Åbøbyen

Åbøbyen var planlagt som ein hageby med flotte parkanlegg, storslåtte allear, velregulerte gater, tennisbanar, idrettsbane, bibliotek og butikk, skule og sjukehus. Sjølv om dei arkitektteikna husa hadde god standard etter den tids forhold, var det skilnad på folk: Gatene fortalde kven du var. Haakonsgaten er ”paradegata” mellom direktørbustaden og fabrikkporten. Nedst i gata nærast støy og støv frå fabrikken, budde arbeidarane med lågast status og minst ansiennitet. Vidare oppover i gata, med stadig finare hus og betre leiglegheiter, budde i rekkjefølgje formenn, lågare funksjonærar og høgare funksjonærar – i same gate som direktøren.

1. desember 1914 gav Stortinget kraftselskapet A/S Saudefaldene konsesjon til å byggje ut kraftressursane i Sauda. Samstundes fekk det amerikanske storkonsernet Union Carbide ved sitt dotterselskap Electric Furnace Products Company Limited (EFP) lov til å byggja eit smelteverk i Sauda. I vilkåra som Stortinget sette, heiter det mellom anna at EFP var forplikta å:

«skaffe arbeiderne sundt og forsvarlig husrum, tomter til bygning av egne hjem med veier, vand, kloak og elektrisk lysanlæg samt grund til forsamlingslokale, til lokale for kooperativ eller anden handelsvirksomhed og lignende»

EFP kjøpte grunn på garden Åbø og laga ein byplan for området. Frå 1916 og fram til 1960-talet vart det bygd 117 hus med til saman 279 leilegheiter for arbeidarar og funksjonærar ved EFP. På det meste budde det over 1000 menneske i Åbøbyen.

Fabrikken blei bygd på Klubben. EFP Co Ltd. fekk i gong produksjon på fabrikken 13. juni 1923. Dei store bygningane midt i biletet er omnshusa. Pakkeriet lengst til venstre. Klubben, den flate moen ned mot sjøen på sørsida av Storelva, var husmannsplass under Søndenå. Det var dette området A/S Saudefaldene i 1913 kjøpte til industriføremål.

Det var dei beste arkitektane som vart engasjerte for å teikne husa. Det vart lagt stor vekt på å forma gateløp, hagar og parkar slik at det skulle blei ein heilskap rundt ein bygningsmasse som – trass det store omfanget – hadde ei detaljering og ein materialbruk som ga stor variasjonsrikdom. Her er nedre del av Wergelandsveien med leilegheiter i 4- og 8-mannsbustader.

«Det er vel ikke så ganske få, som når de skal summere opp sine inntrykk fra Sauda, begynner med Parken. Det er da også en perle for den som elsker blomsterarrangementer og bed.» Slik skriv Stavanger Aftenblad i 1956. Parken det er tale om her er Sneaths park – midt i hjartet av Åbøbyen – kalla opp etter den første direktøren William H. Sneath.

Yankee Dollar

Det var dollar og amerikansk kapital som finansierte utbygginga i Sauda. Arthur Svendsbråten har skildra dette i visa ”Yankee Dollar”:

Uncle Sam fekk konsesjon, bladde opp some Yankee dollar. I Sauda blei det revolusjon: Bygda fløyt av Yankee dollar - - - Fotballplass og sjukehus casha ut med Yankee dollar. Boligar te` kvar ein bus thanks to all them Yankee dollar - - - Yankee doodeli Yankee da Yankee style og Yankee dollar Is it more that you will ha? Ring te` oss i Amerika! - - - Åbøbyen blei ein drøm, brusha opp med Yankee dollar. Vann, kloakk og billig strøm, dra i snora med Yankee dollar.

Parkanlegg og tennis court, God bless all them Yankee dollar, for Uncle Sam`s a real good sport for oss med Yankee dollar - - - Yankee doodeli Yankee da Yankee style og Yankee dollar Is it more that you will ha? Ring te` oss i Amerika! - - - Storskjærplanen låg der brakk; veien trengte Yankee dollar Men Uncle Sam var ikkje blakk, sendte over Yankee dollar. - - - Dollarveien blei han kalt, stein og grus og Yankee dollar. Union Carbide fikse alt, things go better with Yankee dollar!

Hageby

Då EFP Co Ltd. i 1914 fekk konsesjon var det på visse vilkår, på same måte som ved etableringa av andre industristader i landet. Bedrifta kommenterte vilkåra slik:

«Vi agter at bygge det sundeste og bedst utstyrte fabrikanlæg i sit slag i Norge – et anlæg som vil bli til ære baade for Norge, distriktet, regjeringen og os selv.»

