Mjeldalen: Forskjell mellom sideversjoner

{{thumb|Innskanning 3.jpg|Postkort Haus og Mjeldalen sett frå vest|Fjellanger Widerøe VisKom AS, privat eige}}'''[[Mjeldalen]]''' ligg på vestsida av innlandsøya [[Osterøy]] i [[Hordaland]], ned mot tettstaden [[Haus kommune|Haus]], eller Hausvik, og [[Sørfjorden]]. Ein kjem til Mjeldalen ved å følgje E16 til Osterøyvegen over Osterøybrua til [[Kvisti]], omlag 7 minutt med bil frå [[Arna]], eller 15 minutt  frå Vågsbotn.  Forbi rasteplassen går vegen om [[Tirsåstunellen]] til skilting mot Haus. Her, på toppen av Mjeldalen, ligg Ambogen (vegen er svinga som ein alboge), med oversyn over heile dalen. Dalen er ein typisk U-dal, som geologiske krefter har grave ut for lenge sidan. Elva renn gennom dalen og ut i Mjeldavatnet nederst i dalen, og vidare ut i Sørfjorden. Isen har forma dalen, og her er tre ulike morene-terrassar. Namnet Mjelde kjem av mjele, fin morenesand (Ivar Aasen ordbok 1873/4.utgåve 1919). Busetnaden går attende til dei eldste tider. Funn av ein flintsigd frå steinalderen tyder på at det har vore dyrka korn i dalen for omlag 4000 år sidan. Tidleg må garden Mjelde ha vorte delt i tre terrassar; Mjelde øvre, - midtre og -nedre, og dei var samla rundt kvart sitt tun (Øvstemjedla, Midtmjedla og Nedstemjedla). Mjeldalen er definert som LNF-område, og det har lenge vore byggestopp her.   

Øverst i dalen mot aust, ligg Kolabakken (på begge sider av Osterøyvegen). Namnet skriv seg frå den tida det vart vunne ut kol her.  Knut Ivarsson Øvremjelde fortel at det under dyrkingsarbeid vart funne store mengder kolrestar, ein pilspiss, ei steinøks og ei steinhelle med innhogne renner som truleg skulle samla opp tjøre. Over Kolabakken mot aust og søraust ruver Hoklane (haugane), med utsyn heilt til havet.  I Hoklane budde “julreia” sa bestemor mi, Marta Selvik. På sørsida av dalen ser ein først Blommaskaret, og vidare nedover kjem Veggliåsen, Tirsåsen, Sæteråsen, Hovåsen og Lyngåsen, med Kyrkjerinden og Åsheimfjellet lengst mot sørvest.  På nordsida av dalen ligg øverst Vinåshaugane og Nordalen, deretter kjem Sjonhaugen, Gafskaret, Blekktødna, Martødna med vindpilen, og Stemmesegga. Ytterst i synsranda skimtar ein fjellgarden Hausberg. Stemmesegga ligg 572 m over havet, og derfrå kan ein sjå milevis til alle kantar. Bestemor miom frå Hausberg, og fortalde at her kunne ein høyra kyrkjeklokkene frå meir enn sju kyrkjesokn. I dei bratte liene rett under Stemmesegga ser ein enno grunnmurane etter fjellgarden Kaustølen.

Osterøyvegen fører frå Ambogen oppover Sandbrekka mot Vesetgjelet. Vegen her var farleg i gamle dagar, med bratte lier og stup over elva. Ved kvernhushola nederst i gjelet sprang hesten til Olai Monsen Mjelde ut i 1908, og både hest og mann havna i djupaste gjelet og omkom. Dette hende 10. mars 1908. Olai, fødd på Barbubruket, vart 37 år gamal (ættarboka Ø. Mjelde 152b og Audestad 32). Presten Nistad i Haus tok seg av den farlause tre år gamle sonen Mons, som seinare vart fabrikksjef i Larvik og ein landskjend skeiselaupar. 21. november same året hende det ei ny køyreulukke same staden. Det var dotter til Johs. Johs.son Gjerstad, Hilda Elisabet, som omkom då ho og faren skulle køyra med hesten sin til Haus (ættarboka Mele 104 b).

