276 671
redigeringer
m
Robot: Erstatter mal: Reflist
m (→Omgrep) |
m (Robot: Erstatter mal: Reflist) |
||
| (8 mellomliggende versjoner av 2 brukere er ikke vist) | |||
| Linje 1: | Linje 1: | ||
<onlyinclude>{{thumb|Baeckerstr. Altona.png|[[Esnogaen i Altona]], bygd etter løyve frå [[Christian VII]] i [[1771]].}} | <onlyinclude>{{thumb|Baeckerstr. Altona.png|[[Esnogaen i Altona]], bygd etter løyve frå [[Christian VII]] i [[1771]].}} | ||
[[Portugisarjødar|'''Portugis'''('''ar''')'''jødar''']] [[nynorsk]] eller '''portugis'''('''er''')'''jøder''' bokm./da., òg stundom kalla ''spanjolar'' eller ''spanske og portugisiske jødar'', er ei [[jødar|jødisk]] gruppe som har sitt hovudopphav i dei [[sefardím]] som kom frå [[Spania]] og [[Portugal]] til [[Italia]], Vest-Europa og [[Amerika]] frå sist på [[1400-talet]] og fram til sist på [[1700-talet]]. Med sine tradisjonar, musikk og språk skil portugisarjødane seg ut frå bl.a. marokkanske sefardím, osmanske sefardím og dei noverande jødiske samfunna i [[Spania]] og [[Portugal]]. Ritualet til portugisarjødane er særprega og er basert på ritualet på [[Den iberiske halvøya]] føre utvisinga derifrå i [[1490-åra]], men òg med mange trekk frå dei [[Italia|italiensk]]-jødiske '' | [[Portugisarjødar|'''Portugis'''('''ar''')'''jødar''']] [[nynorsk]] eller '''portugis'''('''er''')'''jøder''' bokm./da., òg stundom kalla ''spanjolar'' eller ''spanske og portugisiske jødar'', er ei [[jødar|jødisk]] gruppe som har sitt hovudopphav i dei [[sefardím]] som kom frå [[Spania]] og [[Portugal]] til [[Italia]], Vest-Europa og [[Amerika]] frå sist på [[1400-talet]] og fram til sist på [[1700-talet]]. Med sine tradisjonar, musikk og språk skil portugisarjødane seg ut frå bl.a. marokkanske sefardím, osmanske sefardím og dei noverande jødiske samfunna i [[Spania]] og [[Portugal]]. Ritualet til portugisarjødane er særprega og er basert på ritualet på [[Den iberiske halvøya]] føre utvisinga derifrå i [[1490-åra]], men òg med mange trekk frå dei [[Italia|italiensk]]-jødiske ''benè Roma'' og frå [[Marokko|marokkanske]] sefardím. </onlyinclude> | ||
<onlyinclude>Portugisarjødane hadde varierande grad av innreise-, nærings- og busettingsrett i [[Danmark]] og [[Noreg]] frå [[1657]] av. Ved den norske [[Grunnloven av 17. mai 1814]] vart det innført fullt forbod mot innreise og opphald for alle jødar, men unntaket for portugisarjødane vart stadfesta att den [[4. november]] [[1844]] — drygt fem år føre heile [[jødeparagrafen]] vart oppheva. </onlyinclude> | <onlyinclude>Portugisarjødane hadde varierande grad av innreise-, nærings- og busettingsrett i [[Danmark]] og [[Noreg]] frå [[1657]] av. Ved den norske [[Grunnloven av 17. mai 1814]] vart det innført fullt forbod mot innreise og opphald for alle jødar, men unntaket for portugisarjødane vart stadfesta att den [[4. november]] [[1844]] — drygt fem år føre heile [[jødeparagrafen]] vart oppheva. </onlyinclude> | ||
| Linje 36: | Linje 36: | ||
Eit karakteristisk trekk ved portugisarjødar er bruken av både [[kastiljansk]] og [[portugisisk]] — og ofte ei blanding av desse to — i deler av gudstenesta, som hovudsakleg blir lesen på [[hebraisk]]. Annan bruk av kastiljansk og portugisisk gjekk tilbake etter [[1600-talet]], og frå midten av [[1800-talet]] av var både kastiljansk og portugisisk erstatta med lokale språk i kvardagstalen. Lokale språk som tradisjonelt har vorte bruka av portugisarjødar inkluderer '''[[nederlandsk]]''' i [[Nederland]] og [[Belgia]], '''[[nedertysk]]''' i [[Hamburg]]/[[Altona]]-området og elles i [[Slesvig-Holsten]] og '''[[engelsk]]''' i [[Storbritannia]], [[Irland]], [[USA]], [[Jamaica]] og andre stader. | Eit karakteristisk trekk ved portugisarjødar er bruken av både [[kastiljansk]] og [[portugisisk]] — og ofte ei blanding av desse to — i deler av gudstenesta, som hovudsakleg blir lesen på [[hebraisk]]. Annan bruk av kastiljansk og portugisisk gjekk tilbake etter [[1600-talet]], og frå midten av [[1800-talet]] av var både kastiljansk og portugisisk erstatta med lokale språk i kvardagstalen. Lokale språk som tradisjonelt har vorte bruka av portugisarjødar inkluderer '''[[nederlandsk]]''' i [[Nederland]] og [[Belgia]], '''[[nedertysk]]''' i [[Hamburg]]/[[Altona]]-området og elles i [[Slesvig-Holsten]] og '''[[engelsk]]''' i [[Storbritannia]], [[Irland]], [[USA]], [[Jamaica]] og andre stader. | ||
Den '''[[hebraisk]]e''' uttalen til portugisarjødane som vi kjenner han frå [[1800-talet|1800-]] og [[1900-talet]] blir først og fremst kjenneteikna ved uttalen av {{ | Den '''[[hebraisk]]e''' uttalen til portugisarjødane som vi kjenner han frå [[1800-talet|1800-]] og [[1900-talet]] blir først og fremst kjenneteikna ved uttalen av {{Hebraisk|בֿ}} (bet rafé) som ein [[plosiv]] (hard) ''b'' (f.eks. ''Abrahám, tebá, habdalá'' (ikkje «Avraham», «teva», «havdala») og uttalen av {{Hebraisk|ע}} (ngajin) som ein stemt velar nasal (f.eks. ''sjemáng, ngalénu'' (ikkje «Sj’ma‘», «‘aleinu»)). I tidlege kjelder blir [[sibilant]]ane {{Hebraisk|ס}}, {{Hebraisk|שׂ}}, {{Hebraisk|שׁ}} og {{Hebraisk|צ}} alle normalt transkriberte som ''s'' eller ''ss'', og formene ''Sabá'' ([[sjabbát]]), ''Menasseh'' (Menasjé), ''Ros(as)anáh'' (rosj hasjaná), ''Sedacáh'' (ṣedaká), ''massoth'' (maṣṣót)) er framleis vanlege. Frå [[1800-talet]] av har uttalen [ʃ] for {{Hebraisk|שׁ}} og [ts] for {{Hebraisk|צ}} vorte vanleg. | ||
Sjevá nang (klingande sjevá) blir normalt uttala som ein kort, men tydeleg e-lyd (''Sjemáng, berít, berakhá, ngomedím''). Dei korte og lange hebraiske vokalane blir tradisjonelt uttala som reine monoftongar utan den vokalforskyvinga og diftongeringa som er vanleg i asjkenazisk hebraisk og jiddisch (f.eks. ''Torá'' heller enn «Toiro», ''rafé'' heller enn «rofei»). Andre særtrekk ved vokalsystemet inkluderer uttalen ''Kal nidré'' heller enn det moderne asjkenaziske og israelske «Kol nidré». Trykksystemet i portugisarjødisk hebraisk uttale følgjer strengt reglane i bibelsk hebraisk og skil seg slik ut frå den [[høgtyske jødar|høgtysk-jødiske]] [[jiddisch]]e uttalen, der trykket blir flytta fram til første eller nest siste staving i tråd med germansk og vestslavisk fonologi. | Sjevá nang (klingande sjevá) blir normalt uttala som ein kort, men tydeleg e-lyd (''Sjemáng, berít, berakhá, ngomedím''). Dei korte og lange hebraiske vokalane blir tradisjonelt uttala som reine monoftongar utan den vokalforskyvinga og diftongeringa som er vanleg i asjkenazisk hebraisk og jiddisch (f.eks. ''Torá'' heller enn «Toiro», ''rafé'' heller enn «rofei»). Andre særtrekk ved vokalsystemet inkluderer uttalen ''Kal nidré'' heller enn det moderne asjkenaziske og israelske «Kol nidré». Trykksystemet i portugisarjødisk hebraisk uttale følgjer strengt reglane i bibelsk hebraisk og skil seg slik ut frå den [[høgtyske jødar|høgtysk-jødiske]] [[jiddisch]]e uttalen, der trykket blir flytta fram til første eller nest siste staving i tråd med germansk og vestslavisk fonologi. | ||
| Linje 103: | Linje 103: | ||
== Fotnotar == | == Fotnotar == | ||
<references /> | |||
== Lenkjer == | == Lenkjer == | ||
* [ | * [https://esnoga.no/w/index.php/Portugisarj%C3%B8dar «Portugisarjødar»] på Esnoga.no - utdjupande stoff om portugisarjødisk religion og kultur | ||
{{Wikipedia|en|Spanish and Portuguese Jews}} | {{Wikipedia|en|Spanish and Portuguese Jews}} | ||
[[ | [[Kategori:Jødisk historie og kultur]] | ||
[[Kategori:Portugiserjøder| ]] | [[Kategori:Portugiserjøder| ]] | ||
[[ | [[Kategori:Artikler med lyd]] | ||
{{nn}} | {{nn}} | ||