Når selskapet her seier «fabrikanlæg», er dette i vid forstand, altså ikkje berre sjølve fabrikken, men òg bustader, grøntanlegg og det som høyrer til. Slik sett kan ein seia at EFP hadde som mål at Sauda skulle visa veg for resten av landet. I nokon grad vart det slik, og hovudstadsaviser og utanlandske media kom til Sauda for å sjå og læra. I 1928 var Dagbladet på besøk for å laga ei sak om den nye industristaden i Ryfylke og skreiv då følgjande:

«Det blir efter alt å dømme en sund og vakker by, som amerikanerne har regulert ut på Åbøflaten efter havebyprinsippet. Et lebelte av naturlig bjerkeskog ligger mellem selve fabrikkanlegget og den såkalte amerikanerby. Lengst borte og innunder en morenebakke ligger selskapets nye helt moderne sykehus. På flaten fremover følger så meget systematisk de høiere funksjonærers og de lavere funksjonærers boliger og arbeiderboligene. Intet er spart for å gjøre det hele så vakkert og praktisk som mulig, og selskapet fortjener all mulig ros for byanlegget. I gatene er plantet alleer av poppel, lind og lønn, og flere tennisplasser er anlagt. Hvert hus er forsynt med sitt jordstykke til have, poteter og grønnsaker.»

Foto: Sauda lokalarkiv

Dette biletet er truleg frå slutten av 1920-talet og viser godt strukturen i Åbøbyen med gater, tomter og hus. Haakonsgaten går som ein hovudakse gjennom Åbøbyen med bedriftsporten i eine enden og hageporten til direktørbustaden (det kvite huset fremst i biletet) i den andre. Kjartan Fløgstad seier det slik i boka Arbeidets lys:

«Langs denne aksen fekk den sosiale lagdelinga i industrisamfunnet si arkitektoniske utforming. Nederst på byanlegget, nærmast fabrikken, låg dei trongaste og eldste leilighetene for arbeidarar med kort ansiennitet. Lenger oppe i gata, på neste morene, låg tomannsbustadene for formannssjiktet og lågare funksjonærar. Her var fleire av husa utførte i ein kombinasjon av tre og tegl. Og lengst borte frå fabrikken, respektfullt rundt direktørbustaden, fann ein, for å fullføra stiliseringa av dei sosiale tilhøva, einebustadene til dei høgare funksjonærane.»

I tråd med konsesjonsvilkåra måtte det først liggja føre ein godkjend reguleringsplan før bygginga av den nye industristaden kunne ta til. Med denne planen kunne industriherrane realisera sine visjonar og idear om ein Company Town etter hagebyprinsippet.

«Det er vel ikke så ganske få, som når de skal summere opp sine inntrykk fra Sauda, begynner med Parken. Det er da også en perle for den som elsker blomsterarrangementer og bed.»

Slik skriv Stavanger Aftenblad i 1956. Parken det er tale om her er Sneaths park – midt i hjartet av Åbøbyen – kalla opp etter den første direktøren William H. Sneath.

Letchworth i England er rekna som den første hagebyen. Den blei ein ny modellby og stod klar til utstillinga Cheap Cottages Exhibition i 1905. Motivet på postkortet er henta frå denne utstillinga. Mange av hagebyane rundt om i verda følgde utbyggingsmønsteret til Letchworth. Politikarar, industrifolk, planleggjarar og andre som var interessert i nye idear innan bustadbygging valfarta til England for å studera hagebyane der.

Kva er så ein hageby? Ideen om hagebyar kom som ein reaksjon mot dei dårlege buforholda arbeidarane levde under i byar og tettstader mot slutten av 1800-talet. Engelskmannen Ebenezer Howard vert rekna som grunnleggjaren av hagebyrørsla. Han lanserte sine idear om «hagebyen» i boka si Garden Cities of To morrow. Ideane vart omsett til lokale forhold og tilpassa industriherrane sine visjonar og idear. Det resulterte slik i hagebyar over nær sagt heile verda. Sjølv om det sjølvsagt er mange variasjonar og ulikskapar mellom desse byane, er det påfallande korleis dei har ein slektskap med kvarandre. Felles for hagebyane er at dei gjerne byggjer på organiske bystrukturar, der gata er eit viktig element, og der forhagar og plassrom gir grunnlag for god fysisk standard for arbeidarane. Husa er teikna av arkitektar og er bygde over eit relativt kort tidsrom. Livskvaliteten skulle sikrast gjennom høg bustandard med varmt vatn og elektrisitet. Det var òg viktig å byggja skular, idrettsplassar, badeanlegg og fellesareal som parkar og andre møteplassar.

I hagebyen utgjer hus, hagar, gater, grøne lungar, parkar og plassar ein heilskap. Her ser ein Parkveien med Sneaths park i høgre biletkant. Lindetre i rekke dannar allear i gatene.