322 662
redigeringer
Gardsnamn: Forskjell mellom sideversjoner
Hopp til navigering
Hopp til søk
ingen redigeringsforklaring
mIngen redigeringsforklaring |
Ingen redigeringsforklaring |
||
| (7 mellomliggende versjoner av 2 brukere er ikke vist) | |||
| Linje 7: | Linje 7: | ||
===Gardsnamn med eitt ledd=== | ===Gardsnamn med eitt ledd=== | ||
Mange av de eldste gardsnamna hadde berre eitt ledd, som Ås, Lund, Dal, Nes osb. Gardar med slike namn ligg ofte nær det historiske sentrum for ei bygd, og er ofte den eldste garden på staden. Nokre av endingane nedanfor vart òg brukt usamansett. | Mange av de eldste gardsnamna hadde berre eitt ledd, som Ås, Lund, Dal, Nes osb. Dei fleste av desse er av indoeuropeisk opphav, men ein del stader finst det òg usamansette gardsnamn med opphav i uralske ord (Baggan, Nautan, Soløy(a) (protosamisk ''sōlōj'', 'øy; utmark')) så vel som gardsnamn som vi ikkje kjenner opphavet til (Sola, Oma, Goma). Gardar med slike namn ligg ofte nær det historiske sentrum for ei bygd, og er ofte den eldste garden på staden. Nokre av endingane nedanfor vart òg brukt usamansett. | ||
===-býr/bær=== | ===-býr/bær=== | ||
| Linje 19: | Linje 19: | ||
===-heimr=== | ===-heimr=== | ||
Namneleddet –heimr tyder «bygd», «grend», «bustad» og kanskje «liggjestad». Dei blei særlig brukt frå byrjinga av vår tidsrekning til krign år 600/800. Dei er vanlege over heile landet, men særlig i [[Trøndelag]], [[Oppland]], [[Buskerud]] og [[Akershus]]. Det er kjend kring 1000 gardar med slike namn, alle med samansette namn. Desse har no gjerne endingane –em, -om, -øm eller –åm. Forledda er gjerne dyrenamn, plantenamn eller gudenamn. | Namneleddet –heimr tyder «bygd», «grend», «bustad» og kanskje «liggjestad». Dei blei særlig brukt frå byrjinga av vår tidsrekning til krign år 600/800. Dei er vanlege over heile landet, men særlig i [[Trøndelag]], [[Oppland]], [[Buskerud]] og [[Akershus]]. Det er kjend kring 1000 gardar med slike namn, alle med samansette namn med unntak av [[Heim (Hemne)|Heim]] i [[Sør-Trøndelag]] og [[Heim (Sand)|Heim]] i [[Ryfylke]]. Desse har no gjerne endingane –em, -om, -øm eller –åm. Forledda er gjerne dyrenamn, plantenamn eller gudenamn. | ||
===-land=== | ===-land=== | ||
| Linje 27: | Linje 27: | ||
===-staðir=== | ===-staðir=== | ||
Leddet - staðir tyder «stad» og «bustad», og kan også brukast om «mjølkeplass». Dei blei brukt frå kring 400 e.Kr. til kring år 1000, særleg på [[Austlandet]] og i [[Trøndelag]], [[Vest-Agder]] og [[Rogaland]]. Det blei | Leddet - staðir tyder «stad» og «bustad», og kan også brukast om «mjølkeplass». Dei blei brukt frå kring 400 e.Kr. til kring år 1000, særleg på [[Austlandet]] og i [[Trøndelag]], [[Vest-Agder]] og [[Rogaland]]. Det blei brukt i samansette namn, som det er kjend kring 2500 av. Dei har i dag endingane –sta, -st, -stå, -sto eller –stø. Forledda var gjerne personnamn, elvenamn eller trenamn. | ||
===-setr=== | ===-setr=== | ||
| Linje 43: | Linje 43: | ||
===-garðr=== | ===-garðr=== | ||
