Veiledere
706
redigeringer
Runebomme: Forskjell mellom sideversjoner
Hopp til navigering
Hopp til søk
kortere ingress - innholdsfortegnelsen høyere opp
Ingen redigeringsforklaring |
(kortere ingress - innholdsfortegnelsen høyere opp) |
||
| (15 mellomliggende versjoner av 5 brukere er ikke vist) | |||
| Linje 5: | Linje 5: | ||
<onlyinclude>Ei '''[[runebomme]]''' eller '''trolltromme''' er eit [[samar|samisk]] musikkinstrument bruka i samband med [[sjamanisme]] og til akkompagnement av [[joik]]. Runebomma blir halden med eine handa og består av eit dekorert [[rein]]skinn spent på ei ramme. [[Noaide]]n, den samiske [[sjaman]]en, slår på runebomma med ein karakteristisk T-forma hammar av reinhorn, og ein «visar» forma som ein ring, ein trekant eller ein [[frosk]] ligg på skinnet og legg seg til på eitt av symbola etter kvart. </onlyinclude> | <onlyinclude>Ei '''[[runebomme]]''' eller '''trolltromme''' er eit [[samar|samisk]] musikkinstrument bruka i samband med [[sjamanisme]] og til akkompagnement av [[joik]]. Runebomma blir halden med eine handa og består av eit dekorert [[rein]]skinn spent på ei ramme. [[Noaide]]n, den samiske [[sjaman]]en, slår på runebomma med ein karakteristisk T-forma hammar av reinhorn, og ein «visar» forma som ein ring, ein trekant eller ein [[frosk]] ligg på skinnet og legg seg til på eitt av symbola etter kvart. </onlyinclude> | ||
== Norske trommer == | |||
# | Frå [[Noreg]] finst det berre tre kjente, komplette originaleksemplar att, ettersom dei fleste vart øydelagde da [[Samar|samisk]] kultur vart undertrykt i tidlegare tider. Desse tre er: | ||
# | # Ei [[skåltromme]] etter [[Anders Paulsen]] — konfiskert frå den 100-år gamle samen Anders Paulsen på tinget i Vadsø i 1691, sidan 1979 oppbevart i dei samiske samlingane i Karasjok. (Ein kopi er utstilt på [[Kulturhistorisk museum (Oslo)|Kulturhistorisk museum]] i [[Oslo]].) | ||
# | # Ei sørsamisk [[rammetromme]], først nemnt i 1723, som finst ved Meininger Museen i Meiningen i Thüringen i [[Tyskland]].<ref>[https://no.wikipedia.org/wiki/Fr%C3%B8yningsfjelltromma Frøyningsfjelltromma] hos Wikipedia på bokmål</ref> | ||
# Ein sørsamisk [[rammetromme]], først nemnt i 1779, som finst ved [[Vitenskapsmuséet]] i [[Trondheim]]. | |||
Dessutan veit vi om desse trommefragmenta frå Noreg: | Dessutan veit vi om desse trommefragmenta frå Noreg: | ||
# | # Ei trommeskål (utan skinn) frå [[lulesamar|lulesamisk]] område, no på [[Norsk Folkemuseum]], tidlegare på [[Kulturhistorisk museum]] i [[Oslo]]. | ||
# Ei vinkelramme utan skinn frå Bjørsvik i Steigen kommune i Salten som finst ved [[ | # Ei vinkelramme utan skinn frå Bjørsvik i Steigen kommune i Salten som finst ved [[Nordlandsmuseet]].<ref>[https://no.wikipedia.org/wiki/Runebomma_fra_Bj%C3%B8rsvik Runebomma fra Bjørsvik] hos Wikipedia på bokmål</ref><ref name="OLA">Ola Sæther. «Runebomma fra Bjørsvik, Nordfold i Steigen». I: ''Nordland fylkesmuseums årbok'' 1982–83</ref> | ||
# Ei ramme utan skinn og med tilbehør frå [[Nærøy kommune]] i [[Namdalen]], først nemnt i [[1979]], no på [[Vitenskapsmuseet]] i Trondheim. | # Ei ramme utan skinn og med tilbehør frå [[Nærøy kommune]] i [[Namdalen]], først nemnt i [[1979]], no på [[Vitenskapsmuseet]] i Trondheim. | ||
# | # [[Henrikdaltromma]], ei ramme med skinnfragment frå Henriksdalen på Helgeland, først nemnt i 1969, no på [[Helgeland museum, Brønnøy, Velfjord|Velfjord bygdemuseum]] på Hommelstø.