276 671
redigeringer
m
Robot: Erstatter mal: Reflist
(→Grunnlovsforbodet og portugisarjødane: Abraham og Leon Lopez) |
m (Robot: Erstatter mal: Reflist) |
||
| (17 mellomliggende versjoner av 3 brukere er ikke vist) | |||
| Linje 1: | Linje 1: | ||
<onlyinclude>{{thumb|Baeckerstr. Altona.png|[[Esnogaen i Altona]], bygd etter løyve frå [[Christian VII]] i [[1771]].}} | <onlyinclude>{{thumb|Baeckerstr. Altona.png|[[Esnogaen i Altona]], bygd etter løyve frå [[Christian VII]] i [[1771]].}} | ||
[[Portugisarjødar|'''Portugis'''('''ar''')'''jødar''']] | [[Portugisarjødar|'''Portugis'''('''ar''')'''jødar''']] [[nynorsk]] eller '''portugis'''('''er''')'''jøder''' bokm./da., òg stundom kalla ''spanjolar'' eller ''spanske og portugisiske jødar'', er ei [[jødar|jødisk]] gruppe som har sitt hovudopphav i dei [[sefardím]] som kom frå [[Spania]] og [[Portugal]] til [[Italia]], Vest-Europa og [[Amerika]] frå sist på [[1400-talet]] og fram til sist på [[1700-talet]]. Med sine tradisjonar, musikk og språk skil portugisarjødane seg ut frå bl.a. marokkanske sefardím, osmanske sefardím og dei noverande jødiske samfunna i [[Spania]] og [[Portugal]]. Ritualet til portugisarjødane er særprega og er basert på ritualet på [[Den iberiske halvøya]] føre utvisinga derifrå i [[1490-åra]], men òg med mange trekk frå dei [[Italia|italiensk]]-jødiske ''benè Roma'' og frå [[Marokko|marokkanske]] sefardím. </onlyinclude> | ||
<onlyinclude>Portugisarjødane hadde varierande grad av innreise-, nærings- og busettingsrett i [[Danmark]] og [[Noreg]] frå [[1657]] av. Ved den norske [[Grunnloven av 17. mai 1814]] vart det innført fullt forbod mot innreise og opphald for alle jødar, men unntaket for portugisarjødane vart stadfesta att den [[4. november]] [[1844]] — drygt fem år føre heile [[jødeparagrafen]] vart oppheva. </onlyinclude> | <onlyinclude>Portugisarjødane hadde varierande grad av innreise-, nærings- og busettingsrett i [[Danmark]] og [[Noreg]] frå [[1657]] av. Ved den norske [[Grunnloven av 17. mai 1814]] vart det innført fullt forbod mot innreise og opphald for alle jødar, men unntaket for portugisarjødane vart stadfesta att den [[4. november]] [[1844]] — drygt fem år føre heile [[jødeparagrafen]] vart oppheva. </onlyinclude> | ||
| Linje 17: | Linje 17: | ||
'''Vestlege sefardím''': Omgrepet ''vestlege sefardím'' blir ofte bruka i moderne faglitteratur. Dette omgrepet er problematisk fordi det kan referere til portugisarjødar, til [[marokkanske jødar]] eller til begge desse gruppene. Stundom blir omgrepet vestlege sefardím òg bruka om alle dei europeiske, nordvestafrikanske og osmanske sefardím for å skilje desse frå [[mizraḥím]], eller orientalske jødar. | '''Vestlege sefardím''': Omgrepet ''vestlege sefardím'' blir ofte bruka i moderne faglitteratur. Dette omgrepet er problematisk fordi det kan referere til portugisarjødar, til [[marokkanske jødar]] eller til begge desse gruppene. Stundom blir omgrepet vestlege sefardím òg bruka om alle dei europeiske, nordvestafrikanske og osmanske sefardím for å skilje desse frå [[mizraḥím]], eller orientalske jødar. | ||
'''Renessansesefardím''': Forskaren | '''Renessansesefardím''': Forskaren Joseph Dan skil mellom ''mellomaldersefardím'' ([[osmanske sefardím]]) og ''renessansesefardím'' (portugisarjødar) ut frå kva tid kvart av desse samfunna hadde formativ kontakt med [[iberiske språk|iberisk språk]] og kultur. | ||
== Generell historie == | == Generell historie == | ||
| Linje 34: | Linje 34: | ||
== Språk == | == Språk == | ||
[[image:Orden de las bendiciones Hilhoth Sehita 042 (crop).jpg|thumb|right|300px|[[Kastiljansk]] [[ladino]] med innslag av transkribert [[sefardisk hebraisk|hebraisk]] (line 4–6) frå Menasseh Ben Israel: ''Orden de la bendiciones del mes, Hilhoth sehita'' (Amsterdam, [[1636]]).]] | [[image:Orden de las bendiciones Hilhoth Sehita 042 (crop).jpg|thumb|right|300px|[[Kastiljansk]] [[ladino]] med innslag av transkribert [[sefardisk hebraisk|hebraisk]] (line 4–6) frå Menasseh Ben Israel: ''Orden de la bendiciones del mes, Hilhoth sehita'' (Amsterdam, [[1636]]).]] | ||