Leddet –garðr ryder «inngjerda plass» eller «gard», og kan òg tyde «gjerde». Dette er òg namn på nyare gardar, frå kring 1000 til 1350. Ulikt –ruð var det ikkje vanleg etter svartedauden. Det er kjend kring 1000 gardar med slike namn. Dei er vanlegast på [[Austlandet]] og i [[Ål kommune|Ål]]. Namna endar nå gjerne på –gar eller –går, eller på –gard/-gård der –rd uttalast som tjukk l. Forledda er gjerne personnamn eller yrkesnamn. | Leddet –garðr ryder «inngjerda plass» eller «gard», og kan òg tyde «gjerde». Dette er òg namn på nyare gardar, frå kring 1000 til 1350. Ulikt –ruð var det ikkje vanleg etter svartedauden. Det er kjend kring 1000 gardar med slike namn. Dei er vanlegast på [[Austlandet]] og i [[Ål kommune|Ål]]. Namna endar nå gjerne på –gar eller –går, eller på –gard/-gård der –rd uttalast som tjukk l. Forledda er gjerne personnamn eller yrkesnamn. | ||
==Bruksnamn== | |||
Når ein gard vert delt, er det ofte at dei einskilde bruka framleis nyttar det opphavlege gardsnamnet, sjølv om ein også ofte finn døme på at dei skifter til eit heilt anna namn. Når dei held på det gamle namnet, vert det naudsynt med eit ekstra ledd som fortel kva for bruk ein meiner. Det ein finn mest av er namn laga ut frå himmelretningane, men dei kan også gå på storleik, alder, plassering av bruka i høve til kvarandre eller plassering i landskapet. Det er eit vell av slike namneledd, så ein kan ikkje ramse opp alle her, men nedanfor kjem ein oversikt over nokre vanlege formar. Fordi slike ledd ikkje alltid har vorte normert, er det ofte store skilnader mellom dei ulike dialektane, så ein kan til dømes finne same namnet med former som -stog, -stoga, -stug-, stuggu, -stuggua eller -stua. I lista er berre dei formane som opptrer mest tatt med. Formar på -gard eller -garden finst jamnt over også med formane -gård og -gårder; desse er ikkje tatt med om ikkje det første leddet skiljer mellom målformane. | |||
===Himmelretningane=== | |||
Ein finn fleire variantar av nord og sør enn av aust og vest, og dette er ikkje tilfeldig. I eldre tid nytta ein mange stader mest berre nord og sør når ein skulle namngje gardane; nord dekka då alt som låg nord- og austover, medan sør dekka bruka som låg sør- og vestover. | |||
* Nordgard, Nordgarden, Nordstog, Nordstoga, Nordstug, Nordby, Der nord, Der nor. | |||
* Sørgard, Sørgarden, Sørstog, Sørstoga, Sørstug, Systog, Sundby, Der sør, Der sø. | |||
* Austgard, Austegard, Austgarden, Austegarden, Østgården, Østby, Der aust. | |||
* Vestgard, Vestgarden, Vestby. | |||
===Storleik=== | |||
* Store, Diger-. | |||
* Lille, Vesle. | |||
===Alder=== | |||
* Gammalstog, Gamlestua. | |||
* Nystog, Nystua. | |||
===Plassering i høve til andre bruk eller i landskapet=== | |||
* Der heime (oftast plassering på det opphavlege tunet). | |||
* Mellom, Mellem (kan truleg i nokre døme også vise til storleiken). | |||
* Der inne, Innistog. | |||
* Utistog, Utigarden, Utistua. | |||
* Der uppe, Øvergarden, Oppistua. | |||
* Der nere, Der nede, Nergarden, Nigarden, Nistua. | |||
* Der hite. | |||
* Bortigarden, Bortistua. | |||
===Brukarnamn=== | |||
* Pestua. | |||
* Olagarden, Olastua. | |||
==Litteratur== | ==Litteratur== | ||
| Linje 50: | Linje 89: | ||
* Holmsen, Andreas: ''Norges historie. Fra de eldste tider til 1660'', Oslo 1939 | * Holmsen, Andreas: ''Norges historie. Fra de eldste tider til 1660'', Oslo 1939 | ||
[[Kategori:Stedsnavn]] | |||
[[Kategori:Datering]] | [[Kategori:Datering]] | ||
{{nn}} | |||