Veiledere, Administratorer
9 134
redigeringer
Tillegg og korrektur.
Ingen redigeringsforklaring |
(Tillegg og korrektur.) |
||
| Linje 1: | Linje 1: | ||
'''Anders (Andersson) Todal''' (fødd 12. november 1884 i [[Aure]], død 5. mars 1963 i [[Trondheim]]) var skolemann, arkivmann og lokalhistorikar, [[Statsarkivet i Trondheim|statsarkivar i Trondheim]] 1934-1954. | <onlyinclude>'''Anders (Andersson) Todal''' (fødd 12. november 1884 i [[Aure]], død 5. mars 1963 i [[Trondheim]]) var skolemann, arkivmann og lokalhistorikar, [[Statsarkivet i Trondheim|statsarkivar i Trondheim]] 1934-1954. Han var ein markant representant for den sterke Venstre-tradisjonen innan norsk lokalhistorie og kulturarbeid generelt.</onlyinclude> | ||
| Linje 7: | Linje 7: | ||
Barndomsheimen til Anders var bruket Kjerra av den mangbølte garden Todal i Indre Aure. Garden med sine mange heimar var nærmast å rekne som ein tettstad i bygda. Det budde over 120 menneske der i 1900. | Barndomsheimen til Anders var bruket Kjerra av den mangbølte garden Todal i Indre Aure. Garden med sine mange heimar var nærmast å rekne som ein tettstad i bygda. Det budde over 120 menneske der i 1900. | ||
På heimstaden var Anders Todal omgjeven av eit miljø sterkt prega av norskdomsidealisme, fråhaldssak, skyttarvesen og Venstre-politikk generelt, og han slutta sjølv til fulle opp om denne rørsla alt frå ungdommen av og livet ut. Svært mange av mennene i den næraste slekta var bygdepolitikarar, éin jamvel varamann til Stortinget. Morfaren, to av onklane og mannen til den eine tanta var ordførarar i Aure og [[Valsøyfjord]]. Slekta blir omtala som eit veritabelt dynasti. Fleire i den same tette slekts- og nabokrinsen var underoffiserar, lensmenn, postopnarar og handelsmenn, altså med framståande posisjonar i bygdesamfunnet også utanom politikken. Bygda hadde mot slutten av 1800-talet fått samtalelag med eige utlånsbibliotek, og det vart skipa skyttarlag. Dertil var det misjonsforeiningar, fråhalds- og ungdomslag. Målsaka stod sterkt. | På heimstaden var Anders Todal omgjeven av eit miljø sterkt prega av norskdomsidealisme, fråhaldssak, skyttarvesen og Venstre-politikk generelt, og han slutta sjølv til fulle opp om denne rørsla alt frå ungdommen av og livet ut. Svært mange av mennene i den næraste slekta var bygdepolitikarar, éin jamvel varamann til Stortinget. Morfaren, to av onklane og mannen til den eine tanta var ordførarar i Aure og [[Valsøyfjord]]. Slekta blir omtala som eit veritabelt dynasti.<ref>Orten, P.E. 2001, side 13</ref.> Fleire i den same tette slekts- og nabokrinsen var underoffiserar, lensmenn, postopnarar og handelsmenn, altså med framståande posisjonar i bygdesamfunnet også utanom politikken. Bygda hadde mot slutten av 1800-talet fått samtalelag med eige utlånsbibliotek, og det vart skipa skyttarlag. Dertil var det misjonsforeiningar, fråhalds- og ungdomslag. Målsaka stod sterkt. | ||
== Utdanning == | == Utdanning == | ||
