Skjåk Almenning: Forskjell mellom sideversjoner

 

Dei særskilde bruksretts- og eigedomstilhøva har bakgrunn i heimkjøpet av ålmenninga i 1798. Da selde daverande eigar Bernt Anker ålmenninga til «Ole Mallaug, Sevald og Hans Spærstad, Lars Eriksen Andvord og med Intressentere, som ere alle Almuer i Schiagers Annex til Loms Præstegjeld» (skøyte 22.1.1798).<ref>[http://www.arkivverket.no/URN:tl_read?idx_id=10056&uid=ny&idx_side=-4  Panteboka på Digitalarkivet]</ref> «Alle almuer», i seinare avskrifter «almuesmænd» var gardbrukarane på dei om lag 140 matrikulerte bruka som da fanst i bygda, pluss den eine garden Andvord i Lom. Eigarlutane vart fastsette i [[Leksikon:Hudlag|huder og skinn]] i samsvar med matrikkelskylda på dei enkelte bruka, og innskota i kjøpesummen vart fastett i forhold til dette.  

''Bruksrett'' har alle gardar og bruk, i praksis rekna til landbrukseigedomar over 5 dekar, alt i alt ca. 370 eigedomar inklusive dei med eigedomsrett. Det viktigaste ved bruksretten i dag er rabatt på ved og materialar til gardsbehov, i tillegg til hevdvunne rettar til setrer og beite.  

I takt med denne utviklinga oppstod det interessemotsetningar mellom eigarane og dei i bygda som berre hadde bruksrett. Brukarar av gardar med liten og ubetydeleg eigarlut har hatt ein tendens til å følgje den reine bruksretten i ålmenningspolitikken. Eigedomsretten er etter måten konsentrert i og med at 36% av dei som har bruksrett eig 94% av ålmenninga, medan ca. 19% eig dei siste 6%. Dette har mellom anna gjort seg utslag i at den reine bruksretten har fått fleirtal ved styrevala, noko som i sin tur har ført til langvarig strid om kva kompetanse ålmenningsstyret har hatt i høve til eigarane. Det har dreia seg mellom anna om disponeringa av overskotet, fondsoppbygging, sal av ålmenningsplassar, jordsal til bureising med meir.

Særleg i Tosten Hjelles tid som eigar vart det gjennomført store uthogster som vart fløytte nedover Otta og Lågen og levert til trelasthandlarar frå Christiania.  Mykje arbeidsfolk var involvert, både  innanbygds- og utanbygds frå. Ein sideeffekt av det var at det rydda gardar og plassar i Bråtå, Kvitingslia og Langleitsgrend. Tosten Hjelle gav dei fyrste løyva til slik nyrydding i 1739. Det galdt tre bruk i Bråtå ([[Mork]], [[Slette]] og [[Storbråtå]]) og eitt i Langleitsgrenda (truleg nåverande [[Søre Langleite]]). Sidan kom det mange bruk og plassar, med og utan løyve frå grunneigar og styresmakter. Nokre av nyryddingane vart matrikulerte bygselsbruk, medan andre vart verande husmannsplassar. Om lag 20 av dei matrikulerte småbruka vart sjølveigande da Bernt Anker selde dei til brukarane i 1790-åra. Dei blir den dag i dag omtala som gardar med Anker-skøyte.  

Nyryddinga skaut fart mot slutten av 1700-talet og byrjinga av 1800-åra. Nye grender av plassbruk kom til i Jøingslia og Billingsdalen, meir eller mindre i strid med gardbrukarane sin vilje. Mot slutten av 1800-talet hadde ålmenninga byrja å selje ein og annan av dei gamle husmannsplassane til sjølveige. Eit nytt, bruksrettsorientert ålmenningsstyre sette frå 1915 i gang eit omfattande sal av ålmenningsplassar i Jøingslia og andre stader.  Dette vekte motstand blant ein del av eigarane, og vart kjelde til strid i fleire tiår frametter. Det same galdt bureisinga som tok til fyrst i 1920-åra og som i tida fram til 1945 skapte 24 nye bruk i ålmenninga.

Ca. 1890 tok ein til med fellesdrift for uttak til bruksretten. Akkordar vart sette bort ved lisitasjon, dvs. til lågastbydande hoggarar og køyrarar. Listitasjonssystemet varte ved til 1920-åra.

Eigedomsretten til høgfjellet var lenge omtvista. Staten hevda at dette var statsålmenning, medan Skjåk ålmenning gjorde krav på full eigedomsrett også til høgfjellet innan Skjåks grenser. [[Høgfjellskommisjonen]] behandla saka for Skjåks vedkomande frå 1908 og frametter. Ved høgsterettsdom i 1927 kom det til avgjerd i Skjåk ålmennings favør.

Fram til 1930 gjekk den innanbygds foredlinga av trelast føre seg på små, private bygdesager i og utanfor ålmenninga. Det er dokumentert slike sager i ålmenninga frå før 1720. I andre halvparten av 1800-talet kjenner vi til fanst følgjande private sager i ålmenninga:

I 1890-åra byrja ålmenninga med sagbruk for eioga rekning. Heggjeåsaga vart innkjøpt i 1895, og vart meir eller mindre halden i gang til 1933. I 1901 bygde ålmenninga eit nytt sagbruk i Åstra (Bråtåsaga), som var i drift til 1946, med avbriot. Så i 1915 overtok ålmenninga Skamsar-saga. Den låg rett vest for Bismo, langt austafor ålmenningsgrensa, slik at ho kunne fange opp tømmer frå heile ålmenningsskogen. Skamsar-saga var opphavleg bygd av private i 1897. Nå gjekk det 15 år med planlegging av og strid om oppbygging av eit større og modernisert sagbruk og høvleri, med tanke på å behalde foredlingsgevinsten i bygda. Mellom anna vart utvegane til transport av foredla trelast var blitt mykje betre etter at lastebilane kom i sving for alvor i 1920-åra.