Nederst i Vesetgjelet, på venstre sida av elva går gamlevegen opp til Vinåsgarden. I Vinåsen budde Johannes, som førde rekneskap for Haus Meieri, og som styrde med utbetaling av mjølkepengar til bøndene i dalen. Når  døtrene Jenny og Ingrid kom gåande frå Haus med store summar, var det ingen Securitas-vakter å sjå, jamvel om heile bygda visste kva dei bar på. Det var stor stas å gå i Vinåsen og henta pengar. Vegen opp Vesetgjelet var tung og mørk og utan veglys. Det fortels at to naboar som hadde vore i lystig lag såg sjølve hinmannen her ei laurdagsnatt på vegen heim. Han stod med klauvene på grinda. Og heilt sant var det.

Frå Ambogen ser ein spor etter den gamle såkalla "Prestevegen" som snirkla seg frå dalen i oppover lia på vestsida mot Ambogen, og vidare over Kolabakken til Vesetgardane. Han er og synleg nede ved dei øverste gardstuna. Det vert fortald at bøndene i dalen måtte bera eller dra presten på slede opp dei bratte bakkane når han skulle ha teneste i Gjerstadkyrkja. “''Det er bedre at drage enn at lade sig drage''”, kom det frå presten der han sat i sleden og fraus (etter gamle Jorna-Berta).  

Nede ved dei øverste gardstuna startar også den tidlegare ferdselsvegen frå Øvre Mjelde over Blommaskaret til Blom og Havrå. Brua over til Selviktunet vart kalla “Blommabrua”.  Denne vegen brukte truleg presten når han skulle vidare til Bruvik med båt.  Leiv Mjelde fortel etter mor si at ho gjekk opp Slåttna (slåttemarkene) og over skaret til Blom når det gjekk nyss om sild i Samnangerfjorden. Så fekk dei skyss med robåt til Trengereid, og deretter bar det til fots over Gullbotn til Samnanger. I dag har vegetasjonen teke over, og vegen over til Blom er lite farbar.  På toppen av Blommaskaret er det enno spor etter ein veg som førde vidare over Hoklane og innover øya. Lengst mot sørvest gjekk ferdselsvegen frå Nedre Mjelde over Tveitane til Vikne. Det er idag ein populær turveg.  

I liene langs heile dalen skal det ha vore tilsaman 21 husmannsplassar, og fleire av dei fins det spor etter idag.  Stortingsmann Torstein Selvik (1900-1983) skriv mykje om dette og om livet i dalen i ''“Gardsoga for Mjedlagardane",'' utgjeven av Osterøy Sogelag i år 2000. Sogeskrifet vart klargjort for publisering av sonen, Nils T. Selvik.

Det må ha vore eit yrande liv i dalen den tida alle gardane var i drift og landbruket var viktigaste næringsvegen. Dei gamle fortalde om den gongen då stølsjentene gjekk med mjølkespann på ryggen morgon og kveld, heile sumaren, berrføtte og med spøtet mellom hendene.  På Kvile venta dei på kvarandre, og fylgdes oppover Gafskaret til dei fann buskapen over Setheia, forbi torvhusa og langs torvmyrane. Seinare, etter utskiftinga i Øvre Mjelde i 1899, vart sumarbeitene lagt inntil innmarka. Då kom stølsjentene i flokk og fylgje langs hovudvegen med mjølkevognene sine, i god tid til å nå mjølkehestane (seinare mjølkebilen) som frakta mjølka til meieriet i Hausvik.  

