Veiledere, Administratorer
114 951
redigeringer
Sett inn kapitteltre om språk -- vil bli redusert til eit kort underkapittel
(Sett inn kapitteltre om språk -- vil bli redusert til eit kort underkapittel) |
|||
| Linje 32: | Linje 32: | ||
Forskaren [[Joseph Dan]] skil mellom «mellomaldersefardím» ([[osmanske sefardím]]) og «renessansesefardím» (portugisarjødar) ut frå kva tid kvart av desse samfunna hadde formativ kontakt med [[iberiske språk|iberisk språk]] og kultur. | Forskaren [[Joseph Dan]] skil mellom «mellomaldersefardím» ([[osmanske sefardím]]) og «renessansesefardím» (portugisarjødar) ut frå kva tid kvart av desse samfunna hadde formativ kontakt med [[iberiske språk|iberisk språk]] og kultur. | ||
== Språk == | |||
Eit karakteristisk trekk ved portugisarjødar er bruken av både [[kastiljansk]] og [[portugisisk]] — og ofte ei blanding av desse to — i deler av gudstenesta. Annan bruk av kastiljansk og portugisisk gjekk tilbake etter [[1600-talet]], og frå midten av [[1800-talet]] av var både kastiljansk og portugisisk erstatta med lokale språk i kvardagstalen. Lokale språk som tradisjonelt har vorte bruka av portugisarjødar inkluderer '''[[nederlandsk]]''' i [[Nederland]] og [[Belgia]], '''[[nedertysk]]''' i [[Hamborg]]/[[Altona]]-området og '''[[engelsk]]''' i [[Storbritannia]], [[Irland]], [[USA]], [[Jamaica]] og andre stader. | |||
=== [[Portugisisk]] === | |||
Ettersom relativt mange av emigrantane frå Den iberiske halvøya kom via Portugal, snakka fleirtalet av portugisarjødane på [[1500-talet|1500-]] og [[1600-talet]] [[portugisisk]] som førstespråk. Portugisisk vart først og fremst bruka i dagleg kommunikasjon i dei første generasjonane, og det var det brukelege språket i offisielle dokument som synagoge-ordensreglar. Derfor har tillitsverv i portugisarjødiske meinigheiter framleis ofte portugisiske titlar, slik som ''Parnas dos Cautivos'' og ''Thesoreiro do Heshaim''. | |||
Som akademisk grunnspråk vart portugisisk bruka i verk som den [[halakhá|halakhiske]] manualen ''[[Thesouro dos Dinim]]'' av [[Menasseh Ben Israel]]. Portugisisk blir òg bruka — nokre gonger i rein form, andre gonger blanda med [[kastiljansk]] og [[hebraisk]] — i samband med kunngjeringa av [[miṣvá|miṣvót]] i [[synagoge|esnogaen]], i samband med [[Mi sjebberákh]]-bøna, og så vidare. Den [[jødeportugisisk]]e dialekten blir framleis bruka i visse dokumenttypar, men som daglegspråk er jødeportugisisk utdødd. Språket har til ein viss grad påverka dialekten ''bagitto'', den [[jødeitaliensk]]e dialekten i [[Livorno]] i [[Italia]]. | |||
=== [[Kastiljansk]] === | |||
[[Kastiljansk]] (spansk) vart bruka som daglegspråk blant dei som kom rett frå [[Spania]] i dei første få generasjonane. Dei som kom frå Portugal rekna kastiljansk som litteraturspråket sitt, på same vis som portugisarana generelt gjorde på den tida. I løpet av relativt kort tid kom ''kastiljansk [[ladino]]'' til å innta ei rolle som liturgisk språk, og teologiske verk så vel som ''r<u>e</u>zabøker'' ([[siddúr|siddurím]]) vart ofte skrivne på kastiljansk heller enn på portugisisk. Medlemmer av Amsterdam-samfunnet fortsette å bruke kastiljansk som litteraturspråk, og dei etablerte klubbar og bibliotek for studiet av moderne spansk litteratur, slik som ''[[Academia de los Sitibundos]]'' (grunnlagt [[1676]]) og ''[[Academia de los Floridos]]'' ([[1685]]). I dag er det ikkje lenger nokon levande tradisjon for bruk av kastiljansk i dei fleste portugisarjødiske meinigheitene anna enn songen «[[Bendigamos]]», den kastiljanske omsettinga av [[Tenákh]]-avsnitta i bøneboka for [[tisjngá beáb]] og i visse tradisjonelle helsingar. | |||
=== Hebraisk === | |||
{{utdjupande artikkel|Sefardisk hebraisk}} | |||
