76
redigeringer
bilder og noter
(Litteratur og kjelder) |
(bilder og noter) |
||
| Linje 1: | Linje 1: | ||
'''Bedehus i Evje og Hornnes'''. For femti år sidan var det på landsbasis om lag 2500 bedehus. Mange bedehus er på grunn av folkeflytting og mindre interesse for bedehusverksemda nedlagde. Det er uvisst kor mange bedehus som no er i aktivitet. Truleg er det bortimot 2000. I Evje og Hornnes vart det i fyrste halvdel av 1900-talet reist fem bedehus. Dei er alle fortsatt i drift. I denne artikkelen vert det kort gjort greie for dei fem bedehusa, samstundes som aktiviteten på bedehusa vert sett inn i ein breiare samanheng. | '''Bedehus i Evje og Hornnes'''. For femti år sidan var det på landsbasis om lag 2500 [[bedehus]]. Mange bedehus er på grunn av folkeflytting og mindre interesse for bedehusverksemda nedlagde. Det er uvisst kor mange bedehus som no er i aktivitet. Truleg er det bortimot 2000. I [[Evje og Hornnes kommune|Evje og Hornnes]] vart det i fyrste halvdel av [[1900-talet]] reist fem bedehus. Dei er alle fortsatt i drift. I denne artikkelen vert det kort gjort greie for dei fem bedehusa, samstundes som aktiviteten på bedehusa vert sett inn i ein breiare samanheng. | ||
== Litt generelt om bedehuset i norsk historie == | == Litt generelt om bedehuset i norsk historie == | ||
[[Bilde:Tryggheim bedehus.JPG|thumb|Tryggheim bedehus vart vigsla i 1904, og er det eldste i Evje og Hornnes kommune.]] | |||
I dag er visstnok om lag 2000 bedehus spreidde kring i Noreg. Men bedehusa er ikkje jamt fordelt utover landet. Det finst ein ”vekkingsgeografi” som set sitt preg på plassering av bedehusa. I nokre strok av landet er avstanden lang mellom bedehusa, andre stader står dei unaturleg tett etter at bilismen og folkeflyttinga har forandra den gamle strukturen i samfunnet. | I dag er visstnok om lag 2000 bedehus spreidde kring i Noreg. Men bedehusa er ikkje jamt fordelt utover landet. Det finst ein ”vekkingsgeografi” som set sitt preg på plassering av bedehusa. I nokre strok av landet er avstanden lang mellom bedehusa, andre stader står dei unaturleg tett etter at bilismen og folkeflyttinga har forandra den gamle strukturen i samfunnet. | ||
Bedehusa er ei frukt av dei store vekkingane som gjekk over landet på 1800- og 1900-talet. Behovet for eigne forsamlingshus der den kristne verksemda kunne føregå, vaks fram som ei naturleg fylgje av at venneflokkane i bygd og by vart større, og mykje av den kristelege verksemda vart organisert i foreiningar og lag. Privathusa vart for små til denne verksemda. Og kyrkjehusa stod lenge stengde for andre samlingar enn offisielle samlingar som kyrkja sjølv stod bak. Dei eldre kyrkjehusa eigna seg dessutan heller ikkje til denne type verksemd. | Bedehusa er ei frukt av dei store vekkingane som gjekk over landet på 1800- og 1900-talet. Behovet for eigne forsamlingshus der den kristne verksemda kunne føregå, vaks fram som ei naturleg fylgje av at venneflokkane i bygd og by vart større, og mykje av den kristelege verksemda vart organisert i foreiningar og lag. Privathusa vart for små til denne verksemda. Og kyrkjehusa stod lenge stengde for andre samlingar enn offisielle samlingar som kyrkja sjølv stod bak. Dei eldre kyrkjehusa eigna seg dessutan heller ikkje til denne type verksemd. | ||
