Risøya (Kvinesdal gnr. 174)

Risøyne
Alt. namn:	Risøen (1886)
Sokn:	Fjotland
Fylke:	Vest-Agder
Kommune:	Kvinesdal
Gnr.:	174
Ant. bruksnr.:	12 (2018)

Risøyne er ein matrikkelgard i Fjotland sokn i Kvinesdal kommune. Han har i dag gardsnummer 174, og hadde tidlegare gnr. 5 i Fjotland kommune, i 1838 matrikkelnummer 176 og gamalt matrikkelnummer 387.

Geografi

Risøya har kome frå Nedre Kvinlaug og grensar dit frå Kvina ved Gaukesteinen og over heia til skiftet med Spikkeland og Øvre Kvinlaug. Langs med Kvina går skiftet med Engedal, som har mark tvert imot Risøya på Risøymonen.

Risøya er ei øy i Kvina. Kvinas hovudløp går på austsida gjennom Trollfossen, medan det mindre flaumvassløpet, Risøykvitla, i vest møter Kvednebekkjen ovanfor garden og renn over gardsmarka og ut i Kvina. Dette vassløpet, som hadde større vassføring før reguleringa av Kvina, har danna eit lite delta som utgjer storparten av innmarka på Risøya. Utløpet går ut i ei evje, som mellom anna har gitt namnet til ein av dei nærliggande jordteigane, Einaevja.

Gardsnamnet

Forstavinga; Ris- tyder gjerne eit kratt eller ein kvisthaug, og Oluf Rygh har i sitt verk «Norske Gaardnavne» tolka stavinga slik. Ei anna tyding kan vera «kjempe» som i rise, men denne meininga finn ein sjeldan i namnebruk. –øyna viser til landskapsforma (øy) som ein finn mellom Kvina sine to vassløp. Denne forma er ei rest frå norrønt formverk, ey + etterhengt bunde artikkel i akkusativ – ina (ey-ina – øyna)

Offisiell skrivemåte hjå Kartverket er Risøya, men lokal uttale og tradisjon er Risøyna.

Namn i innmark og utmark

Oliver Risøen samla inn mange fine namn under innsamlinga skuleborn gjorde i 1932. Heime på garden fann han åkrar som Storegrå, Bakkåreina, Krogågren og Upsan. I utmarka finn ein Bjødneknuden, Bastedalen, Vonehommen og Stigetjødnan. I slåttemarka og nære stølen er stadnamn som Ormhom, Radeslåtten og Ronneknuden.

Gardsbeskrivingar/Livsgrunnlag

Mykje tyder på at Risøya har vært rydda tidleg, men blei øydelagd under krisetida i seinmiddelalderen.

Garden blei rydda opp att i 1640-åra. I 1660-åra dyrka dei 1 ¼ tønne korn, medan dei hadde fire kyr og seks sauer eller geiter, ei flomkvern og skog til brensle, men dette var framleis tidleg i nyryddingstida. Fram mot 1723 auka dyrkinga til 3 tønner, medan krøtterhaldet auka noko. Her blei garden beskrive som «tungvunden» med skog til brensle, husbruk og noko for sal. Det var likevel først på 1800-talet det blei fart i landbruket. Nå, i 1865, hadde dei teke opp stor potetdyrking/jordepledyrking (9 ½ t) og nesten dobla dyrkinga av korn. Talet på småfe hadde nesten tidobla seg sidan 1660-talet.

Utdyrka korn og

	1665	1723	1865	1939
Korn	1 ¼ t	3 t	5 ½ t
Poteter	-	-	9 ½ t
Hestar
Storfe	4	6	12
Småfe	6	10	53

Sjølv om dyrkinga var stor, var dei blitt mange folk på Risøya midt på 1800-talet. I 1801 var dei berre fire personar her, medan i 1865 hadde talet auka til tjue personar. Dette var i ei periode då den store folkevandringa over Atlanterhavet var i gang, og mange frå Risøya reiste til Amerika. Dei reiste frå små hus og hytter i tronge kår til ei ny byrjing. Men for mange blei det ikkje velstand, men meir slit og tunge bører.

Kor mange bebuarar

1665	1765	1801	1865	1900	1920
1M		4	20	28

(M: Berre vaksne menn)

I 1723 talde kommisjonen som gjekk rundt på gardane, ei flaumkvern. Ein ser tydelege spor etter kvernbruket i namn i marka; ein har Kvedneknabben, Kvednebekkjen og vegen Kvedneklubben.

Flaumen kunne og gjera skade. «Een ved Gaarden rindende Elv giør – naar den er Stor – betydelig Skade paa Ager og Eng» slo matrikkelkommisjonen fast i 1802.

Kulturminne

Fysiske spor etter kvernbruket finn ein i dalen sørvest for garden. I Stemdalen er restar etter ein dam og litt lenger ned eit kvernbruk. Ei undersøking i 2002 viste at restane etter kverna på Risøya ikkje låg i Kvednebekkjen, men i bekken frå Stemtjødna til Nedre Kvinlaug. Øvst i dalen ligg også Risøynstølen. Over Risøykvitla blei det støypt ei bru omkring 1930. Vaierane kom frå den nedlagde taubanen til vaskeriet i Knaben.

Eigedomsforhold

	1639	1661	1723	1802	1838	1886	1950	2019
Nr	-	-	151	387	176	5	5	174
skyld		3 ksk.	½ h.	6 eng	1d 2 ort 14 sk.	225 mark		-
Ant. bruk		1*	1*	1	1	3	14

*tal på oppsitjarar

Risøya har vore i bondeeige sidan garden blei rydda siste gong på 1640-talet. I skattematrikkelen i 1647 møter me Sigbjørn som eigar og brukar av garden.

Garden var ei brukseining fram til ca. 1825, då den blei delt i to bruk. Nokon år seinare kom det nok eit bruk. Skylddelinga blei gjord i 1851 og tinglesen året etter. I 1903 blei Liægre utskild som bruk nr. 5 og 6. I 1929 blei bruk 1 og 2 samla att.

Bruk og eigedomar

Bnr.	Bruksnamn	Type eigedom	Utskild frå	Matrikulert	Løpenr. (før 1886)	Skyld 1950	Eigar 1886	Eigar 1950
1	Risøen				653a1	0 mark 39 øre	Nils Tronsen	Sigbjørn E. Mydland
2	Risøen	Landbruk/utmark	bruk 1	1852	653a2b2, a3, b3	0 mark 80 øre	Nils Tronsen	Jenny Thelmine Olsdatter Risøen (senere Stakkeland)(1923)
3	Risøen	Landbruk/seter	bruk 2	1852	653b1	1 mark 12 øre	Tore Olsen	Sigbj. E. Mydland og Ole T. Hamar
5/6	Liægre og Stemsdalen	Tidl. landbruk	bruk 2	1903		0 mark 15 øre		Ole V. Stokkeland