Veiledere, Administratorer
114 951
redigeringer
m
→Språk: Lagt om rekkjefølgja av elementa
(Sett inn kapitteltre om språk -- vil bli redusert til eit kort underkapittel) |
m (→Språk: Lagt om rekkjefølgja av elementa) |
||
| Linje 35: | Linje 35: | ||
== Språk == | == Språk == | ||
Eit karakteristisk trekk ved portugisarjødar er bruken av både [[kastiljansk]] og [[portugisisk]] — og ofte ei blanding av desse to — i deler av gudstenesta. Annan bruk av kastiljansk og portugisisk gjekk tilbake etter [[1600-talet]], og frå midten av [[1800-talet]] av var både kastiljansk og portugisisk erstatta med lokale språk i kvardagstalen. Lokale språk som tradisjonelt har vorte bruka av portugisarjødar inkluderer '''[[nederlandsk]]''' i [[Nederland]] og [[Belgia]], '''[[nedertysk]]''' i [[Hamborg]]/[[Altona]]-området og '''[[engelsk]]''' i [[Storbritannia]], [[Irland]], [[USA]], [[Jamaica]] og andre stader | Eit karakteristisk trekk ved portugisarjødar er bruken av både [[kastiljansk]] og [[portugisisk]] — og ofte ei blanding av desse to — i deler av gudstenesta, som elles tradisjonelt blir lesen på [[hebraisk]]. Annan bruk av kastiljansk og portugisisk gjekk tilbake etter [[1600-talet]], og frå midten av [[1800-talet]] av var både kastiljansk og portugisisk erstatta med lokale språk i kvardagstalen. Lokale språk som tradisjonelt har vorte bruka av portugisarjødar inkluderer '''[[nederlandsk]]''' i [[Nederland]] og [[Belgia]], '''[[nedertysk]]''' i [[Hamborg]]/[[Altona]]-området og '''[[engelsk]]''' i [[Storbritannia]], [[Irland]], [[USA]], [[Jamaica]] og andre stader. | ||
=== Hebraisk === | === Hebraisk === | ||
Den [[hebraisk]]e uttalen til portugisarjødane som vi kjenner han frå [[1800-talet|1800-]] og [[1900-talet]] blir først og fremst kjenneteikna ved uttalen av {{he|בֿ}} ([[bet]] [[rafé]]) som ein [[plosiv]] (hard) ''b'' (f.eks. ''[[Abrahám]]'' (iikje «Avrahám»), ''[[tebá]]'' (ikkje «tevá»), ''[[habdalá]]'' (ikkje havdalá)) og uttalen av {{he|ע}} ([[ngajin]]) som ein stemt velar nasal (''Sjemáng'' (ikkje «Sjemá‘» eller «Sjemá»), ''[[Ngalénu]]'' (ikkje «‘alénu»)). Den plosive ''b''-uttalen av bet rafé skil seg ut frå den [[frikativ]]e ''v''-uttalen blant [[marokkanske jødar]] og [[osmanske sefardím]], men fell saman med uttalen blant [[algirske jødar]] og [[syriske jødar]]. Den [[nasal]]e uttalen av ngajin fell saman med [[italkisk]] uttale og eldre uttale kring [[Frankfurt am Main]], men finst ikkje blant andre sefardiske grupper. Begge desse trekka er på tilbakegang på grunn av innflytnad frå [[ḥazzán|ḥazzaním]] frå andre samfunn og [[israelsk hebraisk]]. | |||
Den [[hebraisk | |||
[[Sibilant]]ane {{he|ס}}, {{he|שׂ}}, {{he|שׁ}} og {{he|צ}} blir alle transkriberte som ''s'' eller ''ss'' i tidlege kjelder. Dette, saman med dei tradisjonelle skrivemåtane ''Sabá'' ([[sjabbát]]), ''Menasseh'' ([[Menasjé]]), ''Ros(as)anáh'' ([[rosj hasjaná]]), ''Sedacáh'' ([[ṣedaka]]), ''massoth'' ([[maṣṣá|maṣṣót]])), tyder på eit tradisjonelt uttalesystem som ikkje skilte mellom dei ulike sibilantane — eit trekk som er felles med visse kystdialektar av [[marokkansk hebraisk]]. Sidan [[1800-talet]] har uttalen [ʃ] for {{he|שׁ}} og [ts] for {{he|צ}} vorte vanleg — truleg på grunn av innflytnad frå [[osmanske sefardím]] og [[mizraḥím]], frå [[asjkenazisk hebraisk]] og, særleg frå midten av [[1900-talet]] av, frå [[israelsk hebraisk]]. | [[Sibilant]]ane {{he|ס}}, {{he|שׂ}}, {{he|שׁ}} og {{he|צ}} blir alle transkriberte som ''s'' eller ''ss'' i tidlege kjelder. Dette, saman med dei tradisjonelle skrivemåtane ''Sabá'' ([[sjabbát]]), ''Menasseh'' ([[Menasjé]]), ''Ros(as)anáh'' ([[rosj hasjaná]]), ''Sedacáh'' ([[ṣedaka]]), ''massoth'' ([[maṣṣá|maṣṣót]])), tyder på eit tradisjonelt uttalesystem som ikkje skilte mellom dei ulike sibilantane — eit trekk som er felles med visse kystdialektar av [[marokkansk hebraisk]]. Sidan [[1800-talet]] har uttalen [ʃ] for {{he|שׁ}} og [ts] for {{he|צ}} vorte vanleg — truleg på grunn av innflytnad frå [[osmanske sefardím]] og [[mizraḥím]], frå [[asjkenazisk hebraisk]] og, særleg frå midten av [[1900-talet]] av, frå [[israelsk hebraisk]]. | ||