Brødrevennene hadde sine «saler». Haugianerne heldt stort sett til i heimar med samlingane sine. Då [[Hans Nielsen Hauge]] fór over Agder i 1798 på veg til [[Bergen]], var han innom brødrevennene på [[Lista]]. Møtesalen på [[Råstad]] som brødrevennene bygde, må vel «ha vært det første bedehus i Norge», skriv biskop Andreas Aarflot | Brødrevennene hadde sine «saler». Haugianerne heldt stort sett til i heimar med samlingane sine. Då [[Hans Nielsen Hauge]] fór over Agder i 1798 på veg til [[Bergen]], var han innom brødrevennene på [[Lista]]. Møtesalen på [[Råstad]] som brødrevennene bygde, må vel «ha vært det første bedehus i Norge», skriv biskop Andreas Aarflot.<ref>Aarflot 1971: 24</ref> Om dette verkeleg er det fyrste bedehuset, er omstridt blant forskarane. [[Kristoffer Fjelde]] meiner det vart reist på [[Strand]] i [[Ryfylke]] på 1820-talet. Vanlegvis har historikarane rekna med at det fyrste bedehuset vart reist av haugianarar i 1840 i [[Hjelmelandsvågen]] i [[Ryfylke]]. Samlingshuset kalla dei det. Huset blei brukt både til omkledningsrom når folk skulle til kyrkja etter ein tur i båten og til møterom for dei haugianske samlingane. Namnet «bedehus» blei visstnok fyrste gongen brukt om forsamlingshuset i [[Skien]] som i 1850 blei reist på grunnen til prestegarden i samband med Lammersvekkinga der i byen.<ref>Aarflot 1967: 477</ref> | ||
Mange har prøvd å latterleggjere bedehuset og det som gjeng føre seg der. Frå profankulturen og finkulturen si side er bedehuset i stor utstrekning blitt gjort til gjenstand for forakt eller prøvd tidd i hel. Denne trenden er heldigvis i ferd med å snu. På folkemuseet på [[Bygdøy]] står nå det gamle bedehuset [[Betlehem]] frå [[Hinna]] ved [[Stavanger]]. I ''Norges Kulturhistorie'' frå 1980 har professor [[Andreas Ropeid]] ein artikkel om Misjon og bedehus, og professor [[Olaf Aagedal]] ved [[Diakonhjemmets Sosialhøgskole]] har skrive doktoravhandling om Bedehusfolket, der han på ein sakleg måte føretek ein sosiologisk analyse av bedehuslivet i tre forskjellige kyrkjelydar. Ting tyder på at ein alt meir kjem til å innsjå kor mykje bedehusa har hatt å seie på det kristelege, kulturelle og samfunnsmessige området. | Mange har prøvd å latterleggjere bedehuset og det som gjeng føre seg der. Frå profankulturen og finkulturen si side er bedehuset i stor utstrekning blitt gjort til gjenstand for forakt eller prøvd tidd i hel. Denne trenden er heldigvis i ferd med å snu. På folkemuseet på [[Bygdøy]] står nå det gamle bedehuset [[Betlehem]] frå [[Hinna]] ved [[Stavanger]]. I ''Norges Kulturhistorie'' frå 1980 har professor [[Andreas Ropeid]] ein artikkel om Misjon og bedehus, og professor [[Olaf Aagedal]] ved [[Diakonhjemmets Sosialhøgskole]] har skrive doktoravhandling om Bedehusfolket, der han på ein sakleg måte føretek ein sosiologisk analyse av bedehuslivet i tre forskjellige kyrkjelydar. Ting tyder på at ein alt meir kjem til å innsjå kor mykje bedehusa har hatt å seie på det kristelege, kulturelle og samfunnsmessige området. | ||
| Linje 14: | Linje 14: | ||
== Bedehusa i Evje og Hornnes == | == Bedehusa i Evje og Hornnes == | ||
[[Bilde:Hornnes bedehus.JPG|thumb|Hornnes bedehus.]] | |||
Snaut nokon stad på [[Agder]] stod haugerørsla så sterkt som i [[Evje]] og [[Hornnes]]. Fleire av dei beste kvinner og menn på båe sider av [[Otra]] kom med i den fyrste lekmannsrørsla i landet vårt. Etter kvart vart nok haugerørsla sterkare knytta til kyrkja og samarbeidet med prestane. Eit uttrykk for det, er at det på Agder vart skipa ikkje så få menighetsforeiningar. Målsetting til desse foreiningane var å samle alt arbeid for ytre- og indre misjon under ein hatt og vere ein god medspelar til prestane. Dei må ikkje forvekslast med sokneråda (menighetsrådene), for lov om sokneråd fekk me fyrst i 1920. | Snaut nokon stad på [[Agder]] stod haugerørsla så sterkt som i [[Evje]] og [[Hornnes]]. Fleire av dei beste kvinner og menn på båe sider av [[Otra]] kom med i den fyrste lekmannsrørsla i landet vårt. Etter kvart vart nok haugerørsla sterkare knytta til kyrkja og samarbeidet med prestane. Eit uttrykk for det, er at det på Agder vart skipa ikkje så få menighetsforeiningar. Målsetting til desse foreiningane var å samle alt arbeid for ytre- og indre misjon under ein hatt og vere ein god medspelar til prestane. Dei må ikkje forvekslast med sokneråda (menighetsrådene), for lov om sokneråd fekk me fyrst i 1920. | ||
