276 671
redigeringer
m
Robot: Endrer mal: Thumb høyre
(Lenke) |
m (Robot: Endrer mal: Thumb høyre) |
||
| (4 mellomliggende versjoner av 3 brukere er ikke vist) | |||
| Linje 1: | Linje 1: | ||
<onlyinclude>{{ | <onlyinclude>{{Thumb|Grevehjelm og krone 1671.jpg|<small>Grevehjelm og krone, slik det var føreskrive i forordninga om Grevernis Privilegier. Merk dei elleve «trallene» (bøylene)i visiret.</small>}}</onlyinclude> | ||
{{ | {{Thumb|Friherrehjelm og krone 1671.jpg|<small>Hjelm og krone for friherrar (baronar), slik det var føreskrive i forordninga om Friherrernis Privilegier. Merk dei sju trallene i visiret.</small>}} | ||
<onlyinclude>'''[[Lensadel]]''' er ei nemning for adelege personar som har godseigedomar i (helst arveleg) [[Leksikon:Lensvesen|forlening]] og ymse særrettar i vederlag for truskap og tenester overfor lensherren (kongen). Det germanske ordet ''len'' har etymologisk same rot som det norske ''lån'', og tilsvara det latinske ''feudum'' (lensgods). | <onlyinclude>'''[[Lensadel]]''' er ei nemning for adelege personar som har godseigedomar i (helst arveleg) [[Leksikon:Lensvesen|forlening]] og ymse særrettar i vederlag for truskap og tenester overfor [[Lensherre|lensherren]] (kongen). Det germanske ordet ''len'' har etymologisk same rot som det norske ''lån'', og tilsvara det latinske ''feudum'' (lensgods). | ||
Meir spesifikt var lensadel nytta som nemning på den nye, høgadelege standen av [[ | Meir spesifikt var lensadel nytta som nemning på den nye, høgadelege standen av [[Greve|grevar]] og [[Friherre|friherrar (baronar)]] som kong [[Christian V]] instituerte i Danmark og Noreg med to forordningar av [[25. juni]] [[1671]]. Eit hovudføremål med dette var å styrke det nye [[Enevelde|einevaldsregimet]] i høve til den gamle høgadelen. Med heimel i desse forordningane vart det oppretta i alt åtte grevskap og eit større tal baroni i dobbeltmonarkiet i tida som følgde. Grevskapa og baronia vart tillagde kongelege godssamlingar i arveleg forlening. To av grevskapa og eitt baroni vart oppretta i Noreg, dvs. grevskapa [[Larvik grevskap|Larvik]] og [[Jarlsberg grevskap|Jarlsberg]] og baroniet [[Rosendal baroni|Rosendal]]. </onlyinclude> | ||
Med greve- og friherretitlane følgde i tillegg til lensgodset også ei rekkje privilegium som inkluderte og femnde vidare enn dei privilegia som alle av adel til kvar tid hadde. Spesifikt lensadelege rettar inkluderte [[Leksikon:Patronatsrett|patronatssrett]] og [[Leksikon:Birk|birkerett]], meir vidtgåande skattefritak og økonomiske rettar, og dessutan makt og mynde over allmugen i grevskapa og baronia som andre stader var tillagt det statlege embetsverket. | Med greve- og friherretitlane følgde i tillegg til lensgodset også ei rekkje privilegium som inkluderte og femnde vidare enn dei privilegia som alle av adel til kvar tid hadde. Spesifikt lensadelege rettar inkluderte [[Leksikon:Patronatsrett|patronatssrett]] og [[Leksikon:Birk|birkerett]], meir vidtgåande skattefritak og økonomiske rettar, og dessutan makt og mynde over allmugen i grevskapa og baronia som andre stader var tillagt det statlege embetsverket. | ||
| Linje 10: | Linje 10: | ||
== Dei fornemste av adel i riket == | == Dei fornemste av adel i riket == | ||
Den nye standen, som i stor mon bestod av nyadla personar, skulle reknast som den mest fornemme av adel i riket. Grevane og baronane vart plasserte høgt i rangen, til dels nest under den kongelege familie, og generelt framom den gamle adelen. På sine våpenskjold kunne dei nyadla setje høvesvis greve- og friherrekrone og hjelm med elleve «traller» for grevar, sju for friherrar. (Traller er bøyler i visiret på den stiliserte turnérhjelmen, sjå illustrasjon). Grevane skulle titulerast «høy- og velbårne», friherrane «høyedle og velbårne». Grevane sine yngre døtre og søner skulle ha friherretitlar, og ei grevedotter kunne til og med tiltalast som «frøken», noko som til da berre hadde vore brukt om kongsdøtre. | Den nye standen, som i stor mon bestod av nyadla personar, skulle reknast som den mest fornemme av adel i riket. Grevane og baronane vart plasserte høgt i [[Leksikon:Rang|rangen]], til dels nest under den kongelege familie, og generelt framom den gamle adelen. På sine våpenskjold kunne dei nyadla setje høvesvis greve- og friherrekrone og hjelm med elleve «traller» for grevar, sju for friherrar. (Traller er bøyler i visiret på den stiliserte turnérhjelmen, sjå illustrasjon). Grevane skulle titulerast «høy- og velbårne», friherrane «høyedle og velbårne». Grevane sine yngre døtre og søner skulle ha friherretitlar, og ei grevedotter kunne til og med tiltalast som «frøken», noko som til da berre hadde vore brukt om kongsdøtre. | ||
