276 671
redigeringer
Språkskiftet til nynorsk i Gudbrandsdalen (vis kilde)
Sideversjonen fra 4. mar. 2024 kl. 15:08
, 4 marsRobot: Endrer mal: Thumb høyre
(→Kjelder og litteratur: tek vekk dobbeltkategori) |
m (Robot: Endrer mal: Thumb høyre) |
||
| (6 mellomliggende versjoner av 3 brukere er ikke vist) | |||
| Linje 1: | Linje 1: | ||
<onlyinclude>{{Thumb|Høgåsen 1928.jpg|<small>[[Martinus Høgåsen]], sosialist i bunad, representerer ein hovudstreng i språkskiftet til nynorsk i Gudbrandsdalen, nemleg kombinasjonen av norskdom og sosialisme. Frå ei arbeidarstemne på Hundorp i 1928. Dei to andre på biletet er [[Hans Baukhol]] og [[O.Broløkken]]</small>|[[Pål Kluften]].}} | |||
<onlyinclude>{{ | |||
'''[[Språkskiftet til nynorsk i Gudbrandsdalen]]''' tok til på eit tidleg tidspunkt jamført med andre delar av [[Austlandet]]. Som den fyrste kommunen aust for [[Langfjella]] innførte [[Lom]] landsmålet som skulemål alt i 1899. Grannebygda [[Skjåk]] kom etter ni år seinare med nokre av skulekrinsane sine, medan [[Østre Gausdal]] i den andre enden av dalen gjennomførde språkskiftet for alle sine skulekrinsar det same året 1908. Med omsyn til opplæringsmålet i folkeskulen var språkskiftet praktisk tala fullt gjennomført i distriktet før 1940. | '''[[Språkskiftet til nynorsk i Gudbrandsdalen]]''' tok til på eit tidleg tidspunkt jamført med andre delar av [[Austlandet]]. Som den fyrste kommunen aust for [[Langfjella]] innførte [[Lom]] landsmålet som skulemål alt i 1899. Grannebygda [[Skjåk]] kom etter ni år seinare med nokre av skulekrinsane sine, medan [[Østre Gausdal]] i den andre enden av dalen gjennomførde språkskiftet for alle sine skulekrinsar det same året 1908. Med omsyn til opplæringsmålet i folkeskulen var språkskiftet praktisk tala fullt gjennomført i distriktet før 1940. | ||
| Linje 8: | Linje 7: | ||
== Tidlege norskdomsmiljø og målaktivisme == | == Tidlege norskdomsmiljø og målaktivisme == | ||
Målføra i Gudbrandsdalen blir lett oppfatta som nærare nynorsken enn kva gjeld talemålet på dei austlandske flatbygdene. Det gjer sitt til å forklare at det kom språkskifte i dalen og ikkje nedover på flatbygdene. Fåberg, der nynorsken aldri fekk retteleg fotfeste, omfatta bygder nedover på vestsida av Mjøsa, og kan slik sett reknast meir som flatbygd enn som ei fjell- og dalbygd. | {{Thumb|Per Bø 1830-1878.jpg|<small>Bonden [[Per Bø]] (1830-1878) var ei lokal kraft i utviklinga av norskdomsmiljøet i Østre Gausdal. Han overtala Christopher Bruun til å flytte dit med folkehøgskulen sin i 1871. Så tidleg som i 1875 insisterte Per Bø på å korrespondere med styresmaktene på landsmål.</small>|Ukjent.}} | ||
Målføra i Gudbrandsdalen blir lett oppfatta som nærare nynorsken enn kva gjeld talemålet på dei austlandske flatbygdene. Det gjer sitt til å forklare at det kom språkskifte i dalen og ikkje nedover på flatbygdene. Fåberg, der nynorsken aldri fekk retteleg fotfeste, omfatta bygder nedover på vestsida av Mjøsa, og kan slik sett reknast meir som flatbygd enn som ei fjell- og dalbygd. Gausdal har noko av det same preget. Men dei to delane av kommunane som Gausdal den gongen utgjorde, Vestre og Østre Gausdal, fekk nokså ulik utviling i språkskifteprosessen. Samstundes kan det knapt seiast at den eine har meir flatbygdpreg enn den andre i målføret. Så det må andre forklaringar til. I Vestre kom språkskiftet seint. Østre Gausdal, derimot, var ei pionerbygd når det gjeld bruk av nynorsk. Det heng openbert saman med det uvanleg sterke norskdomsmiljøet rundt folkehøgskulen [[Vonheim]]. | |||
