Skogssamar: Forskjell mellom sideversjoner

<onlyinclude>{{thumb|Spanningsvallen von Duben.jpg|<noinclude>Den skogssamiske leiren </noinclude>Spänningsvallen mellom Järfojaur og Seudnur i [[Arvidsjaurs kommun]]<noinclude>, på grensa mellom noverande Östra og Västra Kikkejaurs samebyar</noinclude>. Tresnitt etter foto av Lotten von Düben 1871.}}

'''[[Skogssamar]]''' ({{nyn.}}; {{bokm.}}/{{sv.}} ''skogssamer'', {{da.}} ''skovsamer'') er [[samar]] som held til i skogslandet heile året og som altså ikkje flyttar opp til fjella om sommaren eller vinteren, i motsetning til [[fjellsamar]]. I praksis blir namnet bruka i samband med svenske og finske område; de norske samane med liknande levevis blir oftast kalla [[sjøsamar]] (og tidligare ''sjøfinnar'' eller ''bufinnar''). </onlyinclude>

<onlyinclude>I historisk tid har det funnest skogssamar i alle fall frå nordre Ångermanland og nordover i Sverige. Dei to sørligaste [[lappmark]]ene, [[Åsele lappmark|Åsele]] og [[Lycksele lappmark]], omfatta føre [[1606]] ikkje fjellområdet, men berre reint skogssamiske område. Det same galdt [[Kemi lappmark]] i noverande [[Finland]]. I dei andre lappmarkene fanst skogssamar innafor heile skogslandet. </onlyinclude>

Av det litle vi veit om förkristen [[samisk religion]] kan nemnast at naturen vart oppfatta som besjela og at kvar viktige plass &mdash; fjell, vatn, fossar og liknande &mdash; hadde sitt eige åndevesen. Reindrifta, jakta og fisket hadde sine vernande gudevesen som heldt til i underlig forma steinar og knausar &mdash; ''siejde''. Til desse ''siejde'' ofra de for å få hell i ulike samanhengar. Noko eigentlig presteskap fanst ikkje; kvar familiefar kunne ta ''[[gievrie|runebomma]]'' til hjelp for å få kontakt med gudeverda. Dei som vart sett på som særlig flinke til dette var kjent som ''[[noaide|noaidar]]''. Vi veit òg at [[bjørn]]en var gjenstand for ein spesiell ''[[bjørnekult]]'' med intrikate seremoniar.<ref name="Manker Heliga"> {{bokref |efternamn=Manker |förnamn=Ernst|titel=Lapparnas heliga ställen |serie=Acta Lapponica XIII |år=1957|utgivningsort=Stockholm}}</ref>

I [[1882]] vart det utnemnt ein komité for å utrede situasjonen til samane i Sverige. De gav dette bildet av skogssamane på den tida:

I ''prestrelasjonane'' i 1670-åra, som vart innsendt til [[Johannes Schefferus]] i [[Uppsala]] og tjente som kjeldemateriale til verket ''[[Johannes Schefferus: Lapponia|Lapponia]]'', finst den eldste meir detaljerte informasjonen om livet til skogssamane. Nicolaus Lundius skildra korleis samane i Umeå lappmark ved kvar reinvoll tømra ei sommarkåte av stokkar, seks omfar, som de så tekte med [[gran (tre)|granbark]]. Samuel Rheen, som framfor alt skildra [[Jokkmokks socken]] på same tida, bidrog med opplysninga at «kottarna» hade seks vegger og at dei ikkje nødvendigvis var tekt med granbark &mdash; men ofte med granris, fururis eller [[torv]]. Kåtone stod ved dei vatna og elvane der skogssamane bruka å fiske og jaga. Han fortalte òg at i nærheita av kåtene fanst det buer som var sett på stubbar, og at desse buene vart kalla for [[njalla]] eller «staburar». Desse vart bygd på det viset at eit tre vart kappa ved to til tre meters høgd. Oppå denne stubben vart det lagt fire stokkar i kors, og oppå desse att vart det bygd ei lita bu som vart tekt med fjøler og attlukt med ei dør. Grunnen til at buene vart sett så høgt var å unngå at [[bjørn]]ar og [[jerv]]ar skulle bryte seg inn og øydelegge det som vart lagra der, såvel kjøtt og ostar som klede.<ref name="Berättelser"> {{bokref |titel= Berättelser om samerna i 1600-talets Sverige |origår=1671|år=1983|utgivare=Kungl. Skytteanska Samfundets Handlingar nr 27 |utgivningsort=Umeå }}</ref>

Grunnen til at ''granlappar'' og ''fjellappar'' betalte ulike typar skatt på 1600-talet var at dei hadde ulike forsørgingsmønster. Granlappane var berre i liten grad reineigarar. Da [[lappfut]]en Karl Unesson gjennomførte ei detaljert gransking av ume- og ångermannalappane (som da utelukkande var skogssamar) i [[1602]], hadde dei to rikaste hushalda 40 reinar, medan medianverdien var 13.<ref name="Gustafsson">Gustafsson, Gustaf: «Ångermanlands lappmark». ''Ångermanland''. Utg. Ångermanlands Hembygdsförbund. Nr. 14. 1979.</ref>  

