Lunnøy: Forskjell mellom sideversjoner

'''[[Lunnøy]]''' er ei fråflytta øy i [[Austevoll kommune]]. Ein finn spor etter menneske frå førhistorisk tid ved at det ligg gravhaugar og fleire mindre [[kleberstein|klebersteinsbrot]] frå [[jernalderen|yngre jernalder]] her. Dei første skriftlege kjeldene som fortel om busetjinga, er frå 1600-talet. Det har aldri vore fleire enn fire gardsbruk på øya, og det høgaste folketalet var 40 personar i 1940. Talet på husstandar var åtte i 1940-åra. Gardbrukarane på den 0,6 kvadratkilometer store øya var [[fiskerbonde|fiskarbønder]]. I 2019 flytta den siste fastbuande frå Lunnøy. Fleire fritidsbustader er bygde dei siste tiåra, og den lokale snøggbåtruta har stjernestopp her.

Namnet kjem av norønt ''hlunnr'' som betyr lunne eller rund stokk, ein såkalla rullestokk, som vart lagt under båten når den skulle dragast på land. Ser ein øya frå nord, skrår ho austover, og dei runde haugane på austsida liknar lunnar som ligg etter kvarandre oppover eit båtoppdrag</onlyinclude>.<ref>Rygh 1910 s. 248 og Tufteland 1976 s. 134</ref>.

På ein av dei høgaste haugane, Grefta, ligg ein gravhaug frå yngre jernalder, og ved foten av haugen ligg ei barnegrav. Gravhaugane er ikkje utgravde, men vart tidfesta av ein arkeolog i 1950-åra.<ref>Opplyst av Lars Lunnøy 10. juli 1979</ref>  

Det er fleire merke etter klebersteinsuttak på øya. I Naustvika og på Grøneviksnakkane er det gryteemne som ein ikkje har greidd å løysa frå berget. Det er funne ei klebersteinsgryte her.<ref>Indrelid, Svein: Strilesoga. Nord- og Midhordland gjennom tidene. Bind 1. Bergen 1997. s. 113.</ref>. I Gjermundsvika tok ein ut fiskesøkke til snøre og garn- og notstein fram til omkring 1900. Det er funne ei spesiell borvinne som truleg vart brukt til å bora hol i klebersteinen. <ref>Opplyst av Lars Lunnøy 10. juli 1979</ref>

I 1669 hadde Lars Eriksen 10 kyr, hest, geiter, sauer og grisar, og han avla 15 [[Leksikon:åtting|åttingar]] korn <ref>Tufteland 1978 s. 139</ref>. Storleiken på skatt, skyld, avling og buskap viser at Lønnøy-bruket var større enn gjennomsnittsbruka i Austevoll. Under bruket var det ein husmannsplass der Størch Lundøen var [[husmann]] i 1673. Lars Eriksen hadde fiskebruk og [[jakt]], og han gjorde gode turar på fiske, særleg etter sild og brisling. Salta i tønner frakta han fangsten til oppkjøparar i Bergen og Stavanger. Elles brukte han jakta til føring av ulike varer for andre.

Lars Eriksen var gift med Christi Gundersdotter, og dei hadde seks barn, tre søner og tre døtre.<ref>Tufteland 1978 s. 139</ref> Den tredje eldste sonen, Niels (1629-1708), overtok garden og sjøbruket i 1669, og i manntalet frå 1701 er han oppført som fattig bonde. Grunnen til fattigdommen er mest sannsynleg dei dårlege sildefiskeria dei siste tiåra på 1600-talet.<ref>Norges kyst- og fiskerihistorie 2014, bind 1 s.</ref>. Samtidig kan dei klimatisk kalde tidene hatt negative verknader på jordbruket. Husmannen er og borte.

[[Matrikkelforarbeidet 1723|Matrikkelførebuinga frå 1723]] fortel at det var to brukarar på øya, og dei er oppførte som fattige <ref>[http://arkivverket.no/URN:db_read/db/39177/96/ Matrikkelforarbeidet 1723]</ref>. Det er framleis to brukarar ifølgje folketeljinga i 1801 <ref>[http://digitalarkivet.arkivverket.no/ft/person/pf01058381003322 Folketeljinga 1801]</ref>. Folketeljinga i 1865 viser at at det var tre bruk her, og alle var [[Leksikon:leilending|leiglendingar]] og fiskarar. I 1900 hadde øya tre bruk og fire brukarar, og i 1930 var det fire matrikulerte bruk her.

