276 671
redigeringer
m
Robot: Endrer mal: Thumb høyre
Ingen redigeringsforklaring |
m (Robot: Endrer mal: Thumb høyre) |
||
| (7 mellomliggende versjoner av 4 brukere er ikke vist) | |||
| Linje 1: | Linje 1: | ||
<onlyinclude>{{ | <onlyinclude>{{Thumb|Tor Jonsson 1950 alpelue.jpg|Tor Jonsson 1950.|Ukjent.}}'''[[Tor Jonsson]]''' (fødd i [[Lom]] 14. mai 1916, død i [[Oslo]] 14. januar 1951) var diktar og journalist. Han er mest kjend og lesen som lyrikar, med i alt fire diktsamlingar, den siste utgjeven etter hans sjølvvalde død. Også som prosaforfattar nådde han eit stort publikum gjennom dei blada han publiserte i. Prosatekstene består mest av samfunnskritiske småstykke med ein særmerkt beisk og sarkastisk humor. Sjølv kalla han dei «nesler». Satiren og vreiden rettar seg mot det tradisjonsbundne, klassedelte og ættedyrkande bygdesamfunnet, som han sjølv opplevde som sosialt og mentalt kuande, bakstreversk og inhumant. Med proletær bakgrunn og med ein til dels vanskeleg oppvekst, hadde han kjent dette på kropp og sjel. Slike tema figurerer også i lyrikken, men dei fleste dikta hans krinsar heller om eksistensielle spørsmål knytta til kjærleik, vondskap, liding og død, og fleire av dei kjem nær å uttrykke religiøse kjensler. Det er også innslag av programlyrikk og «stridsdikt», så vel som «ufarleg» naturlyrikk. Og som litteraturvitaren [[Reidar Djupedal]] nemner ein stad: «I ein stutt fredsrus våren 1945 gjekk Tor Jonsson og noko frå sin kjende veg og skreiv nasjonale dikt som stikk merkeleg av frå diktinga hans elles.» </onlyinclude> | ||
== Bakgrunn og familie == | == Bakgrunn og familie == | ||
{{ | {{Thumb|Tor Jonsson foreldres bryllaup.jpg|Brudeparet Torø og Johannes Johnsen 1911|Ukjent.}} | ||
Foreldra var husmann Johannes Johnsen (1869–1929) og Torø Torsdotter (1878–1950). Faren var fødd utanfor ekteskap, og kom på [[Leksikon:Legd|legd]] i barndomen. Som vaksen vart han anleggsarbeidar og plassmann med håp om å bli sjølveigande småbrukar. Torø Torsdotter var frå nabobygda [[Skjåk]], fødd på husmannsplassen Erlandstugu under [[Uppigard Skjåk]]. Johannes og Torø fekk tre born: Inga (1912-1978), Tora (1914-1974) og Tor som yngstemann. Eldstesystera gifta seg og slo seg ned i [[Øyer kommune|Øyer]], medan korkje Tora eller Tor gifta seg, og dei budde det meste av livet saman med mora i den vesle stova dei flytta inn i i 1924. | Foreldra var husmann Johannes Johnsen (1869–1929) og Torø Torsdotter (1878–1950). Faren var fødd utanfor ekteskap, og kom på [[Leksikon:Legd|legd]] i barndomen. Som vaksen vart han anleggsarbeidar og plassmann med håp om å bli sjølveigande småbrukar. Torø Torsdotter var frå nabobygda [[Skjåk]], fødd på husmannsplassen Erlandstugu under [[Uppigard Skjåk]]. Johannes og Torø fekk tre born: Inga (1912-1978), Tora (1914-1974) og Tor som yngstemann. Eldstesystera gifta seg og slo seg ned i [[Øyer kommune|Øyer]], medan korkje Tora eller Tor gifta seg, og dei budde det meste av livet saman med mora i den vesle stova dei flytta inn i i 1924. | ||
{{ | {{Thumb|Skjaak nov 2012 Elland-stugu 1.jpg|Erland-stugu, tidlegare husmannsstove under gnr. 22.1 Uppigard Skjåk i Skjåk kommune. Her var mor til Tor Jonsson fødd.|Hans P. Hosar 2012.}} | ||