| Linje 58: | Linje 49: | ||
Skiljet mellom [[kaméṣ gadól]] og [[kaméṣ katán]] blir gjennomført etter fonetiske reglar, inkludert i fall der det etymologiske opphavet er ein tidlegare ''u''-lyd. Dette fører stundom til avvik frå nokre andre former av hebraisk. For eksempel blir ordet {{he|כָּל}} (‘alle’) uttala som ''kal'' heller enn ''kol'' når det ikkje er [[makáf]] (bindestrek) føre neste ord (''kal ngaṣmotái'', ''[[Kal nidré]]''), og {{he|צָֽהֳרַיִם}} (‘midt på dagen’) blir uttala ''ṣahorájim'' heller enn ''ṣohorájim''. Dette trekket gjeld andre sefardiske grupper òg, men gjeld ikkje israelsk hebraisk. Det finst òg i transkripsjonen av personnamn i den [[engelsk]]e [[King James Version of the Bible]], slik som ''Naomi'', ''Aholah'' og ''Aholibah''. | Skiljet mellom [[kaméṣ gadól]] og [[kaméṣ katán]] blir gjennomført etter fonetiske reglar, inkludert i fall der det etymologiske opphavet er ein tidlegare ''u''-lyd. Dette fører stundom til avvik frå nokre andre former av hebraisk. For eksempel blir ordet {{he|כָּל}} (‘alle’) uttala som ''kal'' heller enn ''kol'' når det ikkje er [[makáf]] (bindestrek) føre neste ord (''kal ngaṣmotái'', ''[[Kal nidré]]''), og {{he|צָֽהֳרַיִם}} (‘midt på dagen’) blir uttala ''ṣahorájim'' heller enn ''ṣohorájim''. Dette trekket gjeld andre sefardiske grupper òg, men gjeld ikkje israelsk hebraisk. Det finst òg i transkripsjonen av personnamn i den [[engelsk]]e [[King James Version of the Bible]], slik som ''Naomi'', ''Aholah'' og ''Aholibah''. | ||
=== [[Kastiljansk]] === | |||
[[Kastiljansk]] (spansk) vart bruka som daglegspråk blant dei som kom rett frå [[Spania]] i dei første få generasjonane. Dei som kom frå Portugal rekna kastiljansk som litteraturspråket sitt, på same vis som portugisarana generelt gjorde på den tida. I løpet av relativt kort tid kom ''kastiljansk [[ladino]]'' til å innta ei rolle som liturgisk språk, og teologiske verk så vel som ''r<u>e</u>zabøker'' ([[siddúr|siddurím]]) vart ofte skrivne på kastiljansk heller enn på portugisisk. Medlemmer av Amsterdam-samfunnet fortsette å bruke kastiljansk som litteraturspråk, og dei etablerte klubbar og bibliotek for studiet av moderne spansk litteratur, slik som ''[[Academia de los Sitibundos]]'' (grunnlagt [[1676]]) og ''[[Academia de los Floridos]]'' ([[1685]]). I dag er det ikkje lenger nokon levande tradisjon for bruk av kastiljansk i dei fleste portugisarjødiske meinigheitene anna enn songen «[[Bendigamos]]», den kastiljanske omsettinga av [[Tenákh]]-avsnitta i bøneboka for [[tisjngá beáb]] og i visse tradisjonelle helsingar. | |||
=== [[Portugisisk]] === | |||
Ettersom relativt mange av emigrantane frå Den iberiske halvøya kom via Portugal, snakka fleirtalet av portugisarjødane på [[1500-talet|1500-]] og [[1600-talet]] [[portugisisk]] som førstespråk. Portugisisk vart først og fremst bruka i dagleg kommunikasjon i dei første generasjonane, og det var det brukelege språket i offisielle dokument som synagoge-ordensreglar. Derfor har tillitsverv i portugisarjødiske meinigheiter framleis ofte portugisiske titlar, slik som ''Parnas dos Cautivos'' og ''Thesoreiro do Heshaim''. | |||
Som akademisk grunnspråk vart portugisisk bruka i verk som den [[halakhá|halakhiske]] manualen ''[[Thesouro dos Dinim]]'' av [[Menasseh Ben Israel]]. Portugisisk blir òg bruka — nokre gonger i rein form, andre gonger blanda med [[kastiljansk]] og [[hebraisk]] — i samband med kunngjeringa av [[miṣvá|miṣvót]] i [[synagoge|esnogaen]], i samband med [[Mi sjebberákh]]-bøna, og så vidare. Den [[jødeportugisisk]]e dialekten blir framleis bruka i visse dokumenttypar, men som daglegspråk er jødeportugisisk utdødd. Språket har til ein viss grad påverka dialekten ''bagitto'', den [[jødeitaliensk]]e dialekten i [[Livorno]] i [[Italia]]. | |||
== Portugisarjødar i Skandinavia == | == Portugisarjødar i Skandinavia == | ||