Veiledere, Administratorer, Skribenter
34 043
redigeringer
→Rustungætta: layout
(→Smørsætta: layout) |
(→Rustungætta: layout) |
||
| Linje 177: | Linje 177: | ||
Erik Jonsson var frifødd adelsmann. Men kona hans Susanna, var «ufri» (:uadeleg). Ho heitte Susanna Pedersdotter, prestedotter frå Tysnes Ved det at ho ikkje var av adel, vart heller ikkje borna adelege. Dette førde då til ein heil strid med admiral Bernt Orning på Vatne, som meinte at no var det han som hadde retten til Erik Jonsson sitt odelsgods. Men det vart då likevel til det at borna vart sitjande med det. Erik Jonsson og Susanna hadde sju born (to søner og fem døtre). Eldste sonen, Jon Eriksson, vart buande på hovudgarden Brandvik. Og andre sonen, Peder Erikson, vart buande på Ådland. Av døtrene var Karen gift med ein Rasmus Lauritsson som var skipsførar i København. Og dei vart begge gravlagde der. Elin var gift med Laurits Viersson Totland på Moster. Margreta var gift med Jeronimus Jørgensson på Agdestein. Sara var gift med Hans Hetleseter. Og Magdalena var gift med Jakob Hysingstad. Det er serleg gjenom desse borna at denne gamle og vyrdelege ætta har spreidd seg og lever den dag i dag i Sunnhordland. Både ved giftarmål og elles kom ho etter kvart ut over heile Stord, og er no å finna mest på kvar gard. Men også utanom Stord kom det mange - på Moster, i Sveio, på Valestrand, i Fjellberg og i Kvinnherad. | Erik Jonsson var frifødd adelsmann. Men kona hans Susanna, var «ufri» (:uadeleg). Ho heitte Susanna Pedersdotter, prestedotter frå Tysnes Ved det at ho ikkje var av adel, vart heller ikkje borna adelege. Dette førde då til ein heil strid med admiral Bernt Orning på Vatne, som meinte at no var det han som hadde retten til Erik Jonsson sitt odelsgods. Men det vart då likevel til det at borna vart sitjande med det. Erik Jonsson og Susanna hadde sju born (to søner og fem døtre). Eldste sonen, Jon Eriksson, vart buande på hovudgarden Brandvik. Og andre sonen, Peder Erikson, vart buande på Ådland. Av døtrene var Karen gift med ein Rasmus Lauritsson som var skipsførar i København. Og dei vart begge gravlagde der. Elin var gift med Laurits Viersson Totland på Moster. Margreta var gift med Jeronimus Jørgensson på Agdestein. Sara var gift med Hans Hetleseter. Og Magdalena var gift med Jakob Hysingstad. Det er serleg gjenom desse borna at denne gamle og vyrdelege ætta har spreidd seg og lever den dag i dag i Sunnhordland. Både ved giftarmål og elles kom ho etter kvart ut over heile Stord, og er no å finna mest på kvar gard. Men også utanom Stord kom det mange - på Moster, i Sveio, på Valestrand, i Fjellberg og i Kvinnherad. | ||
= Rustungætta = | == Rustungætta == | ||
Opphavet til Rustungætta og Rustungnamnet veit me ikkje. Dr. Anton Espeland («Hardanger» 1921) nemner at ætta kan hende har kome frå Orknøyane. Det er ikkje utruleg. For det var også elles ikkje så lite av samband mellom Hordaland og Vestøyane på 1300- og 1400-talet. | |||
Opphavet til Rustungætta og Rustungnamnet veit me ikkje. Dr. Anton Espeland ( | |||
=== Christopher Throndsson Rustung === | |||