I den første U-svingen nedover Bonnalia frå Ambogen kjem ein til Træ, som i tidlegare tider var ein samlingsstad i dalen. Her feira dei 17. mai den første tida, og det vart sett opp tribunar og lauvprydd talarstol. Her finn vi Træhaugen (gml. Træshågjen), med ei freda gravrøys som vart registrert i 1934.  Bak denne haugen fins det spor etter den første ferdselsvegen som førde vidare oppover mot Kolabakken og Veset. Blautemyra med sitt rike plante- og insektsliv låg på andre sida av vegen. Den er no fylt opp med lausmassar.  Vidare nedetter på høgdedraget langs hovudvegen vart det også avdekt fleire gravrøyser, utgravne same år av Eva Nissen Meyer. Detaljert "Innberetning om undersøkelser" er signert 8. mai 1934 av Meyer. Desse gravene er tidfesta til eldre jernalder. I gravene vart det funne krossspenner, glasperler, leirkrukker, ei vevskei, ein beinkam, eit snellehjul og brente bein (Per Fett, "Førhistoriske minner i Nordhordland", Historisk Museum, Uib, 1965). Bonden som eigde området gjorde krav om erstatning for dei oldfunna som var gjort.  Han fekk svar i brev 3. juli 1937:  „.... ''Med erstatningsspørsmålet forholder sig slik at vi ikke utbetaler noget for saker som fremkommer ved museets egne undersøkelser,  ..., men da vi nu forstår at De gjerne vil ha det,  tillater jeg mig å sende kr. 4,- i frimerker.  Beløpet skal deles likt mellem finner og grunneier, og jeg tør be Dem returnere vedlagte kvittering''“. I internt notat signert av "Jentoft" 17.6-37 står følgjande merknad "Evas graving hos xxx grav 1 funnet før hun kom.....".

Lenger nede finn ein Vestlandshus Mjelde A/S på høgre side av vegen. Her etablerte byggmester Alf R. Mjelde sitt byggvarefirma tidleg på 70-talet, først i det gamle skulehuset til Mjelde skule. Her gjekk ein gong skuleelevar som frå gamalt kom til fots frå Rolland, Veset, Haus og Åsheim. Seinare vart skulehuset rive og det vart ført opp lager- og kontorbygg. Vestlandshus er ei solid familiebedrift som leverer nybygg over store deler av Hordaland. Gamle Mjelde skule vart erstatta med nytt skulehus i Haus. Selviktunet ligg på andre sida av elva, over Blommabrua. Her kan ein og sjå att starten på den gamle Prestevegen opp mot Ambogen og Gjerstad, og den gamle ferdselsvegen opp over Blommaskaret til Blom og Havrå. Vegen deler seg mot aust og sør like bak gardstunet. På toppen av innmarka til dette tunet finn ein Kaltrahaugen (dialekt). Her fins framleis grunnmurar etter husmannsplassen der mormor til Amalie Skram, Berthe Nielsdotter Mjelde, vart fødd i 1791 (Liv Køltzow, biografi 1992, og ættarboka Øvre Mjelde 111a).  Bestemor fortalde at folket oppe i Kaltrahaugen ikkje hadde klokke, men følgde med når det kom røyk i skorsteinane nedover dalen.  Bruket på andre sida av steingarden heiter Kaltræ. Ordet "træ"  tyder innhegning for husdyr (Stadnamn i Haus, Haus Sogenemnd 1971) .

60-70 meter vidare nedover frå Selviktunet, på på Øvstemjeldshaugen, låg det gamle klyngetunet i Øvre Mjelde. Det strekte seg langs den flate morenen som vart kalla  “Torget“. Kvar hadde sine småteigar spreidd over heile garden, kvernhusa låg langs elva, og smiene låg på haugen bakom, i god avstand til tunet. Funn av krittpiper i åkrane fortel si eiga soge. Her levde og arbeidde ung og gamal tett saman fram til utkiftninga i 1899 -1900.   

Over hundre år er gått sidan folket flytta ut og eigedomane vart samla rundt nye gardstun. Men spora etter gamletida er framleis synleg.  Om ein tek ein avstikkar til fots gjennom tunet, til høgre oppover Geila, kjem ein til dei gamle sauefjøs-murane og til vårfloren. Ei geil er ein steingard på begge sider av vegen, som skulle leia buskapen til utmark og beite, og attende, men her er den eine sida borte. Skogsvegen går vidare oppover Nordalen, forbi torvhusa og heilt opp til ein flate som vert kalla Storahavet (fjellmyr). Gamlestien går også oppover til ein stor flat stein, kvilesteinen på Kvile. Trappene går så oppover Gafskaret og vidare innover mot Blekktødna og Stemmesegga.  