Etter [[folkeskole|folkeskule]] og to [[framhaldsskole|framhaldsskulekurs]] gjekk Todal [[underoffiserskulen i Trondheim]] 1903-1906. Dei tre åra der svara til pensumkrava i allmennfag ved [[middelskolen]] (den tids gymnasførebuande utdanning). Litt seinare gjekk Todal toårig lærarskule i [[Volda]] (1910-1912). Etter mange år som lærar tok han | Etter [[folkeskole|folkeskule]] og to [[framhaldsskole|framhaldsskulekurs]] gjekk Todal [[underoffiserskulen i Trondheim]] 1903-1906. Dei tre åra der svara til pensumkrava i allmennfag ved [[middelskolen]] (den tids gymnasførebuande utdanning). Litt seinare gjekk Todal toårig lærarskule i [[Volda]] (1910-1912). Etter mange år som lærar tok han eit års vidareutdanning ved [[Norges lærerhøgskole|Noregs lærarhøgskule]] på [[Lade]] i [[Trondheim]] 1922-1923. | ||
| Linje 19: | Linje 19: | ||
*1908-1910: Lensmannsbetjent i [[Halsa]] hjå morbroren Peder A. Todal. (Dette er litt uvisst.) | *1908-1910: Lensmannsbetjent i [[Halsa]] hjå morbroren Peder A. Todal. (Dette er litt uvisst.) | ||
*1911: Sommaren mellom dei to åra på lærarskulen tenestegjorde han som sersjant. Militærteneste som vernepliktig underoffiser må han også ha gjort noko meir av, utan at vi har oversyn over det. | *1911: Sommaren mellom dei to åra på lærarskulen tenestegjorde han som sersjant. Militærteneste som vernepliktig underoffiser må han også ha gjort noko meir av, utan at vi har oversyn over det. | ||
*1912-1913: Etter lærarskulen var fyrste stillinga ved framhaldsskulen i [[Lom]] i [[Gudbrandsdalen]]. | *1912-1913: Etter lærarskulen var fyrste stillinga han fekk ved framhaldsskulen i [[Lom]] i [[Gudbrandsdalen]]. | ||
*1913-1920: Lærar ved [[Nordmøre Folkehøgskule]], som da var nystarta. Skulen skifta tilhaldsstad frå [[Gjemnes]] til [[Straumsneset]] i den perioden Todal verka der. | *1913-1920: Lærar ved [[Nordmøre Folkehøgskule]], som da var nystarta. Skulen skifta tilhaldsstad frå [[Gjemnes]] til [[Straumsneset]] i den perioden Todal verka der. | ||
*1920-1922: Lærar ved framhaldsskulen i [[Sunndal]]. | *1920-1922: Lærar ved framhaldsskulen i [[Sunndal]]. | ||
*1923-1925: Etter vidareutdanning ved Lærarhøgskulen, | *1923-1925: Etter vidareutdanning ved Lærarhøgskulen, vart han tilsett som overlærar ved Tromsø lærarskule. | ||
*1925-1929: Overlærar ved lærarskulen i [[Nesna]]. | *1925-1929: Overlærar ved lærarskulen i [[Nesna]]. | ||
*1929-1932: Styrar på Nordmøre Folkehøgskule, som nå hadde tilhald i [[Surnadal]]. | *1929-1932: Styrar på Nordmøre Folkehøgskule, som nå hadde tilhald i [[Surnadal]]. | ||
| Linje 28: | Linje 28: | ||
*1934-1954: Statsarkivar i Trondheim. | *1934-1954: Statsarkivar i Trondheim. | ||
Utnemninga av Todal til statsarkivar | Utnemninga av Todal til statsarkivar vakte ein del kritikk. Han vanta universitetsutdanning, og det var fleire søkjarar med akademisk bakgrunn.<ref>Skrondal, A. 1963 side 207.</ref> | ||
I perioden februar 1944 til mai 1945 var Todal mellombels beordra av [[riksarkivar|Riksarkivaren]] til å vere sjef for Arkivkontoret i [[Kongens gruve]] på [[Kongsberg]]. Der var mykje av arkivmaterialet frå [[Arkivverket]] plassert for å unngå øydeleggjingar under krigen. Todal var | I perioden februar 1944 til mai 1945 var Todal mellombels beordra av [[riksarkivar|Riksarkivaren]] til å vere sjef for Arkivkontoret i [[Kongens gruve]] på [[Kongsberg]]. Der var mykje av arkivmaterialet frå [[Arkivverket]] plassert for å unngå øydeleggjingar under krigen. Todal var ein uttala motstandar av nazistyret, og okkupasjonsstyresmaktene ønskte å få han fjerna frå embetet. Riksarkivar [[Asgaut Steinnes]] frykta at Todal ville bli arrestert, og beordringa til Kongsberg vart løysinga på dette.<ref.>Dette er omtala med litt ulikt perspektiv hjå både Orten 2001, Løvlien 2000 og Schmidt 1969.</ref.> | ||