Biografane har interessert seg for besteforeldra til Tor Jonsson, særleg bestefedrane, for å få eit ytterlegare innblikk i den sosiale bakgrunnen som forma han så sterkt i dikting og innstilling. Tor Jonsson sjølv granska ætta si ivrig, mest for å kunne påvise det nære skyldskapet som ofte var mellom høg og låg i bygda, og på den måten undergrave den undertrykkande mekanismen som han meinte den tidstypiske dyrkinga av gjæve bondeætter var. | Biografane har interessert seg for besteforeldra til Tor Jonsson, særleg bestefedrane, for å få eit ytterlegare innblikk i den sosiale bakgrunnen som forma han så sterkt i dikting og innstilling. Tor Jonsson sjølv granska ætta si ivrig, mest for å kunne påvise det nære skyldskapet som ofte var mellom høg og låg i bygda, og på den måten undergrave den undertrykkande mekanismen som han meinte den tidstypiske dyrkinga av gjæve bondeætter var. | ||
| Linje 14: | Linje 14: | ||
== Frå draumen om sjølveigd småbruk til «Stusslegstugu» == | == Frå draumen om sjølveigd småbruk til «Stusslegstugu» == | ||
{{ | {{Thumb|Tor Jonsson-stugu 2013.jpg|Tor Jonsson-stugu i Lom. Jonsson budde i denne «stusslegstugu» frå han var åtte til året før han døydde. Stugu har vore i kommunens eige sidan 1961.|Hans P. Hosar 2013.}} | ||
Trass sin vanskelege start i livet, vart faren Johannes Johnsen ein dugande, målmedviten og samfunnsengasjert mann. Han slo seg ned i heimbygda att som førtiåring etter mange år på anlegg, mellom anna på Bergensbana. Snart gjorde han seg sterkt gjeldande som politikar og småbrukaraktivist. Han sat i Lom heradsstyre som representant for [[Arbeiderdemokratene|Arbeiderdemokratane]] i to periodar 1917-1923. Han sat også i skulestyret. | Trass sin vanskelege start i livet, vart faren Johannes Johnsen ein dugande, målmedviten og samfunnsengasjert mann. Han slo seg ned i heimbygda att som førtiåring etter mange år på anlegg, mellom anna på Bergensbana. Snart gjorde han seg sterkt gjeldande som politikar og småbrukaraktivist. Han sat i Lom heradsstyre som representant for [[Arbeiderdemokratene|Arbeiderdemokratane]] i to periodar 1917-1923. Han sat også i skulestyret. | ||
Johannes og Torø hadde gifta seg i 1911. Dei budde fyrst som arbeidsfolk på [[Sør-Hågå]] i Lom, deretter som innerstar/paktarar på [[Kroken (Lom)|Kroken]] (Prestkroken) i tidsrommet 1915-1924. Der levde Tor Jonsson dei fyrste åtte åra av livet sitt. Familien dreiv plassen, som var eit brukbart småbruk, på vegne av den eigentlege husmannen der, som var ein gammal mann. | Johannes og Torø hadde gifta seg i 1911. Dei budde fyrst som arbeidsfolk på [[Sør-Hågå]] i Lom, deretter som innerstar/paktarar på [[Kroken (Lom)|Kroken]] (Prestkroken) i tidsrommet 1915-1924. Der levde Tor Jonsson dei fyrste åtte åra av livet sitt. Familien dreiv plassen, som var eit brukbart småbruk, på vegne av den eigentlege husmannen der, som var ein gammal mann. | ||
