Skjåk Almenning: Forskjell mellom sideversjoner

<onlyinclude>Skjåk Almenning er og har vore ei hjørnesteinsverksemd i bygdesamfunnet, med stor betydning for busetjingsmønster, økonomi og arbeidsliv i bygda. Ein særeigen bruksretts- og eigarstruktur har gjennom tidene sett sitt sterke preg på bygdesamfunnet også sosialt og politisk.</onlyinclude>

Skjåk Almenning blir leia av eit styre valt av bruksrettshavarane i samsvar med Lov om bygdeallmenninger,<ref>[http://www.lovdata.no/all/hl-19920619-059.html Lov om bygdeallmenninger]</ref> under dagleg leiing av ein ålmenningsstyrar. Styrar og administrasjon held til i bygdesenteret [[Bismo]].

== Areal, ressursgrunnlag og grenser ==

Ålmenninga dekkjer eit landareal på i alt ca. 2 millionar dekar. Eigedomen utgjer 95% av arealet i Skjåk kommune. Det aller meste er høgfjellsområde. Arealet fordeler seg prosentvis om lag slik:

Lågaste punktet, litt vest for [[Nordberg kyrkje]], er 420 m.o.h., høgste fjelltoppen er Nørdre [[Hestbrepiggen]] på 2172 m.o.h.

Grensa mellom Skjåk Almenning og privateigedomar som ligg inn til ålmenninga opp mot fjellet, vart etter kjennelse i jordskifteretten i 1972 fastsett til å følgje kote 1080, med mindre avvik der naturlege grensepunkt i terrenget låg til rette for det. Nede i bygda, i Nordberg sokn, går grensa langs åa [[Storgrova]] på solsida (nordsida av Ottaelva). På baksida følgjer grensa gardsgrensene rett vest for [[Åbusmoen]].

== Ei hjørnesteinsverksemd ==

Forutan å vere grunneigar og forvaltar av skog, fisk, vilt og andre naturressursar, driv Skjåk Almenning skogbruk, foredlings- og forretningsverksemd i bygda. Det blir årleg avverka om lag 9000 m³ furutømmer (opplysning frå 2009). Foredlinga skjer ved ålmenninga sitt sagbruk og høvleri i Bismo. Denne delen av verksemda blir i dag (2010) organisert gjennom dotterselskapet Skjåk Trelast as, som også driv omsetjing av trelast og byggevarer i Bismo (Bygger'n i Skjåk). Ålmenninga har elles inntekter av jakt- og fiskerettar, av kraftutbygginga og av festeavgifter av hyttetomter.  

Ålmenninga har lenge leigd ut hyttetomter til private. I seinare år har det vorte utbygd fleire hyttefelt, og ålmenninga har i dag inntekter frå om lag 500 festetomter. Ålmenninga eig også fleire overnattingshytter til bruk for turgåarar, jegerar og fiskarar.

== Eigar- og bruksrett ==

=== Bakgrunn ===

Dei særskilde bruksretts- og eigedomstilhøva har bakgrunn i heimkjøpet av ålmenninga i 1798. Da selde daverande eigar Bernt Anker ålmenninga til «Ole Mallaug, Sevald og Hans Spærstad, Lars Eriksen Andvord og med Intressentere, som ere alle Almuer i Schiagers Annex til Loms Præstegjeld», som det heiter i skøytet av i [[Leksikon:Pantebok|panteboka]] (22. januar 1798).<ref>[http://www.arkivverket.no/URN:tl_read?idx_id=10056&uid=ny&idx_side=-4  Panteboka på Digitalarkivet]</ref> (I andre avskrifter heiter det «Almuesmænd». Originalskøytet er gått tapt.)   

=== Interessemotsetningar ===

I takt med auken i talet på hushald med varierande tilhøve til ålmenninga, og med forskyvinga av høvestalet desse imellom, vart motsetningar mellom eigedomsretten og den reine bruksretten skjerpa. Brukarar av gardar med liten og ubetydeleg eigarlut har hatt ein tendens til å følgje den reine bruksretten i ålmenningspolitikken, og dei har vist større vilje til å la noko av goda (særleg materialrabatten) ved ålmenninga tilfalle også resten av bygdefolket.