Som i Østre Gausdal må den etter måten tidlege suksessen for nynorsken i Gudbrandsdalen sett under eitt, i monaleg grad kunne forklarast ved i eit uvanleg sterkt og aktivt norskdomsmiljø i dalføret i andre halvparten av 1800-talet. Gudbrandsdalen har pionerstatus når det gjeld etableringa av [[folkehøgskular]], [[Friskule|friskular]] og [[frilynde ungdomslag]], med [[Christopher Bruun]] som den førande inspirator og aktør. | Som i Østre Gausdal må den etter måten tidlege suksessen for nynorsken i Gudbrandsdalen sett under eitt, i monaleg grad kunne forklarast ved i eit uvanleg sterkt og aktivt norskdomsmiljø i dalføret i andre halvparten av 1800-talet. Gudbrandsdalen har pionerstatus når det gjeld etableringa av [[folkehøgskule|folkehøgskular]], [[Friskule|friskular]] og [[frilynde ungdomslag]], med [[Christopher Bruun]] som den førande inspirator og aktør. | ||
Kring desse skulane danna det seg aktivistiske nettverk som rokk inn i alle bygder i distriktet. Blant framståande namn i denne samanhengen kan ved sida av Christopher Bruun nemnast [[Ivar Blekastad]], [[Stefan Frich]], [[Kristofer Jansson]], [[Andreas Austlid]], [[Johannes Skar|Johannes]] og [[Matias Skard]], [[Olav Åsmundstad]], [[Rasmus Stauri]], [[Per Bø]], [[Trond Vigerust]], [[Olav Aukrust]], [[Jakob Haraldseid]] og mange fleire. Desse framgrunnsfigurane, i mange tilfelle tilflytta intellektuelle, fekk gjennom skule- og ungdomslagsverksemda rekruttert solide lokale miljø og norskdomsaktvistar i dei einskilde bygdene. Frå århundreskiftet 1800-1900 vart det lokale «folkehøgskulenettverket» godt supplert av eit betydeleg tal av vestlandslærarar i det offentlege skulen. | Kring desse skulane danna det seg aktivistiske nettverk som rokk inn i alle bygder i distriktet. Blant framståande namn i denne samanhengen kan ved sida av Christopher Bruun nemnast [[Ivar Blekastad]], [[Stefan Frich]], [[Kristofer Jansson]], [[Andreas Austlid]], [[Johannes Skar|Johannes]] og [[Matias Skard]], [[Olav Åsmundstad]], [[Rasmus Stauri]], [[Per Bø]], [[Trond Vigerust]], [[Olav Aukrust]], [[Jakob Haraldseid]] og mange fleire. Desse framgrunnsfigurane, i mange tilfelle tilflytta intellektuelle, fekk gjennom skule- og ungdomslagsverksemda rekruttert solide lokale miljø og norskdomsaktvistar i dei einskilde bygdene. Frå århundreskiftet 1800-1900 vart det lokale «folkehøgskulenettverket» godt supplert av eit betydeleg tal av vestlandslærarar i det offentlege skulen. | ||
| Linje 40: | Linje 40: | ||
Frilynde ungdomslag spratt fram i heile dalen, med ein forløpar i Ivar Blekastads Mølju i Sel frå 1868. | Frilynde ungdomslag spratt fram i heile dalen, med ein forløpar i Ivar Blekastads Mølju i Sel frå 1868. | ||
Viktigast i språkskiftesamanheng var likevel naturlegvis mållaga som var skipa for føremålet. Målreisingskronikøren Peder Hovdan reknar | Viktigast i språkskiftesamanheng var likevel naturlegvis mållaga som var skipa for føremålet. Målreisingskronikøren [[Peder Hovdan]] reknar [[Ivar Kleiven|Ivar Kleivens]] samtalelag frå 1884 som ein direkte forløpar for dei reine mållaga, og openbert med god grunn: | ||
