Språkskiftet til nynorsk i Austevoll: Forskjell mellom sideversjoner

<onlyinclude>{{thumb|Hans og Kristoffer Aase.jpeg|Brørne Kristoffer (til venstre) og Hans Aase var aktive i arbeidet med innføringa av nynorsk i skulen og kommuneadministrasjonen i Austevoll.|Privat}}.

I 1886 vart Austevoll skilt frå [[Sund kommune]]. Fram til 1951 var kommunen delt i to [[Soknekommune|soknekommunar]], Austevoll og [[Møkster]], med Austevoll som hovudsokn. Soknene hadde eigne soknestyre som mellom anna avgjorde innføring av nynorsk som opplæringsmål. Soknestyra hadde felles møte om saker som gjaldt heile kommunen.</onlyinclude>

==Motstand mot landsmålet==

Frå 1892 kunne skulekrinsane sjølv velja om dei ville ta i bruk landsmål som opplæringsmål, men allereie i 1888 finn ein spor etter motstand mot landsmålet i kommunen. Austevoll skulekommisjon (skulestyre) uttalte seg om framlegget til den nye skulelova som vart vedteken i 1889. I lova var det mellom anna nemnt at skulestyra kunne avgjera kva målform som skulle brukast i undervisninga og i lærebøkene. Skulestyret uttrykte at landsmålet ikkje måtte koma inn i skulen og «forkvakle Undervisningen. Børnene har nok at gjøre med det Maal de kjender.»<ref>[http://lokalhistorie.austevoll.kommune.no| Lokalhistorie i Austevoll]</ref>. Denne paragrafen i skulelova vart ikkje vedteken, men kom inn igjen i 1892 kjend som [[Målparagrafen]].  

 

Eit anna spor etter språkspørsmålet finn ein i ''Melding frå Det Vestlandske Maalkontor'' i 1907: «Austevoll hev innført Rolfsen og Støylens Tillegg til Rolfsenboki til 3. Band.» <ref>Yversyn yver Maaltilstandet i Kyrkja og Skule i Hordaland, Sogn og Fjordane Nyaarsbil. Det Vestlandske Maalkontor 1907 s. 13.</ref> Ved at [[Nordahl Rolfsen]] si Læsebog for Folkeskolen med landsmålstillegget av [[Bernt Støylen]] var innført i kommunen, vart elevane kjende med den nye målforma. Det var stor strid om innføringa både av denne og [[Peter Andreas Jensen]] si Læsebog for Folkeskolen og Folkehjemmet som vart innført i 1873. <ref>Erling Utne 1994</ref> Nordahl Rolfsens si lesebok frå 1896 hadde eit eige nynorskkapittel på sju sider med fem dikt og seks prosatekstar. I dei 10 andre kapitla i boka var det 10 nynorsktekstar. Boka hadde 134 lesestykke. Dessutan inneheldt leseboka tekstar som fleire i soknestyra meinte ikkje passa for ungar, og saman med landsmålstillegget skapte dette motvilje. Utgåva frå 1896 vart likevel innført i begge soknene i 1898 (?). Sidan dei fleste lærarane i kommunen var utdanna ved [[Stord lærarskule]], der det var eit sterkt målmiljø med eit aktivt [[Mållaget ved Stord lærarskule|mållag]], kan ein gå ut frå at landsmålstekstane vart mykje brukte. Til begynnaropplæring i lesing valde kommunen fleire år seinare ''Den fyrste boka åt barnet'' av [[Jonas Vellesen]].

|Bratta, Haukanes, Litlekalsøy, [[Lunnøy]], Møkster, Stolmen, Søreide

|1937

{{thumb|Alvestads songbok.jpeg|Olaus Alvestads songbok inneheldt 580 songtekstar. Halvparten var på nynorsk. Boka var i bruk i Austevoll like etter 1900.|Nils Steinar Våge}}

 

Ein god pedagogisk måte å tileigna seg kunnskap på er å bruka song i innlæringsprosessen.  Kommunen tok i bruk [[Olaus Alvestad]] si songbok, ''Norsk songbok for ungdomsskular og ungdomslag'', som kom ut første gong i 1898. Boka var ei av dei mest brukte songbøkene på 1900-talet, og kom i bruk i Austevoll like etter 1900.  