Særleg frå og med folkehøgskuletida dreiv Todal ei ivrig samfunnsengasjert foredragsverksemd på Nordmøre og i tilgrensande strok. Han agiterte for [[Venstre]], for fråhald og målsak. Dessutan heldt han ei mengd folkeopplysande foredrag om ymse emne. På grunnlag av etterlatne foredragsmanuskript oppsummerer Per Eilert Orten bodskapen i denne verksemda som ”nasjonal, demokratisk, kristeleg-moralsk (ikkje evangelisk), psykologisk og fornufts-vitskapleg”. A.Skrondal | Særleg frå og med folkehøgskuletida dreiv Todal ei ivrig samfunnsengasjert foredragsverksemd på Nordmøre og i tilgrensande strok. Han agiterte for [[Venstre]], for fråhald og målsak. Dessutan heldt han ei mengd folkeopplysande foredrag om ymse emne. På grunnlag av etterlatne foredragsmanuskript oppsummerer [[Per Eilert Orten]] bodskapen i denne verksemda som ”nasjonal, demokratisk, kristeleg-moralsk (ikkje evangelisk), psykologisk og fornufts-vitskapleg”. [[A. Skrondal]] omtalar i ein minnetale over Todal heftet ''Femtiårsskrift for Bondeungdomslaget i Nidaros 1904-1954'', som Todal hadde forfatta. Skrondal fortel korleis Todal her "skildrar den sterke nasjonale og kulturelle vakning, den sterke auking av sjølvkjensla åt landsfolk og landsungdom i dei første tiåra av dette hundreåret. Han viser korleis dei uklåre krav samla seg i tri hovudstraumar: Styrking av Forsvaret, oppløysing av unionen og reisning av norsk folkemål." | ||
Todal var styremedlem i [[Noregs Mållag]] 1936-1938. | Todal var styremedlem i [[Noregs Mållag]] 1936-1938. | ||
| Linje 41: | Linje 41: | ||
Todal var styremedlem i [[Landslaget for lokalhistorie|Landslaget for bygde- og byhistorie]] 1934-1941 og 1945-1958. Han var aktiv i [[Trondheim historiske forening]]. | Todal var styremedlem i [[Landslaget for lokalhistorie|Landslaget for bygde- og byhistorie]] 1934-1941 og 1945-1958. Han var aktiv i [[Trondheim historiske forening]]. | ||
Frå 1929 stod Todal for | Frå 1929 stod Todal for undervisning i bygdebokskriving som var eit tilbod ved Noregs lærarhøgskule. Han heldt fram med dette i mange år, også etter at vart statsarkivar i 1934. Undervisninga hans omfatta innføring i arkivarbeid, skrifttyding, disposisjon for handbøker i heimstadlære, og som det heiter i ei beretning om dette: "Det har alltid vore lagt stor vekt på kjeldekritikk".<ref>Rapport i ''Heimen'' bd. VIII (1949-51) s. 216</ref> Kan hende kan dette reknast som starten på den særskilde tradisjonen med lokalhistorie som disiplin ved Historisk institutt ved Norges lærarskule/Universitetet i Trondheim. | ||