Før reformasjonen var Øvre Mjelde krongods, men etter statskuppet i 1660 vart det seld mykje krongods for å fylle opp statskassa. Etterkvart vart leiglendingane sjølveigarar. Mellom dei var lensmannen, som fekk hand om to av bruka.  Her i Øvre Mjelde rådde i mange generasjonar ei lensmannsslekt som opphaveleg kom frå Rivenes. Den første vi veit om var Anders Johanneson Rifuenes som var lensmann 1676-1701. Etter han kom sonen Johannes Anderson Øvstemjelde, kalla „Øvstemjeldslensmannen“, frå  1701-1722, og etter han Johannes Johannesson, “Askelandslensmannen”, frå 1732-1749. Johannes Anderson Faugstad, også ein etterkomar av Øvstemjeldslensmannen, var lensmann i Arna skipreide frå 1783-1830.  Den mest namngjetne av desse lensmennene var nok Øvstemjeldslensmannen, som var ein driftig herremann. Han  tente store pengar på handel med tømmer som han kjøpte i Stamnes og Evanger og selde  i Bergen. Særleg godt gjorde han det etter den store bybrannen i Bergen i mai 1702. Han kjøpte fleire gardar og gardpartar i Bruvik og Stamnes, og vart ein grunnrik mann. Johannes fekk også sett opp „et helt nødvendig sted“, såkalla nødtørftshus, som må vera ein av dei første doane i Nordhordland.

I Midt Mjelde fann ein den gamle prestegarden (kapellangard), klokkargarden og to bustader for preste-enker – såkalla "enkesæter“. Klokkargarden låg litt oppe i bakken på nordsida. Der var det skule fram til skulehuset i Øvre Mjelde vart bygd.  Bruket på sørsida av elva vart prestegard eller kapellangard,  skipa i 1773. Den første kapellanen som tok sete der, var Jørgen Prahl (1738-1788), og det var prestebustad der heilt til ordninga med kapellangard vart avvikla i 1867. Den siste presten, Søren Elkjær Hertzberg (1806-1894), fekk då skild ut  parsellen der kapellanhuset stod, "Nybo". Han budde der til han døydde i 1894.  Skomakermeister W.H. Michelsen kjøpte huset, reiv det, og bygde det om til ein staseleg villa som skilde seg klart ut frå den gamle byggestilen i bygda.

Mjeldalen ungdomslag er eit veldrive lag, med både barnelag og seniorlag. Det er aktivitetar i huset kvar einaste kveld både for barn og ungdom og vaksne. Til dømes revy, ungdoms-, barne- og vaksenteater, som har hatt mange publikumssuksessar. Huset vart etterkvart i minste laget, og nytt tilbygg vart opna i 2016. Mjeldalen ungdomslag var vinnar av Osterøy kommune sin kulturpris i  2012!  Sjå meir på http:/www.mul.no.  

Bryllup i ungdomshuset.jpeg|Bryllup i Ungdomshuset 1938. Markvard og Lilly Askeland, saman med generasjonen som bygde Ungdomshuset på dugnad. Frå privat album.

Oppe i bakken på nordsida av Midt Mjelde-tunet ligg “Gråthaugen" (gml. Grjothågjen). Her er det funne gravhaugar, også desse registrert og utgravne av Eva Nissen Meyer. Stein frå den eine haugen vart på 30-talet brukt til å laga steingard mellom to av bruka. Her er det gjort oldtidsfunn frå eldre jernalder. Ein gullmynt vart funnen i 1824 og i eit notat oppbevart i Bergen Museum er det sagt: ''„Den (mynten) blev  i samme Aar funden i en Gravhøj  paa Enkesædet Midt-Mjelde, i Mjelde Skibrede, Nordhordlehns Fogderi. I Højen var en Hellekiste hvori der fandes en del fin Jored, og iden laae Mynten…“.''  Notatet er signert W.F.K. Christie – ingen ringare enn Stortingspresidenten frå 1814, og grunnleggjaren av Bergen Museum (Sogeskrift for Osterøy 2009, s. 66).  Mange andre oldsaker er funne i dalen, m.a. eit tveegga sverd som kom for dagen i Nedre Mjelde i 1840.

