Bedehus i Evje og Hornnes

Bedehus i Evje og Hornnes. For femti år sidan var det på landsbasis om lag 2500 bedehus. Mange bedehus er på grunn av folkeflytting og mindre interesse for bedehusverksemda nedlagde. Det er uvisst kor mange bedehus som no er i aktivitet. Truleg er det bortimot 2000. I Evje og Hornnes vart det i fyrste halvdel av 1900-talet reist fem bedehus. Dei er alle fortsatt i drift. I denne artikkelen vert det kort gjort greie for dei fem bedehusa, samstundes som aktiviteten på bedehusa vert sett inn i ein breiare samanheng.

Litt generelt om bedehuset i norsk historie

Tryggheim bedehus, i Evje sentrum, vart vigsla i 1904, og er det eldste i Evje og Hornnes kommune

I dag er visstnok om lag 2000 bedehus spreidde kring i Noreg. Men bedehusa er ikkje jamt fordelt utover landet. Det finst ein ”vekkingsgeografi” som set sitt preg på plassering av bedehusa. I nokre strok av landet er avstanden lang mellom bedehusa, andre stader står dei unaturleg tett etter at bilismen og folkeflyttinga har forandra den gamle strukturen i samfunnet.

Bedehusa er ei frukt av dei store vekkingane som gjekk over landet på 1800- og 1900-talet. Behovet for eigne forsamlingshus der den kristne verksemda kunne føregå, vaks fram som ei naturleg fylgje av at venneflokkane i bygd og by vart større, og mykje av den kristelege verksemda vart organisert i foreiningar og lag. Privathusa vart for små til denne verksemda. Og kyrkjehusa stod lenge stengde for andre samlingar enn offisielle samlingar som kyrkja sjølv stod bak. Dei eldre kyrkjehusa eigna seg dessutan heller ikkje til denne type verksemd.

Brødrevennene hadde sine «saler». Haugianerne heldt stort sett til i heimar med samlingane sine. Då Hans Nielsen Hauge fór over Agder i 1798 på veg til Bergen, var han innom brødrevennene på Lista. Møtesalen på Råstad som brødrevennene bygde, må vel «ha vært det første bedehus i Norge», skriv biskop Andreas Aarflot. Om dette verkeleg er det fyrste bedehuset, er omstridt blant forskarane. Kristoffer Fjelde meiner det vart reist på Strand i Ryfylke på 1820-talet. Vanlegvis har historikarane rekna med at det fyrste bedehuset vart reist av haugianarar i 1840 i Hjelmelandsvågen i Ryfylke. Samlingshuset kalla dei det. Huset blei brukt både til omkledningsrom når folk skulle til kyrkja etter ein tur i båten og til møterom for dei haugianske samlingane. Namnet «bedehus» blei visstnok fyrste gongen brukt om forsamlingshuset i Skien som i 1850 blei reist på grunnen til prestegarden i samband med Lammersvekkinga der i byen.

Mange har prøvd å latterleggjere bedehuset og det som gjeng føre seg der. Frå profankulturen og finkulturen si side er bedehuset i stor utstrekning blitt gjort til gjenstand for forakt eller prøvd tidd i hel. Denne trenden er heldigvis i ferd med å snu. På folkemuseet på Bygdøy står nå det gamle bedehuset Betlehem frå Hinna ved Stavanger. I Norges Kulturhistorie frå 1980 har professor Andreas Ropeid ein artikkel om Misjon og bedehus, og professor Olaf Aagedal ved Diakonhjemmets Sosialhøgskole har skrive doktoravhandling om Bedehusfolket, der han på ein sakleg måte føretek ein sosiologisk analyse av bedehuslivet i tre forskjellige kyrkjelydar. Ting tyder på at ein alt meir kjem til å innsjå kor mykje bedehusa har hatt å seie på det kristelege, kulturelle og samfunnsmessige området.

Bedehusa i Evje og Hornnes

Hornnes bedehus, Salem, vart reist i 1905.

