Husbondshold

Arbeid pågår: Vennligst ikke rediger artikkelen mens arbeidet pågår. Se redigeringshistorikken for detaljer.

Det har trolig ikke vært gjort noen endringer på artikkelen den siste uka. I så fall kan denne markeringa fjernes, men sjekk redigeringshistorikken og eventuelt diskusjonssida først.

Husbondshold er ei nemning som i leiglendingstida vart brukt om ulike avgifter frå bønder og husmenn til jorddrotten (jordherre, godseigar). Nemninga er opphavleg meint å indikere at avgiftsytaren anerkjente avgiftsmottakaren som sin husbond. Det var mest brukt i Danmark, der jordeigedomssystemet var meir føydalt prega enn i Noreg.

Husbondhold i Danmark

Ein hovudvariant av avgifta i Danmark vart betalt av dei relativt få sjølveigarbøndene der til kongen ved brukar/eigarskifte. Jamvel om sjølveigarbøndene hadde tilnærma full eigedoms- og råderett over gardane sine, hevda altså kongen ein overeigedomsrett og dermed eit husbondsforhold overfor bøndene. Dei fleste danske bønder var festebønder (leiglendingar) som anerkjente godseigaren som husbond. Det forholdet var innbaka i lov-, kontrakt- og sedvanebundne avgifter, plikter og rettar i festeforholdet. Ikkje minst vart husbondsforholdet manifestert i det formulerte kravet om at festebonden skulle vere sin husbond «hørig og lydig». Slik sett vart husbondshold unødvendig, og var ikkje vanleg brukt som pålegg på festebønder. Men under dei store landboreformene i Danmark frå 1780-åra og frametter, da ein stor del av leiglendingsbruka vart overdregne til brukarane til sjølveige eller arvefeste med rett til å selje og pantsetje jorda, betinga seljarane seg stundom husbondshold ved framtidige eigar/brukarskifte på desse bondegardane. Det vart altså ein parallell til det gamle kongelege kravet på husbondsstatus overfor dei «gamle» sjølveigarbøndene. Denne form for husbondhold eksisterte til eit godt stykke inn på 1900-talet, til ei lov frå 1918 gav høve til å avløyse slike ytingar.

Ein eldre variant av husbondhold fanst i dei områda av Danmark som vornedskapet eksisterte frå 1400-talet fram til ca. 1700. Vornede bønder kunne ikkje flytte frå godset utan løyve frå godsherren. Når godsherren gav sine bønder løyve til midlertidig i ta bustad utanfor godset, vart husbondhold pålagt som anerkjenning av at den vornede framleis høyrde inn under godsherrens husbondsmakt.

Somme stader vart husbondhold pålagt husmenn, handverkarar og andre som tilhøyrde godset, men som ikkje var festebønder.

Husbondhold i Noreg

Den vanlegaste bruken av nemninga husbondhold i Noreg, synest å vere som ein dansk omsetjing av den gamle leiglendingsavgifta tredjeårstake (elles også kalla holding).