Kjeldearkiv:Tidsskrift for Valdres historielag 1935: Forskjell mellom sideversjoner

Artiklane er om spelemannen Jørn Hilme og sønene hans, og er henta frå Tidsskrift for Valdres historielag 1935, og er forfatta av Olav Moe og av Knut Hermundstad.

På ein liten, fatigsleg heimstad i gamle Solabu, Ulnes, var han fødd og alen den merkelege mannen, som kom til å verka so sterkt inn på norsk musikkliv — ikkje berre i slåttespel, men som ogso skapte grunnto til våre største komponistar.<br />

Jørn Hilme vart i Valdres og grannebygdene det som Myllarguten var for Telemark. Og som Myllarguten, var Hilmeguten ikkje berre ein god spelmann, men ogso ein stor slåttediktar.<br />

Det kan med sanning seiast at Jørn Hilme er skaparen av den slåtteform som råder i Valdres, Hallingdal og i Sogn. Ja, tilmed i Telemark, Numedal og på Voss vil ein finne slåttar som anten beinveges er Hilmeslåttar, med litt stedleg tilmåting, eller som ber tydelege merke av Hilmeslåttane. Ein kan i fyrste rekkje nemna Hilmerengjone som alt tidleg vart nytta i Telemark m. a. av Luråsane. Og ein slått som i Telemark i våre dagar i spelmannskrinsar nemnest «Kåte Reiar», det er ein i Valdres gamal og velkjend Hilmeslått, med alle sermerke frå Jørn Hilme si slåttebyggingskunst. Ein av læresveinane til Jørn Hilme, Gullik Teigstol og likeins Ola Hamre, båe frå Vestre Slidre, dei kalla slåtten «Anne Vik».<br />

Det er sagt av dr. O. M. Sandvik i boki hans um Gudbrandsdalsmusikken, og av konservator Rikard Berge i «Norges Musikkhistorie» at Jørn Hilme laga sine slåttar med emne frå andre bygder! Soleis seier Sandvik um ein av Jørn Hilme sine mest sermerkte og storfelte slåttar, «Jørnrengja» (Hilmerengja) at «Jørn Hilme har laget sammen sin leik av bestanddeler mangesteds frå, og resultatet er blitt upersonleg, om komposisjonen endå er teknisk godt gjort og passende for hardingfelen». Ja, han seier tilmed beintfram at for Hilmerengja «må originalene være å søke i Gudbrandsdalen». Denne tyding er so gal som ho kan verta. Og den einaste grunnen for at ein musikkautoritet som dr. Sandvik kan koma til eit slikt resultat, er den at han dømer ut frå ei forfuska form av den verkelege Hilmerengja som finst i Arne Bjørndal «Norske slåttar», nedskriven på Voss.<br />

Um dei gamle spelmenn gjekk det fælslege segner um alle trollskapskunster dei nytta i kunsti si og som i grunnen gjorde dei større som spelmenn. Det var trui på dulde makter, som huldri og nykken og grimen, som fengde og fengsla folket når kunstnargiren fekk makt over spelmannen, livet i draum og dikt. Der hadde folkemusikken si vogga og si næring. Det var den greske mytefigur Orfeus, han som spela so fint at steinane laut gråta og villdyri vart venlege av seg, det var den same Orfeus som gjekk att i dei store flogvit av norske spelmenn på Jørn Hilme si tid. Denne løyndomsmakti måtte naturleg gjeva seg konkrete utslag. Og med ein fantasi so rik som den, vårt folk hev havt og enno hev, var det lett å finna konkrete prov på trolldomskunstene hjå dei gamle spelmenn.<br />

Den fyrste: Korleis han lærde seg til å slå ut sine medtevlarar ved rett og slett å trolla av strengene for dei i kampstundene o. s. fr. Gjetordet gjekk at ein finne heitte Hjorte-Jo, og som budde saman med ei heks av ei kjerring i ei fillehytte øvst på Borgund i Lærdal - - like uppunder fjellet, han kunde nok «meir enn metta seg,» sa folk. Sjølv hadde han vore ein ovgod spelmann, men hadde lote lagt fela på hylla for husfreden si skuld. Kona hadde vorte «haugianer» og trudde — som andre haugianarar den ti di — at fela var djævelens reidskap. Jørn hadde vore på Lærdalsmarknaden, og no på heimturen vilde han, som ung, ihuga spelmann, freista å få han Hjorte-Jo ut med kunstene sine. Jørn laga seg so at han kom til Borgund seint ein kveld, spurde seg fram og kom inn til Jo og kona hans ved sengetid. Han bad um hus natti over. Men det var eit lite hus og berre eit rom med ei seng, og dei svara båe at dei diverre ikkje kunde hysa han.