=== Kva rettar hadde husmennene? ===

Det har gjennom heile historia vore grupper innan bygdefolket utan både bruks- og eigedomsrett i ålmenninga. Det gjeld dei som ikkje har drive gardsbruk. Utviklinga av sekundær- og tertiærnæringar på 1900-talet har ført til ein sterkt auka andel av desse. Men også medan bygda var heilt dominert av jord.- og skogbruk som næringsveg, var det monalege delar av bygdefolket som ikkje eller berre i avgrensa grad naut godt av ålmenninga. Det galdt arbeidsfolk som berre hadde ei tomt og stugu. Med omsyn til dei ganske talrike husmennene, som jo i dei fleste tilfelle dreiv jordbruk, er tilhøvet noko uvisst. Ålmenningsretten har følgd dei sjølvstendig matrikulerte bruka, så generell bruksrett kan ein ikkje rekne med utan vidare låg til plassane. Men i ein del kontrakter på ålmenningsplassar er nærare avgrensa rettar til beite, for, ved og vyrke avtalefesta. I andre plasskontrakter er det stundom nemnt at plassen kan nyte ålmenningsressursar som følgjer av retten som ligg til husbondsgarden.

== Historie ==

:''Sjå [[Skjåk Almenning - historisk oversyn|utdjupande artikkel om ålmenningshistoria]] her.''

Ved høgsterettsdom 10.2.1922 vart Skjåk Almenning tilkjend eigedomsretten til høgfjellet med unntak av nokre strekningar i Breidalen og Vien. Saka hadde i fleire år vore behandla i [[Høgfjellskommisjonen]]. Staten hadde hevda at Skjåk-ålmenninga berre omfatta områda nedanfor tregrensa, og at snaufjellet var statsålmenning.

Etter krigen vart skogbruket meir og meir mekanisert. I 1956 vart fyrste motorsaga teken i bruk. Traktor og vinsj, lunningsmaskinar osv overtok for hest og kar. Tømmertransporten lagt heilt over til vegtransport med lastebil. Siste fløytinga i Skjåk gjekk føre seg i 1962.

Motorisringa og mekaniseringa gjorde at arbeidsstokken vart redusert. Det vart jamt slutt på sesongpreget over ålmenningsarbeidet. Drifta var frå 1970-åra gjennomført ved ein mindre stab fast- og heilårstilsette arbeidarar.

I løpet av dei siste 30-40 åra har andre sider ved ålmenningsdrifta enn tømmer og trelast fått auka tyding. Det gjeld hytteutbygging, jakt, fiske og anna friluftsliv.  

== Sagbruk ==

Vi kjenner til desse sagbruka som har lege i ålmenninga eller som Skjåk Almenning har drive:

*1939-1968: Einar Sandbakken

*1968-1994: Svein Tengesdal

Sagbruksstyrarar:

Andreassen var den siste sagbruksstyraren, og sideordna ålmenningsstyraren. Etter hans tid var det fleire produksjonsleiarar, men desse var underlagde ålmenningsstyraren fram til 2000, da sagbruket vart skilt ut som eige selskap, Skjåk Trelast AS.  Selskapet er 100 % eigd av Skjåk Almenning. Hans Skamsar har vore disponent sidan starten.

== Nasjonalparkar og verneområde ==

I 2005 vart [[Honnsrøve naturreservat]] oppretta, eit område på 16,4 km². Det var det fyrste av fleire verneområde innan Skjåk Almennings eige.  

== Kjelder og litteratur ==

*Bruheim,M.: Skjåk Ålmenning 1798-1948. Utg. av ålmenninga 1969

*Hosar, Hans P.: ''Skjåk bygdebok, 1-3'', Skjåk kommune 1994, 1995, 1998 ISBN 82-993371-0-0

*Innstilling fra Skjåkutvalget. Oppnevnt av Skjåk almenningsstyre den 17. oktober 1976. Trykt 1979.

*Opplysningar på e-post til Hans P. Hosar frå Skjåk Almenning ved Stig Aaboen og Kari Elin Sperstad

== Notar ==

<references/>

[[Kategori:Skjåk kommune]]

{{F2}}