Dei såkalla folkevekkingane som sette eit sterkt preg på det religiøse livet frå 1880-åra og til ei tid etter århundreskiftet, stod meir fritt i høve til den offisielle kyrkja. Det er tilfelle om me ser landet under eitt, og eg meiner at så var også tilfelle i [[Evje]] og [[Hornnes]]. Forholdet mellom den gamle lekmannsrørsla og nyare vekkingsrørsler, kunne stundom vere nokså kjølig. Til dømes kunne forholdet mellom det unge, radikale [[Kinamisjonsforbundet]] og «gamlemisjonen» på lokalplanet vere mindre godt. [[Oscar Handeland]] skriv om [[Stina Fennefoss]], som hadde ein slik eineståande posisjon i Hornnes, at «ho var lite glad i Kinaforbundet då det blei kjent der i bygdene. Misjonsselskapet og indremisjonen åtte hugen hennar heilt og fullt» | Dei såkalla folkevekkingane som sette eit sterkt preg på det religiøse livet frå 1880-åra og til ei tid etter århundreskiftet, stod meir fritt i høve til den offisielle kyrkja. Det er tilfelle om me ser landet under eitt, og eg meiner at så var også tilfelle i [[Evje]] og [[Hornnes]]. Forholdet mellom den gamle lekmannsrørsla og nyare vekkingsrørsler, kunne stundom vere nokså kjølig. Til dømes kunne forholdet mellom det unge, radikale [[Kinamisjonsforbundet]] og «gamlemisjonen» på lokalplanet vere mindre godt. [[Oscar Handeland]] skriv om [[Stina Fennefoss]], som hadde ein slik eineståande posisjon i Hornnes, at «ho var lite glad i Kinaforbundet då det blei kjent der i bygdene. Misjonsselskapet og indremisjonen åtte hugen hennar heilt og fullt».<ref>Handeland 1948: 389</ref> | ||
Bak dei lutherske bedehusa som blei bygde i Evje og Hornnes stod så langt eg forstår, ulike religiøse grupperingar. | Bak dei lutherske bedehusa som blei bygde i Evje og Hornnes stod så langt eg forstår, ulike religiøse grupperingar. | ||
| Linje 27: | Linje 27: | ||
'''Moi bedehus''' vart reist i 1906 med [[Moi]] skulekrins som eigar. Det bedehuset trur eg ikkje har noko anna namn enn Moi bedehus. | '''Moi bedehus''' vart reist i 1906 med [[Moi]] skulekrins som eigar. Det bedehuset trur eg ikkje har noko anna namn enn Moi bedehus. | ||
'''Fredly bedehus i Flatebygd'''. Folk i Flatebygd gjekk i mange år til Evje på religiøse møte i bedehuset der attåt møta som vart haldne kring i heimane i bygda. Men i 1916 fekk Flatebygd eige bedehus som er eigd av Indremisjonen. Fredly heiter dette bedehuset. | '''Fredly bedehus i Flatebygd'''. Folk i Flatebygd gjekk i mange år til Evje på religiøse møte i bedehuset der attåt møta som vart haldne kring i heimane i bygda. Men i 1916 fekk Flatebygd eige bedehus som er eigd av [[Indremisjonen]]. Fredly heiter dette bedehuset. | ||
[[Bilde:Moi bedehus, Moisund.JPG|thumb|Moi bedehus.]] | |||
Dermed er me komne til det siste bedehuset med luthersk basisparagraf, nemleg '''Fjellhaug bedehus i Krossen'''. Det vart vigsla av [[Johannes Daasvand]] i 1932 og er eigd av kristenfolket i Krossen-regionen. | Dermed er me komne til det siste bedehuset med luthersk basisparagraf, nemleg '''Fjellhaug bedehus i Krossen'''. Det vart vigsla av [[Johannes Daasvand]] i 1932 og er eigd av kristenfolket i Krossen-regionen. | ||
| Linje 37: | Linje 37: | ||
== Bruk av bedehusa == | == Bruk av bedehusa == | ||
[[Bilde:Fredly bedehus.JPG|thumb|Fredly bedehus.]] | |||