Snaut nokon stad på Agder stod haugerørsla så sterkt som i Evje og Hornnes. Fleire av dei beste kvinner og menn på båe sider av Otra kom med i den fyrste lekmannsrørsla i landet vårt. Etter kvart vart nok haugerørsla sterkare knytta til kyrkja og samarbeidet med prestane. Eit uttrykk for det, er at det på Agder vart skipa ikkje så få menighetsforeiningar. Målsetting til desse foreiningane var å samle alt arbeid for ytre- og indre misjon under ein hatt og vere ein god medspelar til prestane. Dei må ikkje forvekslast med sokneråda (menighetsrådene), for lov om sokneråd fekk me fyrst i 1920.

Dei såkalla folkevekkingane som sette eit sterkt preg på det religiøse livet frå 1880-åra og til ei tid etter århundreskiftet, stod meir fritt i høve til den offisielle kyrkja. Det er tilfelle om me ser landet under eitt, og eg meiner at så var også tilfelle i Evje og Hornnes. Forholdet mellom den gamle lekmannsrørsla og nyare vekkingsrørsler, kunne stundom vere nokså kjølig. Til dømes kunne forholdet mellom det unge, radikale Kinamisjonsforbundet og «gamlemisjonen» på lokalplanet vere mindre godt. Oscar Handeland skriv om Stina Fennefoss, som hadde ein slik eineståande posisjon i Hornnes, at «ho var lite glad i Kinaforbundet då det blei kjent der i bygdene. Misjonsselskapet og indremisjonen åtte hugen hennar heilt og fullt».

Bak dei lutherske bedehusa som blei bygde i Evje og Hornnes stod så langt eg forstår, ulike religiøse grupperingar.

Tryggheim, bedehuset på Evje, er eldst av bedehusa her i kommunen. Evje ungdomsforening reiste huset og har vore eineeigar til for kort tid sidan då nokre andre misjonsorganisasjonar gjekk inn som medeigarar. Tryggheim vart vigsla i 1904.

Året etter, i 1905 vart Hornnes bedehus, Salem bygt og teke i bruk. Hornnes menighetsforening reiste huset. Seinare har dei misjonsorganisasjonane som driv arbeid på huset, stått som eigarar.

Moi bedehus vart reist i 1906 med Moi skulekrins som eigar. Det bedehuset trur eg ikkje har noko anna namn enn Moi bedehus.

Fredly bedehus i Flatebygd. Folk i Flatebygd gjekk i mange år til Evje på religiøse møte i bedehuset der attåt møta som vart haldne kring i heimane i bygda. Men i 1916 fekk Flatebygd eige bedehus som er eigd av Indremisjonen. Fredly heiter dette bedehuset.

Moi bedehus vart bygt i 1906.

Dermed er me komne til det siste bedehuset med luthersk basisparagraf, nemleg Fjellhaug bedehus i Krossen. Det vart vigsla av Johannes Daasvand i 1932 og er eigd av kristenfolket i Krossen-regionen.

Alle desse bedehusa har luthersk basisparagraf. Ulike frikyrkjer har også arbeidd her i kommunen, ja, pinserørsla har sitt eige lokal, Elim, og si eiga forsamling der. Men i denne samanheng vil me halde oss til dei nemnde bedehusa som alle har ei nokså lang historie. Bedehusa vart reiste heilt utan offentleg støtte. Det er dei seinare åra det offentlege har kome inn med midlar. Dei som reiste bedehusa, har sjølvsagt hatt tru på saka dei arbeidde for. Mange stod på med glød og pågangsmot. Hus ville dei ha til misjonsarbeidet. I tillegg til dei to kyrkjene, ei i Evje og ei i Hornnes, er her altså fem bedehus. Det er ikkje lite når ein tenkjer på at folketalet er om lag 3500 personar. Sjølv om oppslutningen om bedehusverksemda har variert, kan me likevel konstatere at me i denne kommunen tilhøyrer det området av landet som stundom vert kalla bedehusland.

Bruk av bedehusa

Fredly bedehus, Flatebygd, vart teke i bruk i 1916.