Eit karakteristisk trekk ved portugisarjødar er bruken av både [[kastiljansk]] og [[portugisisk]] — og ofte ei blanding av desse to — i deler av gudstenesta, som hovudsakleg blir lesen på [[hebraisk]]. Annan bruk av kastiljansk og portugisisk gjekk tilbake etter [[1600-talet]], og frå midten av [[1800-talet]] av var både kastiljansk og portugisisk erstatta med lokale språk i kvardagstalen. Lokale språk som tradisjonelt har vorte bruka av portugisarjødar inkluderer '''[[nederlandsk]]''' i [[Nederland]] og [[Belgia]], '''[[nedertysk]]''' i [[Hamburg]]/[[Altona]]-området elles i [[Slesvig-Holsten]] og '''[[engelsk]]''' i [[Storbritannia]], [[Irland]], [[USA]], [[Jamaica]] og andre stader. | Eit karakteristisk trekk ved portugisarjødar er bruken av både [[kastiljansk]] og [[portugisisk]] — og ofte ei blanding av desse to — i deler av gudstenesta, som hovudsakleg blir lesen på [[hebraisk]]. Annan bruk av kastiljansk og portugisisk gjekk tilbake etter [[1600-talet]], og frå midten av [[1800-talet]] av var både kastiljansk og portugisisk erstatta med lokale språk i kvardagstalen. Lokale språk som tradisjonelt har vorte bruka av portugisarjødar inkluderer '''[[nederlandsk]]''' i [[Nederland]] og [[Belgia]], '''[[nedertysk]]''' i [[Hamburg]]/[[Altona]]-området og elles i [[Slesvig-Holsten]] og '''[[engelsk]]''' i [[Storbritannia]], [[Irland]], [[USA]], [[Jamaica]] og andre stader. | ||
Den '''[[hebraisk]]e''' uttalen til portugisarjødane som vi kjenner han frå [[1800-talet|1800-]] og [[1900-talet]] blir først og fremst kjenneteikna ved uttalen av {{ | Den '''[[hebraisk]]e''' uttalen til portugisarjødane som vi kjenner han frå [[1800-talet|1800-]] og [[1900-talet]] blir først og fremst kjenneteikna ved uttalen av {{Hebraisk|בֿ}} (bet rafé) som ein [[plosiv]] (hard) ''b'' (f.eks. ''Abrahám, tebá, habdalá'' (ikkje «Avraham», «teva», «havdala») og uttalen av {{Hebraisk|ע}} (ngajin) som ein stemt velar nasal (f.eks. ''sjemáng, ngalénu'' (ikkje «Sj’ma‘», «‘aleinu»)). I tidlege kjelder blir [[sibilant]]ane {{Hebraisk|ס}}, {{Hebraisk|שׂ}}, {{Hebraisk|שׁ}} og {{Hebraisk|צ}} alle normalt transkriberte som ''s'' eller ''ss'', og formene ''Sabá'' ([[sjabbát]]), ''Menasseh'' (Menasjé), ''Ros(as)anáh'' (rosj hasjaná), ''Sedacáh'' (ṣedaká), ''massoth'' (maṣṣót)) er framleis vanlege. Frå [[1800-talet]] av har uttalen [ʃ] for {{Hebraisk|שׁ}} og [ts] for {{Hebraisk|צ}} vorte vanleg. | ||
Sjevá nang (klingande sjevá) blir normalt uttala som ein kort, men tydeleg e-lyd (''Sjemáng, berít, berakhá, ngomedím''). Dei korte og lange hebraiske vokalane blir tradisjonelt uttala som reine monoftongar utan den vokalforskyvinga og diftongeringa som er vanleg i asjkenazisk hebraisk og jiddisch (f.eks. ''Torá'' heller enn «Toiro», ''rafé'' heller enn «rofei»). Andre særtrekk ved vokalsystemet inkluderer uttalen ''Kal nidré'' heller enn det moderne asjkenaziske og israelske «Kol nidré». Trykksystemet i portugisarjødisk hebraisk uttale følgjer strengt reglane i bibelsk hebraisk og skil seg slik ut frå den [[høgtyske jødar|høgtysk-jødiske]] [[jiddisch]]e uttalen, der trykket blir flytta fram til første eller nest siste staving i tråd med germansk og vestslavisk fonologi. | Sjevá nang (klingande sjevá) blir normalt uttala som ein kort, men tydeleg e-lyd (''Sjemáng, berít, berakhá, ngomedím''). Dei korte og lange hebraiske vokalane blir tradisjonelt uttala som reine monoftongar utan den vokalforskyvinga og diftongeringa som er vanleg i asjkenazisk hebraisk og jiddisch (f.eks. ''Torá'' heller enn «Toiro», ''rafé'' heller enn «rofei»). Andre særtrekk ved vokalsystemet inkluderer uttalen ''Kal nidré'' heller enn det moderne asjkenaziske og israelske «Kol nidré». Trykksystemet i portugisarjødisk hebraisk uttale følgjer strengt reglane i bibelsk hebraisk og skil seg slik ut frå den [[høgtyske jødar|høgtysk-jødiske]] [[jiddisch]]e uttalen, der trykket blir flytta fram til første eller nest siste staving i tråd med germansk og vestslavisk fonologi. | ||