Den [[hebraisk uttale|hebraiske uttalen]] til portugisarjødane som vi kjenner han frå [[1800-talet|1800-]] og [[1900-talet]] blir først og fremst kjenneteikna ved uttalen av {{he|בֿ}} ([[bet]] [[rafé]]) som ein [[plosiv]] (hard) ''b'' (f.eks. ''[[Abrahám]]'' (iikje «Avrahám»), ''[[tebá]]'' (ikkje «tevá»), ''[[habdalá]]'' (ikkje havdalá)) og uttalen av {{he|ע}} ([[ngajin]]) som ein stemt velar nasal (''Sjemáng'' (ikkje «Sjemá‘» eller «Sjemá»), ''[[Ngalénu]]'' (ikkje «‘alénu»)). Den plosive ''b''-uttalen av bet rafé skil seg ut frå den [[frikativ]]e ''v''-uttalen blant [[marokkanske jødar]] og [[osmanske sefardím]], men fell saman med uttalen blant [[algirske jødar]] og [[syriske jødar]]. Den [[nasal]]e uttalen av ngajin fell saman med [[italkisk]] uttale og eldre uttale kring [[Frankfurt am Main]], men finst ikkje blant andre sefardiske grupper. Begge desse trekka er på tilbakegang på grunn av innflytnad frå [[ḥazzán|ḥazzaním]] frå andre samfunn og [[israelsk hebraisk]]. | |||
[[Sibilant]]ane {{he|ס}}, {{he|שׂ}}, {{he|שׁ}} og {{he|צ}} blir alle transkriberte som ''s'' eller ''ss'' i tidlege kjelder. Dette, saman med dei tradisjonelle skrivemåtane ''Sabá'' ([[sjabbát]]), ''Menasseh'' ([[Menasjé]]), ''Ros(as)anáh'' ([[rosj hasjaná]]), ''Sedacáh'' ([[ṣedaka]]), ''massoth'' ([[maṣṣá|maṣṣót]])), tyder på eit tradisjonelt uttalesystem som ikkje skilte mellom dei ulike sibilantane — eit trekk som er felles med visse kystdialektar av [[marokkansk hebraisk]]. Sidan [[1800-talet]] har uttalen [ʃ] for {{he|שׁ}} og [ts] for {{he|צ}} vorte vanleg — truleg på grunn av innflytnad frå [[osmanske sefardím]] og [[mizraḥím]], frå [[asjkenazisk hebraisk]] og, særleg frå midten av [[1900-talet]] av, frå [[israelsk hebraisk]]. | |||
Bokstaven {{hebrew|תֿ}} ([[tav]] [[rafé]]) blir uttala som ''t'' i alle dei portugisarjødiske tradisjonane i vår tid, sjølv om den konsekvente [[translitterering]]a som ''th'' i [[1600-talet|1600-tals]]kjelder saman med ordformer som ''Sabá'' (med bortfall av tav rafé i utlyd), [[kastiljansk]] ''taled'' for [[tallét]] og uttalen ''d'' i nabodialekten [[italiensk hebraisk]] tyder på eit tidlegare skilje mellom {{hebrew|תֿ}} og {{hebrew|תּ}}. Hebraisk {{hebrew|תֿ}} i utlyd kan framleis stundom bli uttala som ''-d'' i enkelte ord. | |||
Trykksystemet i portugisarjødisk hebraisk uttale følgjer strengt reglane i [[bibelsk hebraisk]], inkludert sekundærtrykk på stavingar med lang vokal føre ein konsonant med etterfølgjande [[sjevá]]. Sjevá [[nang]] blir normalt uttala i slike fall (''ngomedím, barekhú''). Likeleis blir sjevá nang først i ordet normalt uttala som ein kort, men tydeleg e-lyd (''Sjemáng, berít, berakhá''). | |||
[[Sjevá nang]] (klingande sjevá), [[segól]] (kort ''e'') og [[ṣeré]] (lang e) blir alle oftast uttala som lukka ''e''; det er normalt ikkje nokon annan forskjell enn i vokallengda. I nokre andre sefardiske dialektar er ''segól'' ein open [ɛ], medan ''ṣeré'' er lukka (trong) [e] som i norsk ''[[te]]''. I både asjkenazisk og israelsk hebraisk er ''sjevá nang'' ein slapp ''ə''-lyd som i [[fransk]] ''le'' og [[engelsk]] ''the'', og der det er fonetisk muleg forsvinn vokalen ofte heilt.) | |||
Skiljet mellom [[kaméṣ gadól]] og [[kaméṣ katán]] blir gjennomført etter fonetiske reglar, inkludert i fall der det etymologiske opphavet er ein tidlegare ''u''-lyd. Dette fører stundom til avvik frå nokre andre former av hebraisk. For eksempel blir ordet {{he|כָּל}} (‘alle’) uttala som ''kal'' heller enn ''kol'' når det ikkje er [[makáf]] (bindestrek) føre neste ord (''kal ngaṣmotái'', ''[[Kal nidré]]''), og {{he|צָֽהֳרַיִם}} (‘midt på dagen’) blir uttala ''ṣahorájim'' heller enn ''ṣohorájim''. Dette trekket gjeld andre sefardiske grupper òg, men gjeld ikkje israelsk hebraisk. Det finst òg i transkripsjonen av personnamn i den [[engelsk]]e [[King James Version of the Bible]], slik som ''Naomi'', ''Aholah'' og ''Aholibah''. | |||
== Portugisarjødar i Skandinavia == | == Portugisarjødar i Skandinavia == | ||