5. november 2006 hadde Moi bedehus hundreårsjubileumsfest. I den samanheng gav dei ut eit fint hefte om bedehuset og aktivitetar som gjeng føre seg der. Der har dei også tatt med dei opphavlege reglane som på ein tydeleg måte viser kven som eig bedehuset og korleis bedehuset skal brukast: | 5. november 2006 hadde Moi bedehus hundreårsjubileumsfest. I den samanheng gav dei ut eit fint hefte om bedehuset og aktivitetar som gjeng føre seg der. Der har dei også tatt med dei opphavlege reglane som på ein tydeleg måte viser kven som eig bedehuset og korleis bedehuset skal brukast: | ||
| Linje 59: | Linje 59: | ||
§ 6. Skulle inntekter til Huset, Besøgende saa faa, at Bedehuset komme i stor Gjæld, maa Generalforsamlingen indkalles i tilfelle Huset maa selges (Moi bedehus 100 år). | § 6. Skulle inntekter til Huset, Besøgende saa faa, at Bedehuset komme i stor Gjæld, maa Generalforsamlingen indkalles i tilfelle Huset maa selges (Moi bedehus 100 år). | ||
[[Bilde:Fjellhaug bedehus.JPG|thumb|Fjellhaug bedehus.]] | |||
Me legg merke til at basisparagrafen er luthersk. Dei som opptrer på bedehuset, må vere kjente menn som tilhøyrer Den norske Kyrkje eller Frikyrkja. Dei som laga desse paragrafane har vore redd alt som kunne dra bort frå den lutherske lære. Eg gjeng ut frå at om det står menn, så er kvinner i dag også velkomne på talarstolen i bedehuset på Moi! | Me legg merke til at basisparagrafen er luthersk. Dei som opptrer på bedehuset, må vere kjente menn som tilhøyrer Den norske Kyrkje eller Frikyrkja. Dei som laga desse paragrafane har vore redd alt som kunne dra bort frå den lutherske lære. Eg gjeng ut frå at om det står menn, så er kvinner i dag også velkomne på talarstolen i bedehuset på Moi! | ||
Det primære føremålet med huset er den kristelig verksemda. Oppbyggelsesmøte og søndagsskule står spesielt nemnd. Ein reiknar tydeleg med at det er kvinnene som held søndagsskule! Dette avspeglar det gamle kjønnsrollemønsteret. I dag er både kvinner og menn engasjerte i søndagsskulen på dei forskjellige bedehusa i kommunen. | Det primære føremålet med huset er den kristelig verksemda. Oppbyggelsesmøte og søndagsskule står spesielt nemnd. Ein reiknar tydeleg med at det er kvinnene som held søndagsskule! Dette avspeglar det gamle kjønnsrollemønsteret. I dag er både kvinner og menn engasjerte i søndagsskulen på dei forskjellige bedehusa i kommunen. | ||
| Linje 82: | Linje 82: | ||
Dette og andre forhold førte til at størsteparten av det tradisjonelle bedehusfolket, vil eg tru, kom til å stå temmeleg langt borte frå den kulturen som ein møtte i [[Folkets hus]], [[Ljosheim]], [[Trudvang]] og Kinoen. Ljosheim og Trudvang tilhøyrde den frilynte ungdomsrørsla og Noregs Ungdomslag. Her heldt ein møte, festar, leikarring der det vart sett fokus på norskdom, landsmål og den nasjonale arven. Verksemda på Ljosheim og Trudvang stod i ein antipietistisk tradisjon. | Dette og andre forhold førte til at størsteparten av det tradisjonelle bedehusfolket, vil eg tru, kom til å stå temmeleg langt borte frå den kulturen som ein møtte i [[Folkets hus]], [[Ljosheim]], [[Trudvang]] og Kinoen. Ljosheim og Trudvang tilhøyrde den frilynte ungdomsrørsla og Noregs Ungdomslag. Her heldt ein møte, festar, leikarring der det vart sett fokus på norskdom, landsmål og den nasjonale arven. Verksemda på Ljosheim og Trudvang stod i ein antipietistisk tradisjon. | ||
Folkets Hus var eigd av fagrørsla. Dei som tilhøyrde arbeidarrørsla, såg på det frilynte ungdomslaget som borgarleg. Arbeidarrørsla hadde mange aktivitetar i dette huset, så som opplysningverksemd, studiesirklar, ulike møte, basarar og dansetilstellingar. Eg hugsar berre dansefestane frå etterkrigsåra. Bedehusfolket heldt seg langt bort frå desse | Folkets Hus var eigd av fagrørsla. Dei som tilhøyrde arbeidarrørsla, såg på det frilynte ungdomslaget som borgarleg. Arbeidarrørsla hadde mange aktivitetar i dette huset, så som opplysningverksemd, studiesirklar, ulike møte, basarar og dansetilstellingar. Eg hugsar berre dansefestane frå etterkrigsåra. Bedehusfolket heldt seg langt bort frå desse.<ref>Kleveland 2000, Kjebekk 2002</ref> | ||