Av dei 580 songtekstane var det fleire på bokmål av [[Bjørnstjerne Bjørnson]], [[Henrik Wergeland]], [[Jonas Lie]], [[Jørgen Moe]], [[Nikolai Frederik Severin Grundtvig]], [[Bernhard Ingemann]], [[Wilhelm Andreas Wexels (1797-1866)]] og andre. 49 av dei nynorske songane var skrivne av [[Elias Blix]] og resten av dei første brukarane av nynorsken som [[Per Sivle]], [[Anders Hovden]], [[Arne Garborg]], [[Aasmund Olavsson Vinje]], [[Ivar Aasen]], [[Anders Vassbotn]], [[Kristofer Janson]], [[Lars Eskeland]] o.fl. Nynorske omsetjingar av 18 norske og nokre danske og svenske folkeviser og nasjonalsongane til dei andre nordiske landa var òg med i boka. Halvparten av songtekstane var på nynorsk.

Gjennom songen vart elevane kjende med nynorsken, og då språkskiftet vart gjennomført, gjekk nok innføringa greitt. Ei anna årsak var at nynorsk låg tett opp til talemålet. Mest å seia hadde nok læraren som kunne kommentera og forklara ord og uttrykk.

I 1907 skreiv Det Vestlandske Maalkontor at bortsett frå ein lærar brukte alle lærarane i kommunen dialekt eller nynorsk i undervisninga. Ein av dei var [[Ole Strømme]] (1856-1940) som tok lærarprøva på [[Stord lærarskule]] i 1877. Han var med i [[Mållaget ved Stord lærarskule|mållaget]] ved lærarskulen, og Hovdan nemner at Strømme «der gjekk saman med norskihuga gutar som t.d. [[Oddmund Vik]]», som seinare var statsråd og nynorskforkjempar på nasjonalt plan. Vidare seier Hovdan om Strømme at «han fekk sin dåp i stridstidi 1880 åri, og hev halde på ideali, målmann og norskhuga.» Strømme var lærar i kommunen i 45 år, frå 1878 til 1923, og klokkar i 58 år. Dessutan var han ordførar I Austevoll frå 1886 til 1901, formann og medlem i Møkster sokn skulestyre i fleire periodar og hadde i tillegg fleire ulike tillitsverv. For dette arbeidet vart han tildelt Kongens fortenestmedalje.

{{thumb|Ole Strømme 1.jpeg|[[Ole Strømme]] var lærar og klokkar og den første ordføraren i Austevoll kommune. For dette og anna arbeid vart han tildelt Kongens fortenestmedalje.|Austevoll Menighetsblad}}

Brørne Hans Aase (1882-1950) og Kristoffer Aase (1881-1952) frå Bømlo, sunnmøringen Rasmus Ringdal (1876-?), Johannes Søreide (1851-1931) og sonen hans som òg heitte Johannes Søreide (1891-1974) var alle med i skulestyret, og Ringdal og Aase-brørne sat i fleire periodar i kommunestyret. Hans Aase var varaordførar i to periodar. På denne måten var desse nynorsktilhengjarane med og påverka språkdebattane og utfallet av røystingane.

Kristoffer Aase var særs aktiv når det gjaldt innføringa av nynorsk i kommuneadministrasjonen i 1930-åra. Johannes Søreide d.e. arbeidde i Søreide skulekrins som i 1920 var den første krinsen i Austevoll som tok i bruk nynorsk. Han sat i Austevoll sokn skulestyre då det vedtok at Søreide og to andre krinsar i sokna, Bratta og Haukanes, skulle bruka nynorsk som opplæringsmål.

Dei nemnde lærarane var utdanna ved Stord lærarskule som vart rekna som nynorskbastionenen blant lærarskulane i landet. For å fylla opp postane deira var dei tilsette i fleire skulekrinsar, og dei kunne dermed påverka valet av opplæringsspråket fleire stader i kommunen. Desse seks var lærarar i perioden 1877 til 1948. Dei var såleis med då språkdebattane og språkskiftet gjekk føre seg, og hadde dermed høve til å påverka utfallet av dei.

I desse posisjonane skulle ein tru at Strømme og dei andre lærarane hadde gjennomslagskraft når det gjaldt innføringa av nynorsk, men motstanden var sterk frå  foreldre og andre. Før skulestyra i begge soknene vedtok folkerøysting om nynorsk som opplæringsmål i 1920, hadde soknestyra under sterk motstand berre innført bruk av Nordahl Rolfsens lesebok med landsmålstillegget og Olaus Alvestad si songbok.

4. mars 1892 vart Nokre salmar av Elias Blix autoriserte til kyrkjebruk, og kyrkjelydane kunne gjennom fleirtalsvedtak ta i bruk desse nynorsksalmane. I 1906 kom ein nynorsk liturgi som kyrkjelydane kunne innføra. Begge vekte strid i Austevoll.