<ref>[https://no.wikipedia.org/wiki/Runebomma_fra_Velfjord Runebomma fra Velfjord] hos Wikipedia på bokmål</ref> | ||
# Eit rammefragment frå [[Bindalen]], no på [[Norsk Folkemuseum]], tidlegare på [[Kulturhistorisk museum]] i [[Oslo]]. | # Eit rammefragment med skinn frå [[Bindalen]], kalt [[Bindalstromma]], no på [[Norsk Folkemuseum]], tidlegare på [[Kulturhistorisk museum]] i [[Oslo]].<ref>[https://no.wikipedia.org/wiki/Bindalstromma Bindalstromma] hos Wikipedia på bokmål</ref> | ||
# Ei ramme utan skinn og med tilbehør frå [[Visten]] i [[Vevelstad kommune]] på [[Helgeland]], først nemnt i [[1997]], no på [[Vitenskapsmuseet]] i [[Trondheim]]. | # Ei ramme utan skinn og med tilbehør frå [[Visten]] i [[Vevelstad kommune]] på [[Helgeland]], først nemnt i [[1997]], no på [[Vitenskapsmuseet]] i [[Trondheim]]. | ||
# Tilbehør frå [[Jomafjellet]] på grensa mellom [[Røyrvik kommune]] og [[Lierne kommune]] inst i [[Namdalen]], no på [[Kulturhistorisk museum]] i Oslo. | # Tilbehør frå [[Jomafjellet]] på grensa mellom [[Røyrvik kommune]] og [[Lierne kommune]] inst i [[Namdalen]], no på [[Kulturhistorisk museum]] i Oslo. | ||
# Tilbehør frå ukjent stad, no på [[Kulturhistorisk museum]] i Oslo. | # Tilbehør frå ukjent stad, no på [[Kulturhistorisk museum]] i Oslo. | ||
# Ei gievrie-ramme vart funnen på fjellet i [[Røyrvik kommune]] inst i Namdalen sommaren 2010 i samband med registrering av samiske kulturminne.<ref>Holmgren, Hanne: [http://sametinget.no/Artikkel.aspx?AId=3948&back=1&MId1=3296 «Runebommeramme funnet i Røyrvik»] på [http://sametinget.no Sametinget.no], sist endra 22.10.2010.</ref> | # Ei gievrie-ramme vart funnen på fjellet i [[Røyrvik kommune]] inst i Namdalen sommaren 2010 i samband med registrering av samiske kulturminne.<ref>Holmgren, Hanne: [http://sametinget.no/Artikkel.aspx?AId=3948&back=1&MId1=3296 «Runebommeramme funnet i Røyrvik»] på [http://sametinget.no Sametinget.no], sist endra 22.10.2010.</ref> | ||
== Namnet == | == Namnet == | ||
| Linje 31: | Linje 30: | ||
=== Historia Norwegiae (truleg kring 1220) === | === Historia Norwegiae (truleg kring 1220) === | ||
{{sitat|Tunc quidam magus extenso panno, sub quo se ad profanas ueneficas incantaciones prepararet, quoddam uasculum ad modum taratantarorum sursum erectis manibus extulit, cetinis atque ceruinis formulis cum loris et ondriolis nauicula eciam cum remis occupatum, quibus uehiculis per alta niuium et deuexa moncium uel profunda stagnorum ille diabolicus gandus uteretur.<ref>Sitert via [http://old.no/samidrum/hist-norw.html «Sami drums in Historia Norwegiae»] frå | {{sitat|Tunc quidam magus extenso panno, sub quo se ad profanas ueneficas incantaciones prepararet, quoddam uasculum ad modum taratantarorum sursum erectis manibus extulit, cetinis atque ceruinis formulis cum loris et ondriolis nauicula eciam cum remis occupatum, quibus uehiculis per alta niuium et deuexa moncium uel profunda stagnorum ille diabolicus gandus uteretur.<ref>Sitert via [http://old.no/samidrum/hist-norw.html «Sami drums in Historia Norwegiae»] frå [http://www.oapen.org/search?identifier=342356 Historia Norwegiae]</ref> | ||