| Linje 88: | Linje 88: | ||
=== Sørlandet === | === Sørlandet === | ||
[[image:21519 Lokken Verk.jpg|thumb|300px|Inngangen til Gammelgruva (etabl. [[1654]]) ved [[Løkken Verk]] i juli 2010. {{byline|Olve Utne}}]] | [[image:21519 Lokken Verk.jpg|thumb|300px|Inngangen til Gammelgruva (etabl. [[1654]]) ved [[Løkken Verk]] i juli 2010. {{byline|Olve Utne}}]] | ||
I | I Folketeljinga for 1801 er [[Marcus Samuel Hermanz]] registrert som losjerande hos familien Fløystad i [[Arendal]], [[Nedenes amt|Nedenes]] amt. Han var da 22 år gammal, truleg fødd i 1779, og oppgav som yrke "Portugisisk jøde, informator i sprog".<ref>{{Folketelling|pf01058322000741|Marcus Samuel Hermanz|1801|Arendal, Nedenes Amt|}}</ref> | ||
=== Vestlandet === | === Vestlandet === | ||
| Linje 98: | Linje 98: | ||
=== Grunnlovsforbodet og portugisarjødane === | === Grunnlovsforbodet og portugisarjødane === | ||
[[Fil:Departementstidende 1844 s. 753.jpg|thumb|300px|right|Frå ''[[Departements-Tidende]]'' 1844, s. 753: ''Ved Skrivelſe af 4 November ſidſtleden har Juſtits-Departementet efter en derom indkommen Foreſpørgſel tilkjendegivet, "at det antager, at de ſaakaldte Portugis-Jøder maa, uanſeet Grundlovens §2, være berettigede til at opholde ſig her i Riget, hvilket ogſaa, ſaa vidt vides, hidtil har været almindeligt antaget, ligeſom det ſtedſe har været forudſat i de underdanigſte Foredrag, der have været afgivne angaande Meddelelſe af Leidebref til Jøder."'']] | [[Fil:Departementstidende 1844 s. 753.jpg|thumb|300px|right|Frå ''[[Departements-Tidende]]'' 1844, s. 753: ''Ved Skrivelſe af 4 November ſidſtleden har Juſtits-Departementet efter en derom indkommen Foreſpørgſel tilkjendegivet, "at det antager, at de ſaakaldte Portugis-Jøder maa, uanſeet Grundlovens §2, være berettigede til at opholde ſig her i Riget, hvilket ogſaa, ſaa vidt vides, hidtil har været almindeligt antaget, ligeſom det ſtedſe har været forudſat i de underdanigſte Foredrag, der have været afgivne angaande Meddelelſe af Leidebref til Jøder."'']] | ||
Med grunnlova av [[1814]] kom eit generelt forbod mot alle jødar. Dette forbodet vart i praksis oppheva for portugisarjødar av [[Justisdepartementet]] den [[4. november]] [[1844]], drygt fem år føre forbodet mot jødar vart generelt utteke or grunnlova. Frå august 1844 til januar 1851 vet vi at portugisarjødiske [[Leon Lopez]] frå [[Hamburg]], somme gonger saman med broren Abraham Lopez som etterkvart busette seg i Sverige, var | Med grunnlova av [[1814]] kom eit generelt forbod mot alle jødar. Dette forbodet vart i praksis oppheva for portugisarjødar av [[Justisdepartementet]] den [[4. november]] [[1844]], drygt fem år føre forbodet mot jødar vart generelt utteke or grunnlova. Frå august 1844 til januar 1851 vet vi at portugisarjødiske [[Leon Lopez]] frå [[Hamburg]], somme gonger saman med broren [[Abraham Lopez]] som etterkvart busette seg i Sverige, var aktiv som handelsreisande i dei norske kystbyane. | ||
[[Adolph de Lemos]], som òg kom frå Hamburg, kom så vidt vi veit til Noreg første gong i september 1867. I 1878 eller 1879 gifta han seg med [[Rosalie Nathan]], og dei neste åra budde dei dels i Noreg og dels i Tyskland. Dei flytta til Noreg for godt i 1898, berre eit par år før han døydde. | |||
== Fotnotar == | == Fotnotar == | ||
<references /> | |||
== Lenkjer == | == Lenkjer == | ||
* [ | * [https://esnoga.no/w/index.php/Portugisarj%C3%B8dar «Portugisarjødar»] på Esnoga.no - utdjupande stoff om portugisarjødisk religion og kultur | ||
{{Wikipedia|en|Spanish and Portuguese Jews}} | {{Wikipedia|en|Spanish and Portuguese Jews}} | ||
[[ | [[Kategori:Jødisk historie og kultur]] | ||
[[Kategori:Portugiserjøder| ]] | [[Kategori:Portugiserjøder| ]] | ||
[[ | [[Kategori:Artikler med lyd]] | ||
{{nn}} | |||