== Opprettinga 1671 == | == Opprettinga 1671 == | ||
Lensadelen vart innstifta ved to kongelege forordningar, «Grevernis Privilegier» og «Fri-Herrernis Privilegier», båe daterte [[25. juni]] [[1671]]. Friherre blir i Norden brukt synonymt med baron. Saman med den fyrste [[Leksikon:Rang|rangforordninga]] som var utferda same dagen, og innføringa av [[Rangadel|rangadelen]] i [[1679]], gjorde etableringa av lensadelen sitt til å omforme adelskapet for å få det til å passe betre med eineveldets ideologi og styringssystem. [[Leksikon:Dannebrogsorden|Dannebrogsordenen]], som også vart innstifta av kongen i 1671, kan sjåast i det same perspektivet. Det var eit prestisje- og premieringssystem som tente til å nøytralisere den gamle adelens makt og innverknad, og som kunne forebygge eventuelle forsøk frå deira side på å vinne attende rettar og den makt som hadde vorte fråteke dei i og med innføringa av eineveldet. Med historikaren [[Knut Myklands]] ord var føremålet frå kongens side «dels å skape en stand som skulle kaste glans over kongen og var avhengig av kongen, dels å degradere den gamle adelen ved at grevene og baronene ble stilt foran dem i rang.»<ref>Mykland, K. 1977:140</ref> Og Mykland påpeikar i samband med dette at i berre eitt av dei åtte nye grevskapa var den opphøgde greven av gammal adel. Lensadelen var «nye menn» som hadde kongen og eineveldet å takke for sin posisjon. | Lensadelen vart innstifta ved to kongelege forordningar, «Grevernis Privilegier» og «Fri-Herrernis Privilegier», båe daterte [[25. juni]] [[1671]]. Friherre blir i Norden brukt synonymt med baron. Saman med den fyrste [[Leksikon:Rang|rangforordninga]] som var utferda same dagen, og innføringa av [[Rangadel|rangadelen]] i [[1679]], gjorde etableringa av lensadelen sitt til å omforme adelskapet for å få det til å passe betre med eineveldets ideologi og styringssystem. [[Leksikon:Dannebrogsorden|Dannebrogsordenen]], som også vart innstifta av kongen i 1671, kan sjåast i det same perspektivet. Det var eit prestisje- og premieringssystem som tente til å nøytralisere den gamle adelens makt og innverknad, og som kunne forebygge eventuelle forsøk frå deira side på å vinne attende rettar og den makt som hadde vorte fråteke dei i og med innføringa av eineveldet. Med historikaren [[Knut Myklands]] ord var føremålet frå kongens side «dels å skape en stand som skulle kaste glans over kongen og var avhengig av kongen, dels å degradere den gamle adelen ved at grevene og baronene ble stilt foran dem i rang.»<ref>Mykland, K. 1977:140</ref> Og Mykland påpeikar i samband med dette at i berre eitt av dei åtte nye grevskapa var den opphøgde greven av gammal adel. Lensadelen var «nye menn» som hadde kongen og eineveldet å takke for sin posisjon. | ||
{{ | {{Thumb|Griffenfeldt.jpg|<small>Peder Schumacher (1635-1699), greve av Griffenfeldt</small>}} | ||
Ein av dei viktigaste av den nye tids menn, kongens kammersekretær (m.m.m.) [[Peder Schumacher]], stod sentralt i utforminga av systemet med rangorden og lensadel. Han vart sjølv adla under namnet Griffenfeldt same året som lensadelen vart instituert, og opphøgd til greve to år seinare, den 26. november 1673. Med grevetittelen følgde det tidlegare [[Tønsberg amt]] i forlening som nytt grevskap. | Ein av dei viktigaste av den nye tids menn, kongens kammersekretær (m.m.m.) [[Peder Schumacher]], stod sentralt i utforminga av systemet med rangorden og lensadel. Han vart sjølv adla under namnet Griffenfeldt same året som lensadelen vart instituert, og opphøgd til greve to år seinare, den 26. november 1673. Med grevetittelen følgde det tidlegare [[Tønsberg amt]] i forlening som nytt grevskap. | ||
== Lensadelen i Noreg == | == Lensadelen i Noreg == | ||
{{ | {{Thumb|Gyldenløve.jpg|<small>Statthaldar grev Ulrik Frederik Gyldenløve (1638-1704).</small>}} | ||
