Gardsnamn: Forskjell mellom sideversjoner

'''[[Gardsnamn]]''' er for lokalhistorikarar ikkje berre namn på gardar og stader, men òg ein kjelde til kunnskap om lokalhistoria. Namna kan ofte brukast til datering av garden, i det minste til å få ei [[relativ datering]] av gardane i ei bygd. Slik vi i dag har namnemoter for personnamn, ser man i tidlegare tider spor etter namnemoter eller tradisjonar for gardsnamn. Dei er óg kjelder til anna lokalhistorisk informasjon, som kyrkjeindikasjonar, kultstader og trekk i landskapet som ikkje lenger er like openberre.

I forskinga på gardsnamn skil man ut ni hovudledd som er særs vanlege.  

Leddet -vin tyder «naturleg eng» eller «beitemark», og blei særleg brukt i tida frå byrjinga av vår tidsrekning til kring år 800. Dei er vanlege i [[Sør-Norge]], og utgjer særleg stor andel av namna i [[Aker herred|Aker]], [[Voss]] og Mjøsbygdene. Opp mot 50 gardar kan ha hatt usamansett –vinnamn, men tolkinga er usikker. Det er kjend kring 1000 gardar med samansette –vinnamn. Desse har i dag gjerne endingar som –e, -i, -en, -in, -n og –ve. Forleddet var gjerne eit gudenamn, plantenamn, elvenamn eller eit namn knytte til jordgrunnen.  

Namneleddet –heimr tyder «bygd», «grend», «bustad» og kanskje «liggjestad». Dei blei særlig brukt frå byrjinga av vår tidsrekning til krign år 600/800. Dei er vanlege over heile landet, men særlig i [[Trøndelag]], [[Oppland]], [[Buskerud]] og [[Akershus]]. Det er kjend kring 1000 gardar med slike namn, alle med samansette namn med unntak av [[Heim (Hemne)|Heim]] i [[Sør-Trøndelag]] og [[Heim (Sand)|Heim]] i [[Ryfylke]]. Desse har no gjerne endingane –em, -om, -øm eller –åm. Forledda er gjerne dyrenamn, plantenamn eller gudenamn.

Endinga –land tyder «folkland», «mark» eller «åker», og fantest både i usamansette og samansette namn. Dei blei brukt i tida frå kring 200 e.Kr. til år 1000 Av dei usamansette er det kjend berre kring 20, medan det er heile 2000 samansette –landnamn. Det er òg kjend kring 100 [[støl]]ar med –landnamn. Dei finst særlig i [[Telemark]], [[Agder]], [[Rogaland]] og [[Hordaland]], og har no gjerne endingane –lann eller –lænn. Forledda er gjerne naturnamn, trenamn, personnamn eller gudenamn.

Leddet - staðir tyder «stad» og «bustad», og kan også brukast om «mjølkeplass». Dei blei brukt frå kring 400 e.Kr. til kring år 1000, særleg på [[Austlandet]] og i [[Trøndelag]], [[Vest-Agder]] og [[Rogaland]]. Det blei brukt i samansette namn, som det er kjend kring 2500 av. Dei har i dag endingane –sta, -st, -stå, -sto eller –stø. Forledda var gjerne personnamn, elvenamn eller trenamn.  

Leddet –garðr ryder «inngjerda plass» eller «gard», og kan òg tyde «gjerde». Dette er òg namn på nyare gardar, frå kring 1000 til 1350. Ulikt –ruð var det ikkje vanleg etter svartedauden. Det er kjend kring 1000 gardar med slike namn. Dei er vanlegast på [[Austlandet]] og i [[Ål kommune|Ål]]. Namna endar nå gjerne på –gar eller –går, eller på –gard/-gård der –rd uttalast som tjukk l. Forledda er gjerne personnamn eller yrkesnamn.

Når ein gard vert delt, er det ofte at dei einskilde bruka framleis nyttar det opphavlege gardsnamnet, sjølv om ein også ofte finn døme på at dei skifter til eit heilt anna namn. Når dei held på det gamle namnet, vert det naudsynt med eit ekstra ledd som fortel kva for bruk ein meiner. Det ein finn mest av er namn laga ut frå himmelretningane, men dei kan også gå på storleik, alder, plassering av bruka i høve til kvarandre eller plassering i landskapet. Det er eit vell av slike namneledd, så ein kan ikkje ramse opp alle her, men nedanfor kjem ein oversikt over nokre vanlege formar. Fordi slike ledd ikkje alltid har vorte normert, er det ofte store skilnader mellom dei ulike dialektane, så ein kan til dømes finne same namnet med former som -stog, -stoga, -stug-, stuggu, -stuggua eller -stua. I lista er berre dei formane som opptrer mest tatt med. Formar på -gard eller -garden finst jamnt over også med formane -gård og -gårder; desse er ikkje tatt med om ikkje det første leddet skiljer mellom målformane.