I 1947 tok Todal initiativ til eit bygdesogekurs i Trondheim. Det vart gjennomført året etter. Det vart halde på [[Katedralskolen i Trondheim|Katedralskulen]] og vara ei veke. Todal sjølv var blant kurslærarane saman med ei lang rad framståande | I 1947 tok Todal initiativ til eit særskilt bygdesogekurs i Trondheim. Det vart gjennomført året etter. Det vart halde på [[Katedralskolen i Trondheim|Katedralskulen]] og vara ei veke. Todal sjølv var blant kurslærarane saman med ei lang rad framståande akademikarar som var engasjerte i lokalhistorie som fag og rørsle, mellom andre historikarane [[Lars Reinton]] og [[Andreas Holmsen]], folkeminnegranskaren [[Svale Solheim]] og språkmannen [[Olav Beito]].<ref>''Bygdesogekurset i Trondheim'' 28. juni – 3. juli 1948. Foredrag. Nord-Trøndelag Historielag 1950.</ref> | ||
== Granskinga og forfattarskapet == | == Granskinga og forfattarskapet == | ||
Anders Todal gav ut ei rad bøker med institusjons- og | Anders Todal gav ut ei rad bøker med lokalhistoriske, institusjons- og organisasjonshistoriske emne, og eit stort tal artiklar i lokalhistoriske årsskrift o.l. Han skreiv mellom anna historia om det gamle herresetet [[Lade]] i Trondheim, utgjeven i 1935. Eit av Todals hovudverk er ''Underoffiserskulen i Trondheim 1804-1930'', som kom i 1949. Den inneheld mykje om underoffisersutdanninga generelt, ikkje berre skulen i Trondheim. | ||
Som pensjonist tok Todal for alvor fatt som bygdebokforfattar. Det galdt [[gards- og slektshistorie]] for det gamle [[Aure prestegjeld]], dvs. dei tre herada [[Aure]], [[Stemshaug]] og [[Valsøyfjord]]. Desse bøkene vart utgjevne i åra 1964-1978, altså etter at han sjølv var gått bort. Todal legg her hovudvekta på gardens historie, mindre på folka på garden. [[Randi Bjørkvik]] gjev denne karakteristikken av Todals innsats på dette feltet: | Som pensjonist tok Todal for alvor fatt som bygdebokforfattar. Det galdt [[gards- og slektshistorie]] for det gamle [[Aure prestegjeld]], dvs. dei tre herada [[Aure]], [[Stemshaug]] og [[Valsøyfjord]]. Desse bøkene vart utgjevne i åra 1964-1978, altså etter at han sjølv var gått bort. Todal legg her hovudvekta på gardens historie, mindre på folka på garden. [[Randi Bjørkvik]] gjev denne karakteristikken av Todals innsats på dette feltet: | ||
:«Som styremedlem i Landslaget, som kursinstruktør og som arkivar hører [Todal] til de fremste av dem som har kjempet fram den moderne gardshistorien fundert på bredt vitenskapelig grunnlag kombinert med lokalkjennskap»<ref>Randi Bjørkvik i Lokal historie i forskning og kulturarbeid gjennom 200 år, side 106</ref> | :«Som styremedlem i Landslaget, som kursinstruktør og som arkivar hører [Todal] til de fremste av dem som har kjempet fram den moderne gardshistorien fundert på bredt vitenskapelig grunnlag kombinert med lokalkjennskap»<ref>Randi Bjørkvik i Lokal historie i forskning og kulturarbeid gjennom 200 år, side 106</ref> | ||
I denne samanhengen skal det nemnast at Todal leverte verdfulle utgreiingar til den store undersøkjinga Gards- og grannesamfunn som vart gjennomført ved [[Institutt for sammenlignende kulturforskning]]. Han laga ei framstilling av den gamle gardsskipnaden i Todalen, og som Per Eilert Orten seier, var Anders Todal ein "agrarhistorikar med personlege erfaringar og levande kjeldekunnskap." | |||
Da han døydde, var Todal nesten ferdig med eit bokmanuskript om bondeleiaren og stortingsmannen [[John Neergaard]]. | Da han døydde, var Todal nesten ferdig med eit bokmanuskript om bondeleiaren og stortingsmannen [[John Neergaard]]. | ||