5. november 2006 hadde Moi bedehus hundreårsjubileumsfest. I den samanheng gav dei ut eit fint hefte om bedehuset og aktivitetar som gjeng føre seg der. Der har dei også tatt med dei opphavlege reglane som på ein tydeleg måte viser kven som eig bedehuset og korleis bedehuset skal brukast:

§ 1. Bedehuset paa Moi oppføres ved frivillige Bidrag og skjænkes de opbyggelsessøkende i Moi Kreds og Omegn, som bekjende sig til den evangeliske lutherske Lære, saaledes som denne indeholdes i den hellige skrift med den norske Kirkes symbolske Bøger.

§ 2. Bedehuset er bestemt til følgende Afbenyttelse: a. Religiøse møder, Foredrag og Fester. b. Til Missionens Kvindeforening. c. Til Søndagsskoler, hvis Lærerinder maa bekjende sig til den i § 1 nævnte lære. Naar Anmodning derom skjer, kan bestyreren tillade at Huset benyttes til Landbrugsmøder, Prøvevalg til Kommune og Valgmandsvalg, Totalforedrag naar disse holdes paa en sømmelig Maade.

§ 3. Bedehuset skal altid staa under en Bestyrelse, bestaaende av fire Mænd. (Senere kom ogsaa to kvinder med). Mænd over 25 aar vælges av stemmeberettigede Medlemmer.

§ 4. Stemmeberettigede er alle Mænd og Kvinder i Moi Kreds og Omegn som bekjender sig til § 1 nævnte lære.

§ 5. Bestyrelsen har at drage Omsorg for: a. at Opbyggelsesmøderne bliver forsvarlig besørgede. b. At de Vitnesbyrd som aflægges i Bedehuset skjer af kjendte Mænd der bekjende seg til den i § 1 nævnte lære, uanset om de hører til Statskirken eller Frikirken. c. At paase at Opbyggelse eller andre Møder ikke afholdes paa den Tid, som for offentlig Gudstjeneste i Hornnes er bestemt. d. At paase at Bedehuset ikke benyttes til noget andet enn hva i § 2 er bestemt. e. At have Tilsyn med bedehuset og dets økonomi. Mindre Reparation kan foretages af Bestyrelsen paa egen Haand, men ved større Reperationer af huset skal Generalforsamling sammenkaldes, hvor Sagen afgjøres ved simpel Pluralitet.

§ 6. Skulle inntekter til Huset, Besøgende saa faa, at Bedehuset komme i stor Gjæld, maa Generalforsamlingen indkalles i tilfelle Huset maa selges (Moi bedehus 100 år).

Fjellhaug bedehus, Krossen, vart vigsla i 1932.

Me legg merke til at basisparagrafen er luthersk. Dei som opptrer på bedehuset, må vere kjente menn som tilhøyrer Den norske Kyrkje eller Frikyrkja. Dei som laga desse paragrafane har vore redd alt som kunne dra bort frå den lutherske lære. Eg gjeng ut frå at om det står menn, så er kvinner i dag også velkomne på talarstolen i bedehuset på Moi! Det primære føremålet med huset er den kristelig verksemda. Oppbyggelsesmøte og søndagsskule står spesielt nemnd. Ein reiknar tydeleg med at det er kvinnene som held søndagsskule! Dette avspeglar det gamle kjønnsrollemønsteret. I dag er både kvinner og menn engasjerte i søndagsskulen på dei forskjellige bedehusa i kommunen. Elles legg me merke til at bedehuset også kan brukast til allmenne føremål. Her står spesielt nemnd landbruksmøte, fråhaldsmøte og gjennomføring av ulike val. Eg gjeng ut frå at bedehuset på Moi også vert brukt til samankomstar av andre slag. Men sjølv om det i desse lovene ikkje står nemnd noko eksplisitt om partipolitiske møte, så har det vanlegvis ikkje vore tillatt at bedehusa vert utleigde til slike møte. I dag er bedehuset på Moi mykje brukt. Det fungere vel nærast også som eit grendehus. Det same kan vel til ein viss grad seiast om dei andre bedehusa også. Eit unnatak i så måte er vel bedehuset på Evje der den religiøse aktiviteten er så stor at det ikkje er plass til særleg anna verksemd. På Evje som er sentrum i kommunen, er det dessutan fleire lokale som vert brukt til verksemd av meir allmenn karakter.