{{thumb|Brurefølgje.jpeg|Brurefølgjet til Sigurd Selvik og Anna Mjelde i 1939 passerer straks Leisteinen. Hansdalstunet i bakgrunnen|fotograf ukjend/privat samling}}Den første  stavkyrkja vart bygd tidleg på 1100-tallet, og gravplassen ligg på tuftene. Ho er såleis svært gamal. Etter svartedauden vart Mjelde kyrkje soknekyrkje og Mjeldalen var klostergods. Den siste kyrkja var også stavkyrkje og var i ulik eige.  Ho vart riven i 1866, og skal då ha vore til nedfalls. Ho hadde skifta eigarar mange gonger. Garmannslekta var den siste som hadde hand om henne. Kyrkjeklokka havna i Arne Fabrikker i Ytre Arna og mykje vart nytta som byggemateriale i bygda.  Berre ei minneplate ved inngangspartiet til gravplassen fortel no om gamletida. Vegen ned til kyrkjegarden frå hovedvegen er enno den same, men var i eldre tider trappeveg. Her på kyrkjegarden, eller "kjæregarden" som dei gamle sa, fins framleis synlege historiske navn på gravplater. Munnlege overføringar gjennom mange generasjonar fortel at alterbordet av stein vart brukt som hagebord på Solhaug i Haus. Nolevande personar stadfester dette.  I skøytet skal det ha stått at bordet ikkje må fjernast frå eigedomen. Bordet vart borte og gløymd, men er no attfunne.

I eldre tider brukte folket på Hausberg ein stupbratt sti frå toppen og ned mot Mjeldavatnet når dei skulle til kyrkja.  Dei song alltid ein salme før nedstiginga. Sverre Hausberg skriv i Årbok 1978 Frå Fjon til Fusa om denne vegen:  ''"Den snøggaste vegen ned til Mjeldalen var gjennom Gåtna ned til husmannsplassen Helgestø, ein svært bratt og fårleg veg å fara vinters dag. Ikkje underleg at folk fortalte at dei høyrde salmesong høgt ovafrå av Hausbergfolka på kyrkjeveg: «Fra himmel høyt jeg kommer her....  Denne gangstigen var i bruk til åra 1927-1930."'' Det vert sagt at mor til  Magne på Tveitane vart båren på ryggen nedover her då ho skulle flytta frå Hausberg og heim til han.

Elva gjennom Mjeldalen renn ut i Mjeldavatnet, samstundes som saltvatn frå fjorden renn inn gjennom Straumen når sjøen flør. Dette skjer kvar sjette time, og vatnet er såleis ei blanding av ferskvatn og sjøvatn. Innerst ved Mjeldavatnet heiter det „Råkjæ“ og her er det verhardt. Sønnavinden på sitt verste slær attende og piskar opp vatnet til eit einaste råk med både is og vatn oppover lia og heilt over Åsheimfjellet på det verste om vinteren. Innst i vatnet låg også Råkanaustet (no borte), og her er grensa mot Åsheimgardane.  Her i Råkjæ var det også ein husmannsplass. Det vert sagt at forfattaren Claes Gill har røter frå denne plassen. Under det bratte berget mot Mjeldavatnet ser ein tuftene etter husmannsplassen Helgestøa.

Litt forbi stokkabrua over elva ligg  „Leisteinen“. Det er ein stor lang kvilestein på høgre side av vegen.  Namnet kjem frå den tida det var ein liten bakke ned mot elva (Leitesteinen) før vegen vart lagt om. Steinen er eit minne om kraftkaren Mons Olsen Nedre Mjelde, Gamle-Hansdalen,  som han vart kalla. Den over tre tonn tunge steinen låg opphaveleg øverst i Vågsliteigane inn mot Kyrkjerindsdalen. Mons fann steinen under dyrkingsarbeid, og tykte at han ville høva til kvilestein nede på Leitet. Dette var i slutten av 1880-åra. Mons samla mannskap, og den store steinen vart dregen på ein diger steinslede av  Hansdalen sin kjempesterke hest. Just som steinen kom på plass, sprakk han  (Gardssoga s 52).