Den mest kjende av denne ætta er sunnhordlendingen Christopher Throndsson Rustung i det 16de hundreåret Han var son til Thrond Sigurdsson på Seim i Kvinnherad og Karen Cold frå Nesse i Ryfylke. Thrond sin far, Sigurd, skal også ha vore frå Nesse. Og kan hende var han gift med dotter til Gaut Jonsson på Seim, og har såleis med henne fått denne garden som sidan var Rustungætta sin hovudgard. Christopher Throndsson Rustung var gift med Karen Skanke, dotter til Knut Pedersson Skanke som var dekanus (domprost) ved Nidaros domkapitel. Christopher Rustung var i det 16de hundreåret ein av dei som enno freista verja om norskdomen i landet. Han var såleis ein av dei beste hjelpesmennene for erkebispen Olav Engelbretsson, som han truleg også var noko i slekt med. Det ser elles ut til at han var ikkje berre ein hjelpesmann for bispen, men at han i somme høve også tok saka i si eiga hand. Det er såleis dei som trur at det var serleg han som stod bak, då dei to versønene til fru Inger til Østråt (Vincens Lunge og Nils Lykke) vart drepne i Nidaros i 1535. Då erkebispen laut røma landet i 1587, då var det også Christopher som var hjelpesmannen hans. Han hadde vore til Nederlanda etter fire skip som han kom til Nidaros med. Og på denne flåten tok han så erkebispen med seg. Men på vegen ut Trondheimsfjorden fòr han først innom på Ørlandet og plyndra Østråt. Det var hans farvel til dei verste av motstandarane. Så drog han vidare søretter heilt til Brabant i Belgia. Og der døydde den siste norske erkebispen alt året etter. | Den mest kjende av denne ætta er sunnhordlendingen Christopher Throndsson Rustung i det 16de hundreåret Han var son til Thrond Sigurdsson på Seim i Kvinnherad og Karen Cold frå Nesse i Ryfylke. Thrond sin far, Sigurd, skal også ha vore frå Nesse. Og kan hende var han gift med dotter til Gaut Jonsson på Seim, og har såleis med henne fått denne garden som sidan var Rustungætta sin hovudgard. Christopher Throndsson Rustung var gift med Karen Skanke, dotter til Knut Pedersson Skanke som var dekanus (domprost) ved Nidaros domkapitel. Christopher Rustung var i det 16de hundreåret ein av dei som enno freista verja om norskdomen i landet. Han var såleis ein av dei beste hjelpesmennene for erkebispen Olav Engelbretsson, som han truleg også var noko i slekt med. Det ser elles ut til at han var ikkje berre ein hjelpesmann for bispen, men at han i somme høve også tok saka i si eiga hand. Det er såleis dei som trur at det var serleg han som stod bak, då dei to versønene til fru Inger til Østråt (Vincens Lunge og Nils Lykke) vart drepne i Nidaros i 1535. Då erkebispen laut røma landet i 1587, då var det også Christopher som var hjelpesmannen hans. Han hadde vore til Nederlanda etter fire skip som han kom til Nidaros med. Og på denne flåten tok han så erkebispen med seg. Men på vegen ut Trondheimsfjorden fòr han først innom på Ørlandet og plyndra Østråt. Det var hans farvel til dei verste av motstandarane. Så drog han vidare søretter heilt til Brabant i Belgia. Og der døydde den siste norske erkebispen alt året etter. | ||
Christopher Rustung vende seg så til den tyske keisaren Karl 5 om hjelp mot Danmark. Men denne kunne ikkje vera med på noko åtak på Danmark just då. Derimot ville han gjerne ha ein mann som Christopher med i krigen mot Frankrike. Og straks etter finn me då denne sunnhordlendingen som ein fårleg kaperkaptein som tok både franske og | Christopher Rustung vende seg så til den tyske keisaren Karl 5 om hjelp mot Danmark. Men denne kunne ikkje vera med på noko åtak på Danmark just då. Derimot ville han gjerne ha ein mann som Christopher med i krigen mot Frankrike. Og straks etter finn me då denne sunnhordlendingen som ein fårleg kaperkaptein som tok både franske og danske skip. Og på ein tur heilt opp til Noreg var han endå i land og plyndra Utstein Kloster og Stavanger bispegård. Det var elles berre så vidt han kom vel i frå det den gongen. Han hadde så nær vorte teken ved Listerlandet. Men han kom seg då unna der også. Noko seinare vart det så til det at han vart forlikt med danskekongen og kom heimatt. Og kongen sette han endå til admiral på den dansk-norske