Søndagsskulen spelar ein sentral rolle på bedehusa. Rett nok har det ikkje vore søndagsskule i Flatebygd dei tre, fire siste åra for skuld lita oppslutninga. Men i haust startar dei opp at med søndagsskule i Flatebygd.

På bedehusa i både Evje og på Hornnes er der ungdomsarbeid. Der er det også eldres hyggestund, festar, møteveker og songøvingar. På Hornnes har dei også etter det eg veit småmøte, då er det ikkje ein fast predikant til stades. Dei såkalla småmøta hugsar eg også frå barne- og ungdomsåra heime i Flatebygd. Og så må me ikkje gløyme basarane. Etter det eg veit, vert det arrangert basarar og utlodningar på alle bedehusa. Dei samlar svært mykje folk, drøsen går så ein snaut høyrer mannemål, men gildt er det, lell.

Bedehusverksemda i Flatebygd har vore liten dei seinare åra, tradisjonelle møte og møteveker er det nå så å seie ikkje. Positivt er det at ei gruppe kvinner kjem saman til føremiddagstreff der dei syr og driv med anna handarbeid som verte gjeve til bedehusbasaren. Eit par basarar i året samlar svært mykje folk på bedehuset i Flatebygd.

Særleg Hornnes bedehus vert brukt til fleire forskjellige kyrkjelege arrangement, og sidan dette bedehuset er størst med framifrå matsal, salong og kjøkken, vert det også utleigd til bryllaupsfestar og andre festar. Bedehuset på Hornnes er utan tvil storstova mellom bedehusa i kommunen vår.

Bedehuskulturen

Bedehusfolket er nok ofte sett på som trongsynte og einsretta. Og mange opplevde bedehusmiljøet som trongt og ufritt. Mange tykte at det vart åtvara så sterkt mot forskjellige slags aktivitetar at livet vart gledelaust og innsnevra. Men samstundes veit eg at mange av dei som har halde til på bedehuset og i misjonsforeiningar, hevdar at livet har vore rikt. Mange fann meining med livet då dei valde å fylgje Kristus. Og ikkje minst dei forskjellige song- og musikkora som har vore knytta til bedehusa, har skapt mykje glede, særleg for dei unge. Miljøet på bedehuset har dessutan verna mange ungdomar frå utglidning. Har forresten forkynninga og miljøet på bedehuset vore eintydig så snevert som mange har vilja hatt det til? Det trur eg ofte er ein myte! Gjennom besøk av misjonærar vart horisonten monaleg utvida. Dei fortalde spennande sjølvopplevde hendingar som var interessant å lytte til både for gamal og ung. Og misjonsfilmane gav innsyn i kulturar som ein snaut visste eksisterte. Alt dette, og meir til, høyrer med når ein skal prøve å forstå bedehuskulturen.

Bedehusfolket har stått nokså fjernt frå den såkalla finkulturen, om ein ser dette i historisk lys. Romanar, teater, kino heldt ein seg stort sett unna. Forklaringa på dette forholdet finn ein for ein stor del i den pietistiske åndsstraumen som lekmanns- og bedehusrørsla har si rot i. I boka Sannhet til gudfryktighet har forfattaren, biskop Erik Pontoppidan, sterke ord mot romanar, dans og skodespel.

Dette og andre forhold førte til at størsteparten av det tradisjonelle bedehusfolket, vil eg tru, kom til å stå temmeleg langt borte frå den kulturen som ein møtte i Folkets hus, Ljosheim, Trudvang og Kinoen. Ljosheim og Trudvang tilhøyrde den frilynte ungdomsrørsla og Noregs Ungdomslag. Her heldt ein møte, festar, leikarring der det vart sett fokus på norskdom, landsmål og den nasjonale arven. Verksemda på Ljosheim og Trudvang stod i ein antipietistisk tradisjon.

Folkets Hus var eigd av fagrørsla. Dei som tilhøyrde arbeidarrørsla, såg på det frilynte ungdomslaget som borgarleg. Arbeidarrørsla hadde mange aktivitetar i dette huset, så som opplysningverksemd, studiesirklar, ulike møte, basarar og dansetilstellingar. Eg hugsar berre dansefestane frå etterkrigsåra. Bedehusfolket heldt seg langt bort frå desse.

