Sogndalstrand
Det har trolig ikke vært gjort noen endringer på artikkelen den siste uka. I så fall kan denne markeringa fjernes, men sjekk redigeringshistorikken og eventuelt diskusjonssida først.
Sogndalstrand er ein tettstad i Sokndal kommune, mellom Rekefjord og Jøssingfjord og like sør for kommunesenteret, Hauge i Dalane. På 1600-talet voks det fram ein strandstad her med næringsverksemd knytta til handel, sjøfart og fiske. I dag framstår Sogndalstrand som ein idyllisk tettstad med verneverdige trehus. Det er ein møteplass for folk i området og eit attraktivt turistmål.
Frå strandstad til ladestad
Seinast i løpet av første halvdel av 1600-talet vaks det fram ein strandstad i Sogndalstrand. Dei rike fiskeria i området, særleg på Sira-grunnen, var ei viktig medverkande årsak. Kjøpmenn, skipparar, sjøfolk og ein del handverkarar slo seg ned her. Ifølgje ein kommisjonsrapport frå 1653 blei det importert atskillige varer og kjøpmannsgods til Sogndalstrand og eksportert mellom anna hestar, huder og skinn, smør, talg, laks og annan fisk. Frå 1699 til 1738 høyrde tollstasjonen i Sogndalstrand til Flekkefjord tolldistrikt, før han på ny kom under Stavanger. Den næraste konkurrenten til Sogndalstrand var Egersund. Begge stadene opplevde ein vekst i skipsfarten utover 1700-talet, særleg frå 1740-åra av. Forutan lokal småskipsfart, satsa reiarane også på varetransport mellom Bergen og Austlandet, delvis til fortrengsel av borgarane i Stavanger. Kring 1750 var 17 skip heimehøyrande i Sogndalstrand. Mellom dei kjøpmennene og skipsreiarane som gjorde det godt, var Bjørn Kjeldsen. Han døydde styrtrik i Sogndalstrand i 1693. Nettoformua i buet utgjorde 4600 riksdalar. Då var ikkje 112 gardar og gardpartar, samt hus og laksefiskeri, medrekna. Ein som markerte seg i første halvdel av 1700-talet var Jan Jacobsen Kielland. Sønene hans, Gabriel Kirsebom Kielland og Jacob Kielland, etablerte seg som kjøpmenn i Stavanger.
Kva status Sogndalstrand eigentleg hadde på 1700-talet, ser ut til å ha vore noko uklart. Var det ein strandstad utan privilegier eller ein ladestad med visse rettar? Amtmann Scheel halla rundt 1790 til den siste oppfatninga. Han viste til at Sogndalstrand var nemnt i tollforordningane av 1683, 1691, 1732, 1762 og 1768. Dette medførte ifølgje amtmannen at dansk korn kunne importerast til Sogndalstrand og at varer til og frå byar i Norge kunne lastast, lossast og fortollast her. Ein kongeleg resolusjon av 18. juli 1798 avklarte spørsmålet. Ved dette høvet fekk både Sogndalstrand og Egersund i praksis status som ladestader. Resolusjonen slo fast at det skulle opprettast et nyt Tolddistrict for Egersund og Soggendahl under Christiansands Stift hvilke Steder er forundt Frihed at losse tilladte fremmede, og udskibe indenlandske Vare, uden at skibene anløbe Stavanger eller gjør Toldklarering Sammesteds, og skal paa hvert af disse to Steder ansættes en Told-Opsyns og en Told-Oppebørsel-Betjent. Med dette hadde Rogaland fått to nye byar i tillegg til Stavanger.
Stor aktivitet på 1800-talet
Ved folketeljinga i 1801 vart det registrert 31 hushald med til saman 106 personar i Sogndalstrand. Blant mennene finn vi yrke som skipsreiar, skippar, styrmann, matros, los, fiskar, snekkar og smed. Dessutan budde det menn med same yrke på fleire av gardane i nærleiken, som nok også i stor grad må reknast med til dette miljøet. Dei to tollbetjentane heldt til på prestegarden Eik.
I første halvdel av 1800-talet opplevde Sogndalstrand ein sterk vekst. Det rike sildefisket skapte stor aktivitet. Eksporten av klippfisk, laks, hummar og makrell tok seg også opp. Både menn og kvinner arbeidde på ishusa med å klargjera fersk laks og makrell. Hollandske brønnbåtar henta levande hummar som vart ført til mellom anna England og Hamburg. I 1846 vart Sogndalstrand og Rekefjord skilt ut frå Sokndal landsokn som eigen kommune. Bakgrunnen var den sterke veksten i folketal. Sogndalstrand hadde på denne tida nær 500 innbyggjarar. Her kom eigen skule i 1833, postopneri i 1843, sparebank i 1863 og telegrafstasjon i 1866.
Briggen "Vidar" er truleg det mest kjente seglskipet frå Sogndalstrand. I 1866 tok "Vidar" under kommando av kaptein Alfred Nielsen seg opp St. Lawrence elva og over dei store innsjøane til Chicago. Berre nokre få seglskip hadde greidd denne turen tidlegare. Mottakinga var difor strålande. Kring 1870 fekk Sogndalstrand sitt første dampskip. Det var "D/S Fiskaren" eigd av C. Herlofsen rederi. Skipet blei sett inn i rute mellom Trondheim og Christiania. Kort tid i førevegen hadde barken "Sogndal" forlist utanfor Yarmouth, og dei 14 mennene ombord, som alle var frå Sokndal omkom. "Fiskaren " forliste også, ved Gamle-Hellesund i 1883, men heile mannskapet vart berga.
Det kom også industri til Sogndalstrand på 1800-talet. I 1886 byrja A/S Soggendals Spinderi og Væveri drifta. Eit fargeri vart også etablert. Spinneriet var i drift i om lag 60 år. I 1947 blei den store bygningen riven.
Nedgang og nye visjonar
I byrjinga av 1860-åra starta gruvedrifta i Sokndal. Rekefjord var i kring ti år malmhavn, men drifta blei nedlagt. Då gruvenæringa kom i gong att i 1919 blei Jøssingfjord utskipshavn. Det at Den sørlandske hovedvei blei lagt nord for Sogndalstrand bidrog også til at staden kom meir i bakgrunnen. Aktivitetane knytta til fiskeri og skipsfart gjekk tilbake etter 1900. I mellomkrigstida prega fattigdom på mange vis den tidlegare ladestaden. Tilbakegongen kom til uttrykk ved at Sogndalstrand og Rekefjord i 1944 på nytt vart slått saman med Sokndal kommune.
Frå slutten av 1900-talet kom det ein ny giv i Sogndalstrand. Mange hus vart restaurerte og fylte med ny aktivitet. Overnattingstilbod, kafear og små butikkar trekkjer turistar til staden.
Litteratur
- Barstad, Sven O.: Sokndal-bygden i tekst og billeder. Eget forlag, 1941
- Brandsberg, Reidar: Sogndal Ladested, Sokndal og Egersund i eldre og nyere tid. Eget forlag, 1988
- Elgvin, Johannes: En by i kamp. Stavanger bys historie 1536-1814. Stavanger kommune, 1956
- Grude, Egil Harald: Strandsted og ladested. Egersund fram til 1880. Egersund byhistorie b. 1. Eigersund kommune, 1996