I Austevoll er to røystingar om Blix-salmane kjende gjennom Hovdan-protokollen. 2. august 1914 røysta 19 for og 13 mot å ta i bruk Blix-salmane i Storekalsøy kyrkje i Møkster sokn. Biskopane kunne krevja ny røysting dersom det etter deira oppfatning var utilfredsstillande forhold ved røystinga i den første runden. Biskop [[Johan  Willoch Erichsen]] nekta av ukjend grunn å godkjenna røystinga og krevde ny. Målfolka i Hordaland hadde eit skeivt auge til biskopen som dei mistenkte for å la seg styra av «maalhat». <ref>Haugland 1984 s. 348</ref> I neste røysting var fleirtalet for bruk av Blix-salmane endå større: 37 for og 17 mot.

 

{{thumb|Landstads salmebok.jpeg|Landstads salmebok med tillegget Nokre salmar av Elias Blix.|Nils Steinar Våge}}

Den lengste og seigaste kampen mot språkskiftet gjekk føre seg i kyrkja. I 1963 kom ei oppmoding frå 28 kyrkjelydsmedlemmer i begge soknene om å innføra nynorsk liturgi i kommunen. Etter eit langvarig ordskifte på sokneråda sitt fellesmøte vart det vedteke med 2/3 fleirtal at i halvparten av gudstenestene skulle det brukast nynorsk liturgi, i halvparten bokmål. Forslaget kom frå biskopen i Bjørgvin, [[Per Juvkam]]. Slik var ordninga fram til 1980. Då den nye liturgien kom i 1977, oppstod språkdebatten på nytt. I Austevoll sokneråd røysta fire for bokmål og fire for nynorsk, i Møkster tre for kvar. Deretter vart saka lagt fram for kyrkjelydane i soknene for røysting. Utfallet vart 192 for nynorsk, 23 for bokmål. I ei av kyrkjene, Stolmen kyrkje i Møkster sokn, var det fleirtal for bokmål med tre røyster. <ref>Eide 1992 s. 60, 1998 s. 44. </ref>

Då Hans Aase var varaordførar og førte møteboka i Austevoll kommunstyre frå 1932, skreiv han saksframlegga og vedtaka på nynorsk mens ordføraren refererte på bokmål. <ref>Forhandlingsprotokoll for Austevoll herredsstyre 1930-1942. </ref>  Ole Strømme førte møtereferata på nynorsk i Møkster sokn sin skulestyreprotokoll frå 1914 og fram til han gjekk av som leiar i 1922 <ref>Forhandlingsprotokoll for Møkster sokn skolestyre 1910-1930. </ref> Noko anna enn at Aase og Strømme var nynorskbrukarar og arbeidde for nynorsk i kommuneadministrasjonen, er det uvisst kva som var årsaka.

To av landhandlarane i Austevoll annonserte i kyrkjebladet i 1930-åra, og ein av dei brukte nynorsk.<ref>Austevoll Menighetsblad. Mai 1932</ref> Ved å annonsera i kyrkjebladet, nådde dei truleg fleire enn om dei annonserte i avisene. Kommunen hadde ikkje lokalavis, men mange abonnerte på bokmålsavisa [[Bergens Tidende]] og nokre på nynorskavisene [[Gula Tidend]] og [[Sunnhordland (avis)|Sunnhordland]]. I 1978 fekk kommunen si eiga avis, [[Marsteinen (avis)|Marsteinen]], og ho er redigert å nynorsk.  

Forstandarskapet i [[Sund og Austevoll Sparebank]] vedtok at frå 1. januar 1933 skulle begge mål vera jamstelte, og at alt prenta tilfang skulle skaffast på begge mål.<ref>Hovdan-protokollen s. 166.</ref>

Austevoll tilhøyrde den siste fjerdedelen. Her vart Blix-salmane berre innført i ei av dei tre kyrkjene før kravet kom i 1926. Nynorskliturgien vart innført i 1980, og Landstad reviderte salmebok var i bruk til 1985. Etter to avrøystingar i dei 16 skulekrinsane vart nynorsk som opplæringsmål i skulen innført mellom 1920 og 1939. Frå 1933 begynte kommuneadministrasjonen å ta i bruk nynorsk.

*Eide, Arne. ''Møkster kyrkje gjennom tidene. Festskrift til hundreårsdagen 1892-1992.''. Utg. Møkster sokneråd 1992. {{nb.no|NBN:no-nb_digibok_2014121208076}}.  

*Haugland, Kjell: «Me syngja skal den nye song!» Striden om Blix-salmane. I ''Syn og Segn'' nr. 4, 1984.

*Utne, Erling: ''Stolmen skule – ei skulesoge''. Artikkel. Stolmen 1994.