== Bortkomne skogssamiske kulturar ==

Samtidig som skogsreindrifta vart utvikla i store deler av indre Norrland, forsvann de skogssamiske kulturane frå ytterområda. I [[Kemi lappmark]] kom det ei intensiv innflytting av [[svedjebruk]]ande [[finnar]] i løpet av 1500- og 1600-talet, noko som førte med seg at samane i området vart fullstendig assimilert og gikk heilt over til finsk i staden for samisk.<ref name="Tegengren">{{bokref |titel=En utdöd lappkultur i Kemi lappmark: studier i Nordfinlands kolonisationshistoria|efternamn=Tegengren|förnamn=Helmer|år=1952 }} </ref>

Ein tilsvarande prosess fann stad i [[Åsele lappmark|Åsele]] og [[Lycksele lappmark]]er i løpet av 1700-talet. I slutten av 1820-åra skreiv [[Petrus Læstadius]] i sin journal om muligheitene for å lære seg samisk for prestane:

Talande er elles ei formulering av Johan Vilhelm Zetterstedt frå reisa hans gjennom Umeå lappmarker i [[1832]]:

Den som var nybyggjar vart ikkje lenger rekna som lapp, og i heile Lycksele socken fanst ikkje lenger nokon lappar registrert i manntala.<ref>{{bokref |efternamn=Zetterstedt |förnamn=Johan Wilhelm|titel=Resa genom Umeå lappmarker i Vesterbottens län|origår=1833|år=1980 |utgivare=Två Förläggare Bokförlag |utgivningsort=Umeå|sid=205, 277 }}</ref> Den reindrifta som har vorte drive i Kemi, Åsele og Lycksele lappmarker etter den tid har vore fjellreindrift.

[[image:Arvid Nilssons lappskatteland 1758.jpg|thumb|300px|Stensundslandet, her kalla «Arfvid Nilsſons Land», på Råskillnadsdeputationens kart frå 1758. «Rötjern nybygge» er noverande Rödvattnets by. Vassdraget øvst på bildet er Lägstaån, ei sideelv til [[Flärkån]] i avrinningsområdet til [[Gideälven]].]]

Berre eitt lappeskatteland levde vidare i skogslandet sørom [[Malå]] utover 1800-talet. Det var det sørligaste av alle kjente land, Stensundslandet i [[Anundsjö socken]] i nordre [[Ångermanland]]. Nils Persson (1804&ndash;1880), kalla ''Nuenjetteme'', var den siste innehavaren. I [[1842]] fikk Nils Persson klare papir av länsstyrelsen på at han var i besittelse av Stensunds lappskatteland og at han hadde rett til å utnytte landet så lenge han hadde behov for det og betalte skatten sin. Det blir sagt at han let dei tre døtrene sine setre reinane på dei såkalla ''Trattbergen'' mellom Lägstaån og Häggsjöbäcken (Gammtratten, Varvliden og Siberget). Nils Persson dreiv skogsreindrift i området med reinane sine fram til han dødde i 1880. Reinane vart etterkvart overtekne av dottera Sara Johanna og mannen hennar, Lars Jonsson, som prøvde å leva som fjellsamar føre dei til slutt gav seg med reindrifta.<ref>{{bokref |efternamn=Westerdahl |förnamn=Christer|titel=Sydsamer|år=2008|utgivare=Båtdokgruppen AB|sid=150–166}}</ref>

Ein skogssamisk leir som ikkje er i bruk lenger går ganske fort tilbake til naturen. I dag kan vi særlig finne [[åre|årer]] &mdash; den steinlagte eldstaden i kåta. Gamle reinvollar kan stundom attkjennast som velgjødsla og grøne flater i skogen eller på ei hogstflate. Einkvan gongen finn vi restar av hagar, kåter og buer. I gamle furuer kan vi finne innhogde feste for å binde reinar, eller innslegne pinnar som oppheng for mjølkekara.<ref name="Aronsson"/>  

Eit typisk skogssamisk kulturspor er spor av [[samisk barktak]] i gamle [[furu]]tre. Slike spor har vorte funne frå [[Könkämäälven]] i nord til [[Umeälven]] i sør. [[Bark]]en vart bruka dels som mat, dels som pakkemateriale for å bevara [[sener]] mjuke.<ref>Östlund, Lars, Bergman, Ingela & Zackrisson, Olle: «[http://www.fof.se/tidning/2007/5/bark-nyttigt-och-gott Bark – nyttigt och gott!]». ''Forskning & Framsteg''. Nr. 5. 2007.</ref>

[[image:Arvidsjaur-Lappstaden 4.jpg|thumb|300px|''Lappstan'' i Arvidsjaur.]]

''Lappstan'' i [[Arvidsjaur]] er verna som [[bygningsminne]]. Der finst det eit trettitals tømmerkåter og eit femtitals [[stabbur]] som vart bruka av av samane i området i samband med kyrkjehelgene. Dei firkanta tømmerkåtene er typiske for den skogssamiske bygningskulturen.

{{f2}}

[[kategori:skogssamisk historie og kultur]]

[[kategori:samisk historie og kultur]]