flåten. Han fekk også att eigedomane sine i Noreg. Mellom desse også hovudgarden Seim. Vidare fekk han til arveleg eigedom også fleire andre gardar, både i Hardanger og i Sunnhordland. Men det var alt på det vilkår at han no skulle bu i Danmark. Og der fekk han også Ebelholt kloster som len. Han vart såleis svært vel medfaren på ein måte. Men elles var det no vel helst det at den danske kongen var noko redd for å ha ein slik mann som han her oppe i Noreg, endå om han no var såpass gammal alt at han ikkje lenger var så farleg. Me finn han då også etter denne tida som ein trugen kongens tenar. | ||
=== Enno Brandrøk === | |||
Av Christopher Rustung sine born veit me om ein son og sju døtre. Sonen Enno Brandrøk vart fødd i Emden i Austfrisland i 1538, året etter faren reiste til Nederland med erkebispen. Og då faren var vorten forlikt med danskekongen, vart Enno sett til uppfostring i Ebelholt kloster i Danmark. Men guten sin utferdshug gjorde seg tidleg gjeldande. Alt i femtanårs-alderen var han pasje hos ein av dei fremste krigshovdingane i Europa, Moritz av Sachsen, og var også med i krigen. I eit slag i 1553 vart han teken til fange. Men alt året etter er han å finna i Ungarn, og er der med i krigen mot tyrkane. Ei tid deretter att er han i Spania som «landsknekt». Og berre 20 år gammal er han med i krigen mot Ditmarsken. Så bryt den nordiske sjuårskrigen laus i 1563. Og der er han sjølvsagt med. Men då far hans var død (1570), ser ein at Enno bryt med danskekongen. Og han freista endå på å få Noreg til å gjera opprør mot daneveldet. Grunnen til dette veit me ikkje. Kan hende var det strid om farsarven. Men det kan også vera at han som ætling av norsk adel tok til å få augene opp for den nasjonale skaden det var for Noreg med det danske styret. Og då er det han vender seg til Sverige om hjelp til å driva alt dansk ut av Noregs land. Han byr seg sjølv til å gjera opprør, om han berre kan få Sverige sin stønad. Og han let seg lyda med at heile den norske adelen vil vera med på dette, og seier at dei ville «straks gribe de danske befalingsmænd og sende dem fangne til Sverige, samt ihelslå alle de judiske runt om i landet». | |||
Mellom dei norske adelsmenn som ein kunne rekna med nemner han serleg dei to svograne sine Erik Orm på Vatne og Amund Lauritsson Sandviken. Vidare nemner han også Jon Guttormsson i Stavanger og Jon Gautesson til Sveen. Han hadde fått syskenbarnet sitt, den unge Johannes Lauritssen på Valen, med seg til Sverige. Og så fekk han då han til å gå til Noreg med brev om dette som han no hadde fore. Men det synte seg når det kom til stykket, så var det likevel ingen av skyldfolket hans i Sunnhordland som ville vera med på eit slikt tiltak. Og for Johannes Lauritsson såg det stygt ut. Han vart sett fast på Bergenhus. Men han berga då livet med å «betale hundrede daler for sin hals». | |||
Elles var det no vel også tilfelle, at mykje av det som Enno hadde fare med, det var det lite av verkeleg sanning i. Den svenske sogeskrivaren Erik Tengel kallar difor også Enno Brandrøk for en «hufudljugare och en Skelm». | |||
Ikkje lenge etter kom Enno i unåde også i Sverige, og vart til og med sett fast der ei tid. Men seinare kom han likevel i slik ein gunst at han vart endå til vald som utanrikspolitisk sendemann for hertug Karl. Og han tyktest då vera så svært vel trudd. Men ein vakker dag var han ikkje lenger å finna i Sverige. Og samstundes var heile hertugen si samling av gull- og sylvsaker heller ikkje å finna. Det var Enno sitt verk. Og med heile denne stasen var han komen seg over til Tyskland, der han så reiste ikring med fire hestar for vogna, er det sagt, og levde som ein fyrste. | |||
