] fram til familien trekte seg ut av den norske marknaden i [[1703]].<ref>{{Katz 1981}}, s. 33 ff.</ref> | ||
=== Sørlandet === | |||
[[image:21519 Lokken Verk.jpg|thumb|300px|Inngangen til Gammelgruva (etabl. [[1654]]) ved [[Løkken Verk]] i juli 2010. {{byline|Olve Utne}}]] | |||
I Folketellinga for 1801 er Markus Samuel Hermanz registrert som losjerende hos familien Fløystad i [[Arendal]], [[Nedenes amt|Nedenes]] amt. Han var da 22 år gammel, trolig født i 1779, og oppga som yrke "Portugisisk jøde, informator i sprog".<ref>{{Folketelling|pf01058322000741|Marcus Samuel Hermanz|1801|Arendal, Nedenes Amt|}}</ref> | |||
=== Vestlandet === | === Vestlandet === | ||
| Linje 105: | Linje 109: | ||
[[kategori:jødisk historie og kultur]] | [[kategori:jødisk historie og kultur]] | ||
[[ | [[Kategori:Portugiserjøder| ]] | ||
[[kategori:artikler med lyd]] | [[kategori:artikler med lyd]] | ||
{{F2}}{{nn}} | {{F2}}{{nn}} | ||