[[Bilde:Wedel Jarlsberg 1641-1717.jpg|thumb|<small>Gustav Wilhelm Wedel Jarlsberg (1641-1717), greve, kommanderande general i Noreg. Han var den fyrste lensgreven av Jarlsberg, da han kjøpte Tønsberg grevskap 1683 og fekk det omgjort til Jarlsberg grevskap 4. januar 1684.</small> ]] | [[Bilde:Wedel Jarlsberg 1641-1717.jpg|thumb|<small>Gustav Wilhelm Wedel Jarlsberg (1641-1717), greve, kommanderande general i Noreg. Han var den fyrste lensgreven av Jarlsberg, da han kjøpte Tønsberg grevskap 1683 og fekk det omgjort til Jarlsberg grevskap 4. januar 1684.</small> ]] | ||
[[Bilde:Rosenkrantz L 1628-85.jpg|thumb|<small>Ludvig Rosenkrantz (1628-1685), den fyrste friherren til Rosendal baroni. Han var også amtmann i Stavanger. Samtidig målarstykke.</small>]] | [[Bilde:Rosenkrantz L 1628-85.jpg|thumb|<small>Ludvig Rosenkrantz (1628-1685), den fyrste friherren til Rosendal baroni. Han var også amtmann i Stavanger. Samtidig målarstykke.</small>]] | ||
{{ | {{Thumb|Axel Rosenkrantz.jpg|<small>Baron Axel Rosenkrantz (død 1723). Han var den siste av baronane som hadde Rosendal i len frå kongen. Pga ein fysisk skavank fekk han vuisstnok kallenamnet Baron Klump</small>}} | ||
=== To grevskap og eit baroni === | === To grevskap og eit baroni === | ||
| Linje 44: | Linje 44: | ||
*[[Leksikon:Patronatsrett|Patronatsrett]], dvs. kallsrett (rett til å utnemne prestar) og dessutan eigedomsrett til alle kyrkjene i grevskapa med dei inntekter og utgifter som følgde med. | *[[Leksikon:Patronatsrett|Patronatsrett]], dvs. kallsrett (rett til å utnemne prestar) og dessutan eigedomsrett til alle kyrkjene i grevskapa med dei inntekter og utgifter som følgde med. | ||
*Jurisdiksjon og administrativt mynde over byar. Larvik vart i lensbrevet overlate til grevskapet, dvs. at byen ikkje fekk eigne [[Leksikon:Kjøpstad|kjøpstadsprivilegium]], og greven skulle utnemne byadministrasjonen. Tønsberg med ladestadene [[Strømsø]] og [[Holmestrand]] vart lagt til grevskapet, men Tønsberg og Holmestrand vart utskilde att allereie i 1684. Strømsø vart derimot hengande ved grevskapet med omsyn til utnemning byfut der. | *Jurisdiksjon og administrativt mynde over byar. Larvik vart i lensbrevet overlate til grevskapet, dvs. at byen ikkje fekk eigne [[Leksikon:Kjøpstad|kjøpstadsprivilegium]], og greven skulle utnemne byadministrasjonen. Tønsberg med ladestadene [[Strømsø]] og [[Holmestrand]] vart lagt til grevskapet, men Tønsberg og Holmestrand vart utskilde att allereie i 1684. Strømsø vart derimot hengande ved grevskapet med omsyn til utnemning av byfut der. | ||
*Oppebørsel av offentlege skattar. Grevane vart overlatne den kongelege oppebørselen av skattar og avgifter bortsett frå tollen. Grevens godsforvaltar vart kalla «amtsforvaltar» overtok i praksis derfor alle funksjonar som dei kongelege futane hadde elles (oppebørsels- og politimakt). Som innan rettsvesenet, skilde baroniet seg frå dei to grevskapa at den «offentlege» oppebørselsmakta galdt berre på baroniets eigne leiglendingsgardar. Grevane og baronen fekk også ein del av dei offentlege skattane og avgiftene som inntekt for seg, sjå neste avsnittet. | *Oppebørsel av offentlege skattar. Grevane vart overlatne den kongelege oppebørselen av skattar og avgifter bortsett frå tollen. Grevens godsforvaltar vart kalla «amtsforvaltar» overtok i praksis derfor alle funksjonar som dei kongelege futane hadde elles (oppebørsels- og politimakt). Som innan rettsvesenet, skilde baroniet seg frå dei to grevskapa at den «offentlege» oppebørselsmakta galdt berre på baroniets eigne leiglendingsgardar. Grevane og baronen fekk også ein del av dei offentlege skattane og avgiftene som inntekt for seg, sjå neste avsnittet. | ||
| Linje 61: | Linje 61: | ||
'''Næringsprivilegium''' | '''Næringsprivilegium''' | ||
*Lensprivilegia av 1671 heimla einerett til bergverksdrift og jakt i grevskapa/baronia. | *Lensprivilegia av 1671 heimla einerett til bergverksdrift og jakt i grevskapa/baronia. | ||
*Larvik-greven fekk betydelege privilegium for sine verksemder, [[ | *Larvik-greven fekk betydelege privilegium for sine verksemder, [[Treschow-Fritzøe AS|Fritzøe jernverk]] og sagbruk | ||
== Eit nyføydalt element i riket == | == Eit nyføydalt element i riket == | ||
| Linje 82: | Linje 82: | ||
[[Kategori:Etableringer i 1671]] | [[Kategori:Etableringer i 1671]] | ||
{{F2}} | {{F2}} | ||
{{ikke koord}} | |||
{{nn}} | |||