Sjølvsagt vart han ettersøkt for denne udåden. Og nede i Antwerpen vart han også teken og sett fast. Men rett som det var, så var fuglen flogen også derifrå. Og fangevaktaren med han. Så fòr han søretter i Tyskland att. Der kom han til å slå ihel ein mann. Så vart det fengsel att. Og så røming att. Men no var det nok ende på gullet og sylvet frå Sverige. Og så finn me då denne av naturen så rikt utstyrde mannen som ein rett og slett landevegsrøvar der nede i Tyskland. Men då han no vart teken att, så vart han sett i ein sterk festning. Og der endar han livet sit på «steile og hjul», denne mest eventyrlege Sunnhordlendingen som noko tid har vore til, kan hende. Det kan vel vera noko i det at han var heller ikkje så lite av «en hufudljugare och en Skelm». Men han levde i ei uroleg tid. Og også i ei tid då rettssansen var heller liten for det slags folk, og då ein manns ferd vart målt med eit anna mål og sett på med heilt andre augo enn no. | |||
=== Døtrene til Christopher Rustung === | |||
Dei sju døtrene til Christopher Rustung var alle godt gifte. Og mest alle med adelsmenn. Maren var gift med Oluf Jonsson Theiste på Bjelland i Kvinnherad. Magdalena var gift med Erik Eriksson Orm til Vatne på Stord. Ho var såleis mor til den Anna Orm, som vart gift med Otte Thomassen Orning, og bestemor til dei to admiralane Laurits Galtung og Bernt Orning. Margreta var først gift med den danske adelsmannen Jørgen Pedersson Stour på Nervik i Ølen, og sidan med Amund Lauritsson (Dal) til Sandviken i Kvinnherad. I første ekteskap hadde ho ei dotter Bodil, som vart gift med Hans Jørgensson på Onarheim i Tysnes. Han var av den gamle Onarheimsætta, og var som jordeigar ein av dei rikaste menn i Sunnhordland. | |||
i | |||
Anna var gift med den skotske James Hepburn, jarl av Bothwell. Men han reiste frå henne att, og vart sidan gift med sjølve dronninga av Skottland, den namngjetne Maria Stuart. Anna, som etter dette giftarmålet vart kalla «skottefrua» , kom heimatt til Noreg. Og ho fekk seinare Hatteberg i Kvinnherad til å bu på. | |||
=== Rosendal baroni === | |||
Else var gift tre gonger. Først med Jon Haar til Gjersvik på Tysnes (av den gamle Haarætta i Hordaland). Så med lagmannen i Bjørgvin, Axel Freitag. Og sist med Anders Bertilsson Mouatt til Hovland i Tysnes. Han var av ei skotsk adelsætt som alt kring 1300 er å finna både i Skottland og på Suderøyane og Shetland. Anders og Else sin son var viseadmiralen Axel Mauatt. Han var gift med Karen Bildt, som var eit oldebarn til fru Inger til Østråt. Han også hadde Hovland som hovudgard. Axel og Karen si dotter, som også heitte Karen, var gift med Ludvig Holgersson Rosenkrantz, han som bygde huset på Rosendal baroni. Det var også han som sette over inngongen til huset den innskrifta som står der enno: "Melius mori in libertate quam in servitute vivere". (Betre i fridom å døy enn i trældom å leva). Noko ved arv, og noko ved kjøp, samla Axel Mouatt seg så mykje jordegods, både i Sunnhordland og utanom, at han var den rikaste mannen i heile Hordaland. Og det var mesteparten av dette godset som under svigersonen hans vart til baroniet Rosendal. Omframt dottera Karen hadde han også sonen Axel. Men han vart i 1642 drepen i ein duell med syskenbarnet sitt, Laurits Galtung. Og så hadde han ein son også utanfor ekteskap, med Margreta Eriksdotter i Brandvik, ein son som heitte Anders. Han vart buande på Helvik i Kvinnherad og var gift med ei tysk adelsdame, Katarina von Marquis. Me finn han på Helvik enno i 1701, og då som 81 år gammal. | |||
av | |||
var | |||