Det var ei traumatisk oppleving for heile familien da dei vart utsagde frå Kroken og måtte flyttast under tvang i 1924. Bakgrunnen var at sonen til den gamle husmannen kom heim att til bygda og gjorde krav på å få overta bygsla etter faren. Johannes Johnsen hadde før dette inngått avtale med presten [[Theodor Julius Børresen|Børresen]] om å få kjøpe bruket, men avtalen fanst ikkje att i underskriven stand, og Børresen døydde i 1921. Det kunne vel og stillast spørsmål om soknepresten hadde fullmakt til på eiga hand å inngå ei slik kontrakt. Den nye presten [[Peter | Det var ei traumatisk oppleving for heile familien da dei vart utsagde frå Kroken og måtte flyttast under tvang i 1924. Bakgrunnen var at sonen til den gamle husmannen kom heim att til bygda og gjorde krav på å få overta bygsla etter faren. Johannes Johnsen hadde før dette inngått avtale med presten [[Theodor Julius Børresen|Børresen]] om å få kjøpe bruket, men avtalen fanst ikkje att i underskriven stand, og Børresen døydde i 1921. Det kunne vel og stillast spørsmål om soknepresten hadde fullmakt til på eiga hand å inngå ei slik kontrakt. Den nye presten [[Peter Lorenz Smith]] gjekk inn for retten til Johnsens motpart. Saka kom til Kyrkjedepartementet, regjeringsadvokaten og vart jamvel teken opp i Stortinget. Striden var enno ikkje heilt avgjort da Johannes Johnsen plutseleg døydde i 1929, men vart ikkje ført vidare etter det. Familien budde da i ei stove som morfolket til Tor Jonsson hadde skaffa familien frå Skjåk, og som vart sett opp på ei festetomt under [[Uppigard Andvord]], mindre enn ein kilometer frå Kroken. | ||
== Skulegang og yrkesliv == | == Skulegang og yrkesliv == | ||
| Linje 26: | Linje 26: | ||
Frå 1930 til 1932 gjekk han den toårige, frivillige [[Lom og Skjåk framhaldsskule]], som hadde eit særs godt omdømme, ikkje minst på grunn av inspirerande lærarar. Særleg [[Doro Heyerdahl]] og [[Randi Bojer]] blir nemnde som personar som øvde positiv innverknad på han. Det fyrste kjende daterte diktet av Tor Jonsson er eit avskilsdikt til Doro Heyerdahl. Randi Bojer og far hennar, forfattaren [[Johan Bojer]], tilbaud seg å koste vidaregåande utdanning på Jonsson, men det var han for stolt til å ta i mot. | Frå 1930 til 1932 gjekk han den toårige, frivillige [[Lom og Skjåk framhaldsskule]], som hadde eit særs godt omdømme, ikkje minst på grunn av inspirerande lærarar. Særleg [[Doro Heyerdahl]] og [[Randi Bojer]] blir nemnde som personar som øvde positiv innverknad på han. Det fyrste kjende daterte diktet av Tor Jonsson er eit avskilsdikt til Doro Heyerdahl. Randi Bojer og far hennar, forfattaren [[Johan Bojer]], tilbaud seg å koste vidaregåande utdanning på Jonsson, men det var han for stolt til å ta i mot. | ||
Etter | Etter [[framhaldsskule]]n budde han heime og hadde ymse slag tilfeldig arbeid, mellom anna med å stelle hagen i prestegarden. Gartnaryrket hadde han interesse for, og i åra 1937-1939 var han gartnarlærling i [[Lier]], [[Lillehammer]] og [[Ruste (Nord-Fron)|Ruste]] i [[Nord-Fron]]. Han byrja jamvel som elev på [[Valle videregående skole|Oppland småbruks- og hagebruksskule]] i 1939, men fullførte ikkje der. | ||
Under [[andre verdenskrig|okkupasjonstida]] budde Tor Jonsson for det mest heime i Lom, men var periodevis på [[tyskararbeid]] på [[Dombås]] (1941, 1942) og [[Ørlandet]] (1941). I 1943 fekk han arbeid som gartnar og gardsarbeidar i [[Åsmarka (Ringsaker)|Åsmarka]] i [[Ringsaker]], på garden [[Arneberg (Ringsaker)|Arneberg]]. Der treivst han godt. Han fekk mest som ein fristad på garden hjå familien Borgen der, og han kom att som gjest og hybelbuar fleire vender dei komande åra. | Under [[andre verdenskrig|okkupasjonstida]] budde Tor Jonsson for det mest heime i Lom, men var periodevis på [[tyskararbeid]] på [[Dombås]] (1941, 1942) og [[Ørlandet]] (1941). I 1943 fekk han arbeid som gartnar og gardsarbeidar i [[Åsmarka (Ringsaker)|Åsmarka]] i [[Ringsaker]], på garden [[Arneberg (Ringsaker)|Arneberg]]. Der treivst han godt. Han fekk mest som ein fristad på garden hjå familien Borgen der, og han kom att som gjest og hybelbuar fleire vender dei komande åra. | ||