Motsetningane mellom dei forskjellige kulturane kunne stundom bli sterke. I Flatebygd ligg bedehuset like attmed vegkrysset midt i bygda (skiljevegen). Frå mine eigne barneår hugsar eg at det ofte var leven med gauling, hausting, banking i vegg og vindaug utanfor bedehuset medan møtet pågjekk. Slikt skapte sjølvsagt irritasjon. Ein gong vart det jamvel lagt pepar på omnen, og heile møtelyden måtte flytte til eit privathus. [[Finn Emanuel Olsen]] har fortalt i ein av sine bøker at då han stod i vekking i Flatebygd midt på 1930-talet, hadde nokre gutar lagt seg attmed vegen der han brukte å gå heim om kvelden. Dei ville gje han ein skikkeleg omgang juling. Men denne kvelden slo han fylgje med [[Syvert Åsland]], og då gjekk dei ein annan veg enn den Finn Emanuel Olsen vanlegvis brukte å gå. Dermed vart det ikkje noko overfall | Motsetningane mellom dei forskjellige kulturane kunne stundom bli sterke. I Flatebygd ligg bedehuset like attmed vegkrysset midt i bygda (skiljevegen). Frå mine eigne barneår hugsar eg at det ofte var leven med gauling, hausting, banking i vegg og vindaug utanfor bedehuset medan møtet pågjekk. Slikt skapte sjølvsagt irritasjon. Ein gong vart det jamvel lagt pepar på omnen, og heile møtelyden måtte flytte til eit privathus. [[Finn Emanuel Olsen]] har fortalt i ein av sine bøker at då han stod i vekking i Flatebygd midt på 1930-talet, hadde nokre gutar lagt seg attmed vegen der han brukte å gå heim om kvelden. Dei ville gje han ein skikkeleg omgang juling. Men denne kvelden slo han fylgje med [[Syvert Åsland]], og då gjekk dei ein annan veg enn den Finn Emanuel Olsen vanlegvis brukte å gå. Dermed vart det ikkje noko overfall.<ref>Olsen 1997</ref> | ||
På det politiske området trur eg bedehuset og verksemda der verka dempande på dei sterke politiske motsetningane i folkelivet særleg på 1920- og 1930-talet. I Evje og Flatebygd med gruvedrift stod arbeidarrørsla naturleg nok sterkt. Mange bedehusslitarar tilhøyrde også arbeidarrørsla. På bedehuset stod dei skulder ved skulder med folk som tilhøyrde ulike borgarlege parti. Det er klart at dette samarbeidet la ein dempar på dei politiske motsetningane og førte til at ein unngjekk valdeleg aksjonar som skjedde andre stader. Slik fekk verksemda på bedehuset også ein betydning som ein i samtida truleg tenkte lite på. | På det politiske området trur eg bedehuset og verksemda der verka dempande på dei sterke politiske motsetningane i folkelivet særleg på 1920- og 1930-talet. I Evje og Flatebygd med gruvedrift stod arbeidarrørsla naturleg nok sterkt. Mange bedehusslitarar tilhøyrde også arbeidarrørsla. På bedehuset stod dei skulder ved skulder med folk som tilhøyrde ulike borgarlege parti. Det er klart at dette samarbeidet la ein dempar på dei politiske motsetningane og førte til at ein unngjekk valdeleg aksjonar som skjedde andre stader. Slik fekk verksemda på bedehuset også ein betydning som ein i samtida truleg tenkte lite på. | ||
== Fotnoter == | |||
<references/> | |||
== Kjelder == | == Kjelder == | ||
=== Bøker og artiklar === | === Bøker og artiklar === | ||
| Linje 112: | Linje 113: | ||
Elles byggjer Erik Kjebekk framstillinga på eige minne, samtalar med folk som kjenner dei lokale bedehusa og bedehuskulturen godt og på styreprotokollar for bedehusa. | Elles byggjer Erik Kjebekk framstillinga på eige minne, samtalar med folk som kjenner dei lokale bedehusa og bedehuskulturen godt og på styreprotokollar for bedehusa. | ||
[[Kategori:Misjon]] | |||
[[Kategori:Religion og livssyn i Aust-Agder]] | |||
[[Kategori:Evje og Hornnes kommune]] | |||