[Ordrett omsetjing: ''Dermed spreidde [ein] [[noaide|trollmann]] utover eit klede, under dette han seg til heidenske inkantasjonar bereidde; så [eit] [[runebomme|lite kar]] med form som eit [[såld]] han løfta [med] handom i vêret; [[kvalar]] så vel som [[rein|hjortedyr]] utstyrt med [[grei]], og ski, ein liten [[båt]], endatil, med [[årar]] — fylte opp [karet]; — som var [[kjørbørnar]] for [å fara] over [[snø]]en og nedetter lier eller djupe vatn [som] denne [[gand]]-djevelen ville bruke.''] | [Ordrett omsetjing: ''Dermed spreidde [ein] [[noaide|trollmann]] utover eit klede, under dette han seg til heidenske inkantasjonar bereidde; så [eit] [[runebomme|lite kar]] med form som eit [[såld]] han løfta [med] handom i vêret; [[kvalar]] så vel som [[rein|hjortedyr]] utstyrt med [[grei]], og ski, ein liten [[båt]], endatil, med [[årar]] — fylte opp [karet]; — som var [[kjørbørnar]] for [å fara] over [[snø]]en og nedetter lier eller djupe vatn [som] denne [[gand]]-djevelen ville bruke.''] | ||
| Linje 41: | Linje 40: | ||
Runebomma var alltid oval. Trommeskinnet var dekorert med ulike figurar og [[gudar]]. [[Sola]] var den viktigaste guden i [[samisk religion]], så ho var alltid i midten eller heilt øvst. Når noaiden skulle spå om åndeviljen og om framtida, la han ein ring på trommeskinnet og slo med ein hammar eller ei trommestikke av [[rein|reinhorn]]. Ringen rørte seg mellom dei ulike figurane eller gudane. Med det utgangspunktet vart åndeviljen forklart eller tolka. | Runebomma var alltid oval. Trommeskinnet var dekorert med ulike figurar og [[gudar]]. [[Sola]] var den viktigaste guden i [[samisk religion]], så ho var alltid i midten eller heilt øvst. Når noaiden skulle spå om åndeviljen og om framtida, la han ein ring på trommeskinnet og slo med ein hammar eller ei trommestikke av [[rein|reinhorn]]. Ringen rørte seg mellom dei ulike figurane eller gudane. Med det utgangspunktet vart åndeviljen forklart eller tolka. | ||
Når noaidane bruka runebomma til å komma i [[transe]] slo dei rytmisk og intenst på runebomma til dei fall i [[transe]] og gikk i ein slags [[dvale]]. Noaidane kunne liggja i transe i eit døgn. I mellomtida vandra [[frisjel]]a i åndeverda og fikk veta gudeviljen. Når noaiden vakna, kunne han fortelje kvar dei kunne [[jakt]]e på dyr, kvar det var [[brunbjørn|bjørn]] og [[ulv]], og om kvar det fanst trugande farar. Om oppdraget var vellykka, vakna noaiden opp med gode nyheiter. Men om reisa i åndeverda var mislykka, risikerte noaiden å døy. | |||
=== Konstruksjon og bruk === | === Konstruksjon og bruk === | ||
Runebomma var like viktig for noaiden som eit [[altar]] er for [[tempelprestar]]. Ho fanst i ulike versjonar, både i projeksjon og innhald, alt etter kvar ho var laga. I følgje [[Ernst Manker]] finst det fire hovudtypar, basert på måten runebomma er bygd på: | Runebomma var like viktig for noaiden som eit [[altar]] er for [[tempelprestar]]. Ho fanst i ulike versjonar, både i projeksjon og innhald, alt etter kvar ho var laga. I følgje [[Ernst Manker]] finst det fire hovudtypar, basert på måten runebomma er bygd på: | ||
{{thumb|11106 runebomme fraa Nordfold i Steigen.jpg|Vinkelramme frå [[Bjørsvik i Nordfold|Bjørsvik]] i [[Nordfold]] i [[Steigen kommune]] i [[Salten]], no utstilt i [[Salten museum]].|Olve Utne}} | |||