buande på | |||
=== Etterkomarar og slekta i seinare tid === | |||
Son hans, Ivar, var lensmann i Kvinnherad. Og son hans att, Abel, var også lensmann der. Abel sin son, Ivar, var gift med Kari Myklebust (dotter til lensmannen Søren Richardsson Myklebust). Og son deira, Abel Ivarsson, var også lensmann. Det er mange etterkomarar den dag i dag etter Anders Axelsson Mouatt, både i Kvinnherad og elles i Sunnhordland. To døtre av den nemnde Ivar Abelsson, Kari og Åsa, kom til Haugland på Stord. Og Åsa sin dotterson var statsråd Bård Haugland. Så var det enno to døtre til av Christopher Rustung. Det var Dorthe som var gift med John Stewart, ein skottlendar som truleg var ein uekte son til kong Jakob 5. av Skottland. Og ætlingar etter dei vart buande i Kvinnherad. Og så var det Christine som var gift med lensmannen i Vikør, Torbjørn Olavsson Sandvin. Dotter deira var Herborg som var gift med lensmannen i Skånevik, Ivar Ormsson på Ebne. Dei hadde fleire born. Ei dotter, Christine, vart gift med Laurits Samsonsson Slee på Kjerland, lensmann i Kvinnherad. Og ætlingar etter dei er enno å finna i fleire av Sunnhordlandsbygdene. Sonen Samson Lauritsson budde på Kjerland og var gift med prestedottera Anna Alstrup. Ei dotter Karen var gift med lensmannen i Ølen, Peder Tørrisson Lunde. Ein son, Christopher, var lensmann i Skånevik. Han var gift med Johanne Pedersdotter Skriver (dotter til soknepresten på Stord). Son deira var lensmannen Peder Christopherson Slee på Hjelmervik i Skånevik. Og dotter hans var Margreta som vart gift med Tollak Larsson Arnevik i Fjelberg. Dei vart buande på garden Langeland på Stord som Tollak kjøpte i 1731. Og etter dei er det mange etterkomarar på Stord den dag i dag. | |||
== Litteratur / Kjelde == | == Litteratur / Kjelde == | ||
Artikkelen byggjer på ein redigert versjon av artikkelen «Gamle ætter i Sunnhordland» av prost Rasmus Høyland, trykt i Sunnhordland Årbok 1939. Rasmus Høyland var fødd på Stord 1865. Han vart prost i Lista prosti frå 1920. | |||
Artikkelen byggjer på ein redigert versjon av artikkelen | |||
Rasmus Høyland oppgjev desse kjeldene:<br /> | |||
nemner: P. A Munchs Det norske | {{sitat|Det som eg har samla her um desse ættene, det har eg sanka ihop frå ymse kjeldor. Eg nemner: P. A Munchs Det norske Folks Historie. Samlinger til det norske Folks Sprog og Historie. Personalhistorisk Tidsskrift. Norsk Slektshistorisk Tidsskrift. Diplomatorium Norvegicum. Meddelelser fra d. n. Riksarkiv. Norske Riksregistranter. Herredagsdombøger. Tidsskriftet «Hardanger». Og ymse anna. – Eg vil ikkje segja at det ikkje kan vera misstak her og der. Men hovudlinone trur eg skal vera so fjerre pålitande at eit samla oversyn kan koma so nokolunde rett fram. Og kan henda kunde det ogso setja folk på eit eller anna faret, so dei kunde få hug til å leita etter og finna fram sin eigen samanheng med nokon av desse gamle | ||
kunde få hug til å leita etter og finna fram sin eigen samanheng med nokon av desse gamle | ættene.}} | ||
ættene. | |||
'''Artikkelen vert i tida frametter oppdatert etter andre kjelder enn Høyland. I første rekkje gjeld dette Vår felles slektshistorie - Hardanger, Sunnhordland og Ryfylke m.m. : 1170-1650 / redigert og kommentert av Odd Handegård. 2003. CD-ROM. Oppdateringa er pr. dags dato ikkje sluttført.''' | '''Artikkelen vert i tida frametter oppdatert etter andre kjelder enn Høyland. I første rekkje gjeld dette Vår felles slektshistorie - Hardanger, Sunnhordland og Ryfylke m.m. : 1170-1650 / redigert og kommentert av Odd Handegård. 2003. CD-ROM. Oppdateringa er pr. dags dato ikkje sluttført.''' | ||