== Folketalet ==

Manntalet frå 1664-1666 fortel at det budde fire vaksne menn på Lunnøy, og dei hadde til saman fem søner som var i byrjinga av 20-åra <ref>[http://arkivverket.no/URN:db_read/ft/35518/30/ Manntalet 1664-1666] </ref>. Kvinnene vart ikkje talde før i folketeljinga i 1801. Tala i tabellen byggjer på folketeljingane, bortsett frå 1940, 2014 og 2019.

|1940 || 40*

Lunnøy var ein av dei første 15 skulekrinsane i kommunen som i 1920 innførte [[Språkskiftet til nynorsk i Austevoll|nynorsk som opplæringsmål]]. Lærebøker som kunne skaffast på nynorsk, vart straks kjøpte inn i motsetning til i dei fleste andre skulekrinsane. Ved ein bispevisitas i 1928 i kyrkja på [[Stolmen]] var ei 13 år gamal jente frå Lunnøy den einaste som sa fram salmevers på nynorsk frå Landstads salmebok og tekstar frå bibelsoga og Martin Luthers katekisme. Det var den ihuga nynorskmannen biskop [[Peter Hognestad]] som stod for visitasen av den tettpakka rekkja av skulungar som stod mellom kyrkjebenkane. Bruken av nynorsk vart grundig kommentert av  biskopen, og lunnøyfolket sat og smilte i kyrkjebenkane. <ref>Opplyst av Lars Lunnøy i 10. juli 1978 og Marta Våge i mars 1997</ref>.  

I 1932 begynte mennene og gutungane å byggja veg frå heimehusa til Gjermundsvika. Vegrbeidet vart gjort som pliktarbeid, det vil seia at kvar husstand måtte arbeida eit visst tal dagar i året. Arbeidet vart gjort med handemakt mellom onnene og sesongfiskeria, og difor gjekk det sakte.  Kommunen løyvde pengar til sprengstoff og skytebas, men i 1950-åra fekk arbeidsfolket løn av kommunen for vegarbeidet. Samtidig fekk dei handboremaskin, og det letta minearbeidet som dei til denne hadde utført med bor og feisel. Den omlag 300 meter lange vegen stod ferdig midt i femtiåra.

 

I 1954 vart det bygd ein 10 meter lang kai. Innbyggjarane søkte om rutebåtstopp, men fekk avslag. Dei måtte halda fram med å borda rutebåten som likevel la til kaien når tunge eller større varer skulle lossast. Seinare fekk øya stjernestopp, og den lokale snøggbåten har i 2024 stopp for dei som skal til og frå fritidsbustadene på øya.  

 

Det vart fart på utbygginga av telefonen i Austevoll kommunen i 1950-åra, og det vart løyvd pengar til telefonlinje. Lunnøy-folket meinte det var viktigare å få vegen ferdig, og difor gjekk pengane til vegarbeidet. I 1954 vart det lagt telefonkabel frå [[Selbjørn]] til Lunnøy. Karane var med og sette opp telefonstolpane saman med folk frå Telegrafverket, og for det fekk dei to kroner timen som vart trekt frå tilknytingsavgifta.

 

 

 

 

I 1965 begynte eit lenge etterlengta hamnearbeid med mudring og anna utbetring av Vågen. Det tok 30 år frå den første søknaden vart sendt til kommunen og arbeidet var i gong. Grunnen var at styresmaktene var uvillige til å bruka store summar på ei hamn der det budde så lite folk. Hamnearbeidet var ferdig i 1967, og det vart bygd naust og bryggjer der. I seinare tid har fastbuande og hytteigarar bygd rorbuer, naust og lendingsplassar i Vågen.

 

==Fiskarbonden og årssyklusen på øya==

Frå vi møter den første oppsitjaren på Lunnøy på 1600-talet og fram til den siste i 1970-åra, var gardbrukarane fiskarbønder som kombinerte landbruk og fiske. Det er ikkje utan grunn at ein defininerer fiskarbonde slik: Fiskarbonden var ein mann som dreiv fiske og ei kvinne som dreiv garden. Fiskarbonden var altså eit par: ein fiskar i bukse og ein bonde i stakk. Desse to var hovudpersonane i ein type hushald som utgjorde over 90 % av kystfolket til langt inn på 1900-talet. For at hushaldet skulle fungera, var innsatsen og nærværet til begge partar like viktige, i alle fall som ein økonomisk einskap. Men ulikskapen var stor: Kvinnene levde og fungerte i ein sjølvbergingsøkonomi, mens mennene tilhøyrde ein penge- og marknadsøkonomi.