Motsetningane mellom dei forskjellige kulturane kunne stundom bli sterke. I Flatebygd ligg bedehuset like attmed vegkrysset midt i bygda (skiljevegen). Frå mine eigne barneår hugsar eg at det ofte var leven med gauling, hausting, banking i vegg og vindaug utanfor bedehuset medan møtet pågjekk. Slikt skapte sjølvsagt irritasjon. Ein gong vart det jamvel lagt pepar på omnen, og heile møtelyden måtte flytte til eit privathus. Finn Emanuel Olsen har fortalt i ei av sine bøker at då han stod i vekking i Flatebygd midt på 1930-talet, hadde nokre gutar lagt seg attmed vegen der han brukte å gå heim om kvelden. Dei ville gje han ein skikkeleg omgang juling. Men denne kvelden slo han fylgje med Syvert Åsland, og då gjekk dei ein annan veg enn den Finn Emanuel Olsen vanlegvis brukte å gå. Dermed vart det ikkje noko overfall.

På det politiske området trur eg bedehuset og verksemda der verka dempande på dei sterke politiske motsetningane i folkelivet særleg på 1920- og 1930-talet. I Evje og Flatebygd med gruvedrift stod arbeidarrørsla naturleg nok sterkt. Mange bedehusslitarar tilhøyrde også arbeidarrørsla. På bedehuset stod dei skulder ved skulder med folk som tilhøyrde ulike borgarlege parti. Det er klart at dette samarbeidet la ein dempar på dei politiske motsetningane og førte til at ein unngjekk valdeleg aksjonar som skjedde andre stader. Slik fekk verksemda på bedehuset også ein betydning som ein i samtida truleg tenkte lite på.

Kjelder

Bøker og artiklar

• Handeland, Oscar 1948. Kristenliv på Agder. 50 års-skrift for Agder krins av Det norske lutherske Kinamisjonsforbund. Oslo: Forbundets Forlag.
• Kjebekk, Erik 1996. Misjon i 100 år. Agder krets av Norsk Luthersk Misjonssamband 1896 – 1996. Bygland: Utgitt av kretsstyret.
• Kjebekk, Erik 2004. Haugerørsla i Evje og Hornnes. Evje: Evje og Hornnes sogelag.
• Kjebekk, Erik 2002. Misjon og vekking i eit bygdesamfunn. Evje: Evje og Hornnes sogelag.
• Kleveland, Olav Arne 2000. Flot nikkelgruve – Evje nikkelverk. Evje: Evje og Hornnes sogelag.
• Kleveland, Olav Arne 2006. Gjennombrotet for arbeidarrørsla i Evje. Evje: Evje og Hornnes sogelag.
• Moi bedehus 100 år 2006. Laga til jubileumsfesten 5. november 2006.
• Olsen, Finn Emanuel 1997. Det gror langs veien. For Gud er alt mulig. Når lysene tennes 38. Oslo: Lunde Forlag.
• Ropeid, Andreas 1980. «Misjon og bedehus», i Norges Kulturhistorie. Bind 4. Oslo: H. Aschehoug & CO (W. Nygaard).
• Wiig Sjursen, Finn 1973. Indremisjonen i en ny tid. Det Vestlandske Indremisjonsforbund 1898 – 1948 – 1973. Bergen: Utgitt av Det Vestlandske Indremisjonsforbund.
• Aagedal, Olaf 2003. Bedehusfolket. Ein studie av bedehuskulturen i tre bygder på 1980- og 1990-talet. Trondheim: tapir akademiske forlag.
• Aarflot, Andreas 1967. Norsk kirkehistorie. Bind II. Oslo: Lutherstiftelsen.
• Aarflot, Andreas 1971. Hans Nielsen Hauge. Liv og budskap. Oslo – Bergen – Tromsø: Universitetsforlaget.

Andre kjelder

Elles byggjer Erik Kjebekk framstillinga på eige minne, samtalar med folk som kjenner dei lokale bedehusa og bedehuskulturen godt og på styreprotokollar for bedehusa.