| Linje 131: | Linje 131: | ||
== Vener og omgangskrets == | == Vener og omgangskrets == | ||
{{ | {{Thumb|Tor Jonsson Sparre O Hallv B.jpg|Tre kompisar: Tor Jonsson, Sparre Olsen, Hallvard Blekastad.|Ukjent}} | ||
{{ | {{Thumb|Tor Jonsson Bruheim Skjaeraasen.jpg|Frå venstre: [[Jan-Magnus Bruheim]], [[Einar Skjæraasen]] og Tor Jonsson, heime hjå forlagssjef i Noregs Boklag, [[Kjetil Ljøstad]], januar 1950.|Ukjent.}} | ||
Einsemda var eit hovudmotiv i Tor Jonssons dikting og ei hovudutfordring i hans eige liv. Eit vanskeleg sinn gjorde at tilhøvet til dei nærståande ofte vart sett på prøve. Dette innebar likevel ikkje at Tor Jonsson var venelaus eller mangla sosialt nettverk. Han hadde fortrulege vener frå barndom og skulegang.<ref>Olsen, S. 1968:16. Heiberg, I. 1984:21, Kolloen, I.S. 1999:xxx.</ref> I Lom på denne tida fanst det dessutan eit kulturelt elitemiljø som interesserte seg for og gjerne hjelpte den gåverike ungguten, og der han til dels også fann vener. Det galdt prost Smith, enda om dette forholdet vart komplisert av hans rolle i samband med Prest-Krok-striden, det var dyrlege [[Ingvar Godal]], professor [[Leif Holbæk-Hanssen]] som også var blant dei fortrulege barndomskameratane og som var son til tannlegen i bygda, det var lærarar på folke- og framhaldsskulen, og lektorar på den [[Lom og Skjåk realskule|realskulen og gymnasklassa]] som kom i gang der frå slutten av trettitalet. Og vi kan inkludere i dette miljøet fleire tilreisande og ofte langtidsbuande kulturpersonlegdomar som det var så flust av i denne turistbygda.<ref>Heiberg, I. 1984:8-9.</ref> Dei beste venene til Jonsson blant desse var [[Sparre Olsen|Sparre]] og Edith Olsen. | Einsemda var eit hovudmotiv i Tor Jonssons dikting og ei hovudutfordring i hans eige liv. Eit vanskeleg sinn gjorde at tilhøvet til dei nærståande ofte vart sett på prøve. Dette innebar likevel ikkje at Tor Jonsson var venelaus eller mangla sosialt nettverk. Han hadde fortrulege vener frå barndom og skulegang.<ref>Olsen, S. 1968:16. Heiberg, I. 1984:21, Kolloen, I.S. 1999:xxx.</ref> I Lom på denne tida fanst det dessutan eit kulturelt elitemiljø som interesserte seg for og gjerne hjelpte den gåverike ungguten, og der han til dels også fann vener. Det galdt prost Smith, enda om dette forholdet vart komplisert av hans rolle i samband med Prest-Krok-striden, det var dyrlege [[Ingvar Godal]], professor [[Leif Holbæk-Hanssen]] som også var blant dei fortrulege barndomskameratane og som var son til tannlegen i bygda, det var lærarar på folke- og framhaldsskulen, og lektorar på den [[Lom og Skjåk realskule|realskulen og gymnasklassa]] som kom i gang der frå slutten av trettitalet. Og vi kan inkludere i dette miljøet fleire tilreisande og ofte langtidsbuande kulturpersonlegdomar som det var så flust av i denne turistbygda.<ref>Heiberg, I. 1984:8-9.</ref> Dei beste venene til Jonsson blant desse var [[Sparre Olsen|Sparre]] og Edith Olsen. | ||