 

Nøyaktig tidfesting for omtalen av gardsarbeidet er ikkje fastsett her, men gjeld første halvdel av 1900-talet, og særleg mellomkrigstida. Verken det første eller andre [[Det store hamskiftet|hamskiftet]] i jordbruket viser seg i liten grad på øya, men hesten som kom til øya like etter krigen, letta jordbruksarbeidet på dei fire bruka. Jordbruket vart drive på ein tungvinn måte, og særleg krevde slåtten mange arbeidshender. Lars Lunnøy uttrykkjer det slik: «Kvar einaste neve, frå ungane sine små nevar til dei gamle og utslitne kvinnene og mennene sine nevar, var like viktige i alt arbeid på land og sjø heile året, og særleg når det gjaldt jordbruket».  <ref>Opplyst av Lars Lunnøy 10. juli 1979</ref>. Folketalet gjekk ned i heile etterkrigstida, og gardsbruka vart nedlagde eitt etter eitt frå 1960-åra.  

Det var kvinnene saman med dei ukonfirmerte barna og dei eldre menneska som tok seg av det meste av gards- og husarbeidet fordi fiskeria krevde at mennene og dei konfirmerte sønene var borte i lange periodar.  

===Vintersildfisket===

Mens mennene var på fiske, måtte smågutane ofte skaffa fersk fiskemiddag. Dei sette trollgarn og dorga med robåten langs Lunnøy-landet både på milde og sure vinterdagar. Elles måtte dei hjelpa til med nødvendig arbeid i hushaldet. Jentene følgde tett på husmora og bestemora i deira varierte og mangslunge arbeid i bustadhuset og i flor og løe. Både gutane og jentene henta brensel som torv og rekved til den daglege matlaginga og husoppvarminga.  Brenselen vart boren i kiper <ref>Store norske leksikon: https://snl.no/kipe</ref> som vanlegvis dei gamle mennene laga, og som kunne tilpassast ungane sin storleik. Fottøyet deira var tresko som og var heimelaga. Den tørre torva var lagra i buer, naust eller andre uthus.

Når det minka på foret i løa, rodde kvinnene og ungane til holmane omkring øya og drog lyng. Var det for lite lyng i holmane, rodde dei til utmarka ved Kolbeinsvik på [[Huftarøy]] der Lunnøy-folket hadde rett til lyngsanking. Lyngen vart boren i kiper i det ulende terrenget fram til robåten. Sauene vart sleppte ut så å seia kvar dag slik at dei kunne finna noko å gnaga på, og dermed kunne ein spara lyngen og anna for til kyr og kalvar.

Vidare inneheldt husmorarbeidet i vinterhalvåret ymse handverksarbeid, stell av barn og gamle som var sjuke , all matlaging og reinhald og mange andre små og store gjeremål.  

===Vårarbeidet===

Ved påsketider tok vårarbeidet til.  Ku- og smalemøka vart boren på bakkane i kipe eller kjørt i heimelaga trillebåre. Så følgde spreiinga av møka med [[Leksikon: greip|greip]]. Etter eit par veker var møka, som var kalla rygg, tørr, og ho vart raka saman og spreidd utover dei mange potetåkrane. Før potetene skulle setjast, vart ho spadd ned i åkeren saman med tang og tare, for dette gav jorda god næring. No kunne potetsetjinga begynna. Mennene gjorde det meste av dette arbeidet, og vanlegvis sette kvinnene potetene ved hjelp av [[klure]].

Dei få treslaga som fanst på øya, kunne ikkje brukast til brensel. Torv <ref>Srore norske leksikon: https://snl.no/torv</ref> var det viktigaste brenselet. Torvarbeidet begynte vanlegvis i mai, det gjekk føre seg i utmarka og no var heile familien med. Mennene og dei eldste gutane spadde høvelege torvstykke, og kvinnene og ungane sette dei opp på ein høveleg måte for at dei skulle tørka. Omkring jonsok var torva tørr, og vart då anten boren heim i kiper eller frakta med robåtar frå utmarka til nausta. Der eller i små buer vart torva lagra, og henta med kiper til komfyren og stoveomnen så å seia kvar dag.

{{thumb|Høybøre Lunnøy.jpg|Over 80 år gamle Nils Olai Lundøy (1870-1964) på veg til løa med høybøre i 1950-åra. Ukjent fotograf.}}

===Slåtten===

Kyrne var i utmarka frå mai til september. Bruka hadde uteflorar like ved steingarden som skilde inn- og utmark. Tidleg på morgonen og om kveldane gjekk husmora til uteflorane med stølsbytta på ryggen og mjølka kyrne.  Når håslåtten var over i september, vart kyrne sleppte inn på heimebøane. Samtidig kom sauene velfødde heim frå sommarbeite i Samnanger-fjella.