# På '''sveiptromma''' er trommeramma bøygd av ein [[sveip]], og dei to sveipendane er sauma eller klinka saman. Her er òg [[furu]] det dominerande materialet. Med hjelp av same teknikken som på skåltromma er trommeskinnet her òg festa til øverkanten av ramma. | # På '''sveiptromma''' er trommeramma bøygd av ein [[sveip]], og dei to sveipendane er sauma eller klinka saman. Her er òg [[furu]] det dominerande materialet. Med hjelp av same teknikken som på skåltromma er trommeskinnet her òg festa til øverkanten av ramma. | ||
# Sveipeteknikken er bruka på '''vinkelrammetromma''' òg. Der er sjølve sveipen er laga slik at han danar ein vinkel. | # Sveipeteknikken er bruka på '''vinkelrammetromma''' òg. Der er sjølve sveipen er laga slik at han danar ein vinkel. | ||
| Linje 58: | Linje 57: | ||
Når runebomma skulle innviast var heile familien samla. Alle satt på sin plass kring elden, og inge fikk røre den nye runebomma. Kvar kvinne gav eit smykke, ei spenne eller ein knapp som vart hengt i ei lêrreim på kanten av runebomma. Her vart det hengt nye ting som tenner og klør òg. Sterkast var drifta frå det pilforma penisbeinet til bjørnen. Hammaren var ein liten T-forma dobbelthammar av reinhorn. Under innviingsseremonien var det yngste guten i familien som fikk æra å slå det første slaget. Det låg som regel ein liten trekant eller ein ring på trommå når noaiden slo. Denne ringen rørte seg og endra retning når tromma vart slegen på, og han vart liggjande over den figuren høgare makter avgjorde at han skulle liggja på. | Når runebomma skulle innviast var heile familien samla. Alle satt på sin plass kring elden, og inge fikk røre den nye runebomma. Kvar kvinne gav eit smykke, ei spenne eller ein knapp som vart hengt i ei lêrreim på kanten av runebomma. Her vart det hengt nye ting som tenner og klør òg. Sterkast var drifta frå det pilforma penisbeinet til bjørnen. Hammaren var ein liten T-forma dobbelthammar av reinhorn. Under innviingsseremonien var det yngste guten i familien som fikk æra å slå det første slaget. Det låg som regel ein liten trekant eller ein ring på trommå når noaiden slo. Denne ringen rørte seg og endra retning når tromma vart slegen på, og han vart liggjande over den figuren høgare makter avgjorde at han skulle liggja på. | ||
{{thumb|Meavresgarri fraa 1691.jpg|Kopi av ''meavresgárrien'' (gievrien, runebomma) etter Anders Paulsen utstilt i [[Kulturhistorisk museum]], Oslo. Tromma vart konfiskert frå den 100-år gamle samen Anders Paulsen på tinget i [[Vadsø]] i [[1691]]. I 1694 vart ho overført til Det Kongelige Kunstkammer i [[København]]. Sidan 1979 har originalen vore oppbevart i dei samiske samlingane i [[Karasjok]].}} | |||
{{thumb|Mari Boine2 Warszawa Sep2007.jpg|Mari Boine med moderne bomme i Warszawa 2007.|Henryk Kotowski}} | |||
[[Kristendom|Kristne]] misjonærar sette i gang ei stor innsamling på [[1600-talet|1600-]] og [[1700-talet]]. Dei fleste runebommene vart brent framføre [[kyrkje]]døra. Den som våga å gjømme runebomma eller laga seg ei ny ei, risikerte bøter, fengselsstraff og til og med dødsdom. | [[Kristendom|Kristne]] misjonærar sette i gang ei stor innsamling på [[1600-talet|1600-]] og [[1700-talet]]. Dei fleste runebommene vart brent framføre [[kyrkje]]døra. Den som våga å gjømme runebomma eller laga seg ei ny ei, risikerte bøter, fengselsstraff og til og med dødsdom. | ||
| Linje 85: | Linje 85: | ||
[[kategori:slaginstrument]] | [[kategori:slaginstrument]] | ||
[[kategori:samisk musikk]] | [[kategori:samisk musikk]] | ||
{{nn}} | |||