Og når ein musikkautoritet kan tala so hugheilt og varmt um Valdresmusikken — ogso som fundament for song og musikklivet jamvel ute i den vide verdi, so hev det sikkert sin grunn i at her hev vore musikkmeistrar som hev makta å hevja folkemusikken og slåtteformene upp mot kunstneriske høgder. Og av dei alle var Jørn Hilme den største, den skapande krafti. Og når ein veit det, må ein med sorg sjå korleis spelmennene våre idag driv meir og meir burt frå det valdreske grunnto, Hilmesspelet, over til serdrag frå andre bygdelag. Jamvel i Vestre Slidre som var arnestaden for Hilme-slåttane etter Hilmen, jamvel der må ein no leita med ljos og lykte etter ein ekte Hilmeslått, burtsett frå eit par eldre. Ikkje ein av alle dei unge spelmenn som no gledeligvis dyrkar folkemusikken i vår dragspelutskjemde tid, — ikkje ein av dei held seg til Hilmesspelet. Det er telemarkspelet i forfuska utgåve som råder grunnen hjå mesteparten av dei unge. Det einaste ein kan merka att av valdresspel hjå dei unge spelmenn i Valdres no, er nokre levningar etter Jørgen Sagahaugen og Nils Beitohaugen i Øystre Slidre. Og deira spel skilde seg i mange måtar ut frå Hilmesspelet med ei småkrulling. Fint var det nok; men det vanta det storfelte og breidlagde i Hilme-spelet både med umsyn til dei merkelege ristetaki og det rike toneskiftet.<br />

Valdres har vore ein heim for folketonar og folkemusikk, kanskje i rikare mun enn nokor bygd i landet. Og det er ikkje so underleg. Det er sagt at eingong Bjørnson siglde på Hardangerfjorden og såg den mektige natur ikring, ropa han djupt gripen: «Dette er notar som folket lyt danse etter!» Som naturi er, soleis er jamnast folket. Og utan å skrøyte kann ein vel seia at det er få bygdelag i landet som har ein slik skiftande og rik natur som Valdres. Her finn du alt, so nær som det flate og einslungne. Her er himmelhøge fjell og mjuke åslinor. Her er svagande barskogar og yndefulle bjørkelider. Her er syngjande fjellbekker og storsusande elvar. Her er lange fjordar, og småtjern overalt som blinkande trollaugo.<br />

Um Jørn Hilme og folket hans fortel arkivar Leif Midthaug dette frå Statsarkivet på Hamar:<br />

Braute-Timan var av dei sterkaste og sprækaste karane i Valdres. Det er sagt at på Lærdalssmarknaden ein gong sette dei 14 tome sildetunnor etter kvarandre. Han Braute-Timann hoppa uppi ei og nedi hi alle 14! - Ein annan gong var på eit dansarhus på Øyr'n, vilde lærdølene innpå han. Då jaga han huset tomt. — Seinare — etter han var vorten gift — var han og på Øyr'n. Då var det nokre som kjende han og spurde: «Er du gokar endå, du då?» Då gjekk han litt i frå kjerra si, kasta seg over hovudet so ikkje noko tok nedi, og kom på føtene att so søla skvatt. «Like go!» sa han. Men den natti torde han ikkje liggja på Øyr'n. Han køyrde langt uppi Lærdal før han natta seg. Ei tid etter for han til Amerika.<br />

Ein annan var: «E o du p gjentudn våre».(På Vestlandet heiter denne «Nordfjordingen», men han har tydeleg merke av upphaveleg å vera ein Hilmesslått,» seier Olav Moe.)<br />

1.Jørn, busette seg i eller ved Oslo, der han var gift og dreiv kvern og sagbruk.<br />

2.Ingebjørg og<br />