===Brislingfisket og drivgarnsfisket ved Island===

«Lundø» dreiv brislingfiske med snurpenot eit par veker i juni. Dei fleste av mannskapet på 7-8 mann var frå øya. For å kunne vera heime og ta seg av slåtten, gjorde skøyta eit avbrot i fisket.  

Nokre få fiskarar hyrde seg på større fiskebåtar som dreiv drivgarnsfiske ved Island. Vanlegvis drog dei midt i juli, og kom tilbake i september. Dette fisket kunne og gje god inntekt. Dei forlet slåtten som kona, ungane og gamlingane stod igjen med.

{{thumb|Mor og døtre frå Lunnøy.jpg|Synnøve Lundøy (1870-1959) (til venstre) saman med døtrene Gyda, Anna og Marta ved kornstakkane omkring 1930.|Ukjent fotograf.}}

===Haustarbeidet med korn, poteter og heimefiske===

Kvart bruk hadde mange åkrar, og potetopptakinga begynte i september/oktober. Fiskarane var komne heim, og heile familien var saman om opptaket. Først skulle lauvet skjerast, så begynte både menn og kvinner å ta opp potetene anten med greip eller potethakke. Ungane plukka potetene i bytter og kiper, og då arbeidet var slutt i mørkninga, vart dei borne til potetbingane i kjellaren der dei var sorterte etter storleiken. Eitt av bruka hadde eigen jordkjellar der potetene fekk plass.  

Kornet vart skore i september, og det var kvinnene som skar det med [[sigd]]. Jentene og andre kvinner laga kornband som dei tredde ned på staurar som var festa i bakken. Dette kalla dei kornstakkar. Det tørre kornet vart treskt og drøfta ved hjelp av treske- og drøftemaskinen på øya, og dette tungarbeidet gjorde mennene og gutane. Kornsekkane vart borne til sjøen og frakta med robåt til rutebåten som tok det med seg til ei av kvernene. Tilbake fekk gardsbruka havremjøl og havregryn, og det skulle vara til neste kornhaust.  

Heimefisket om hausten vart drive med garn, snøre, liner og teiner. Etter det daglege gardsarbeidet sette gutane og mennene reiskapane i sjø, og grytidleg neste morgon drog dei reiskapane og behandla fisken. Garn- og lineplassar  var det mange av i Møkstrafjorden, mens snørefisket gjekk føre seg på fluer rundt øya, i fjorden omkring eller eit stykke vest på havet utanfor dei ytste øyane. Lange, brosme, torsk og lyr vart flekte og salta og hengde under husupsene til tørking, og dette var mat til seinhausten og vinteren. Vart fangstane store, selde dei fisken til oppkjøparen i Kvalvågen på Stolmen der den ferdigsløya fisken vart isa og send til Bergen med rutebåten. Særleg var fiske etter den feite haustmakrellen viktig. Den vart salta i tønner og send med rutebåten til ein oppkjøpar i Bergen som betalte godt. Dessutan røykte dei makrell som gjekk både til hushaldet og til oppkjøparar. Hummar- og krabbefisket kunne gje god inntekt. Ein gong i veka kom oppkjøpar med brunnbåt og henta krabben og hummaren på øyane i kommunen. I tillegg til å syta for at hushaldet hadde fisk, blei det om hausten og like før jul slakta sauer og grisar.  

Arbeidet til mennene var mellom anna å vøla gardsreiskapar, bøta gamle og bitta nye garn og rua sauene. Kvinnene sat med kardane og rokkane til langt på kveld. I tillegg til alt hus- og omsorgsarbeidet laga dei klede til mennenes neste vinterfiske. Dessutan sytte mennene for at hushaldet ikkje berre hadde fisk til vintermat, men og ei tønne med flesk og ei med kjøt frå sauene og grisane dei slakta. Dei siste par vekene før jul gjekk til juleførebuing.

   

Fleire landhandlarar vart oppretta på naboøyane frå omkring 1900, og mykje av det som var heimelaga, kunne ein no erstatta med kjøpevarer, og det nytta lunnøyfoket seg av.  

==Noter==

===Munnlege kjelder===

 

*Johansen, Karl Egil: ''«…men der leikade fisk nedi kavet». Fiskarsoga for Hordaland 1920-1990''. Bergen 1989.

*[[Johan Tufteland|Tufteland, Johan]] (red.): ''Austevoll gard og ætt I. Møkster sokn.'' Utgjevar: Austevoll herad. 1978.

*Våge, Nils Steinar (red.): ''Historier og minne frå Lunnøy''. Stolmen 1997.

{{F2}}