:«Lagslovi, ordskiftet og alt dei skreiv, var på norsk. Eit handskrive blad Ottadølen kjem ut kvart møte og er på "målet". Fyrste emne dei dryfta var målsaki. Alle var samde um at me lyt få: Målet fullt ut inn i Skulen, inn i Lærarskulen, ein professor i Universitetet og Bibelen umsett.» <ref>Hovdans protokoll for Vågå, (delvis?) sitert frå [[Fedraheimen]] 28.1.1885.</ref> | :«Lagslovi, ordskiftet og alt dei skreiv, var på norsk. Eit handskrive blad Ottadølen kjem ut kvart møte og er på "målet". Fyrste emne dei dryfta var målsaki. Alle var samde um at me lyt få: Målet fullt ut inn i Skulen, inn i Lærarskulen, ein professor i Universitetet og Bibelen umsett.» <ref>Hovdans protokoll for Vågå, (delvis?) sitert frå [[Fedraheimen]] 28.1.1885.</ref> | ||
Dei fyrste eigentlege mållaga ser ut til å ha dukka opp frå 1898 av. Alt i 1899 blir landsdelssamskipnaden [[Austmannalaget]] stifta, med aktiv deltaking av gudbrandsdølar. I 1914 kom [[Dølaringen]] til som ein distriktssamskipnad særskilt for Gudbrandsdalen. [[Gudbrandsdal lærarmållag]] frå 1930-talet vart frontorganisasjon for storoffensiven 1938-1940, og etter krigen gjorde [[Gudbrandsdalen Arbeidarmållag]] sitt. | Dei fyrste eigentlege mållaga ser ut til å ha dukka opp frå 1898 av. Alt i 1899 blir landsdelssamskipnaden [[Austmannalaget]] stifta, med aktiv deltaking av gudbrandsdølar. I 1914 kom [[Dølaringen]] til som ein distriktssamskipnad særskilt for Gudbrandsdalen. [[Gudbrandsdal lærarmållag]] frå 1930-talet vart frontorganisasjon for storoffensiven 1938-1940, og etter krigen gjorde [[Gudbrandsdalen Arbeidarmållag]] sitt. | ||
| Linje 57: | Linje 57: | ||
| [[Språkskiftet til nynorsk i Skjåk|Skjåk]] ||1911 || | | [[Språkskiftet til nynorsk i Skjåk|Skjåk]] ||1911 || | ||
|- | |- | ||
| Lom ||1899 || | | [[Språkskiftet til nynorsk i Lom|Lom]] ||1899 || | ||
|- | |- | ||
| Vågå ||1912 || | | Vågå ||1912 || | ||
|- | |- | ||
| Heidal ||- || | | [[Språkskiftet til nynorsk i Heidal|Heidal]] ||- || | ||
|- | |- | ||
| Sel ||1920 || | | Sel ||1920 || | ||
| Linje 79: | Linje 79: | ||
| Vestre Gausdal ||1899 || | | Vestre Gausdal ||1899 || | ||
|} | |} | ||
== Skjematisk oversyn over språkskiftet == | == Skjematisk oversyn over språkskiftet == | ||
| Linje 91: | Linje 89: | ||
*«Kommunespråk» (kolonne 5): Ikkje alle kommunar gjorde formelle vedtak om målform i administrasjonen, føring av referat osv. Årstala i kolonnen må derfor forklarast nærmare i merknadskolonnen. Det var høve til å ta i bruk landsmålet i kommunal samanheng i og med [[jamstellingsvedtaket]] 1885. | *«Kommunespråk» (kolonne 5): Ikkje alle kommunar gjorde formelle vedtak om målform i administrasjonen, føring av referat osv. Årstala i kolonnen må derfor forklarast nærmare i merknadskolonnen. Det var høve til å ta i bruk landsmålet i kommunal samanheng i og med [[jamstellingsvedtaket]] 1885. | ||
Sjå elles artikkelen [[ | Sjå elles artikkelen [[Hjelp:Lokal språkstrid]]. | ||
{|class="wikitable" | {|class="wikitable" | ||
!Kommune | !Kommune | ||
| Linje 144: | Linje 142: | ||
[[Kategori:Gudbrandsdalen]] | [[Kategori:Gudbrandsdalen]] | ||
{{F2}} | {{F2}} | ||
{{nn}} | |||