Veiledere, Administratorer
9 136
redigeringer
Korrigeringar, presiseringar, språk.
(Språkvask. Presiseringar) |
(Korrigeringar, presiseringar, språk.) |
||
| Linje 1: | Linje 1: | ||
<onlyinclude>{{thumb høyre|Heggebottvatnet.JPG|Utsikt frå Heggjabottsetra i Billingsdalen i Skjåkålmenninga. Det viser mange sider ved ressursar og verksemd i ålmenninga: seterbruk, høgfjell, produktiv furuskog. I dalbotnen lengst borte kan skimtast tre småbruk i Brumillomsgrenda. I dalbotnen nærast: Heggjabottvatnet, som er ei utviding av Otta-elva. Vatnet vart oppdemt som del av kraftutbygginga i Øvre Otta 2002-2005. Foto: Hans P. Hosar.}}'''[[Skjåk Almenning]]''' (i lokal daglegtale Skjåk ålmenning eller berre «Ålmeinningje») er ei [[Leksikon:Bygdeallmenning|bygdeålmenning]] i [[Skjåk kommune]]. Med sine 2 millionar dekar er Skjåk Almenning landets største private grunneigedom. Den omfattar praktisk tala all grunn over tregrensa i heile kommunen, og dessutan skogen i det meste av Nordberg sokn. Mesteparten av høgfjellsområdet i ålmenninga inngår nå i nasjonalparkane [[Reinheimen]] og [[Breheimen]]. | <onlyinclude>{{thumb høyre|Heggebottvatnet.JPG|Utsikt frå Heggjabottsetra i Billingsdalen i Skjåkålmenninga. Det viser mange sider ved ressursar og verksemd i ålmenninga: seterbruk, høgfjell, produktiv furuskog. I dalbotnen lengst borte kan skimtast tre småbruk i Brumillomsgrenda. I dalbotnen nærast: Heggjabottvatnet, som er ei utviding av Otta-elva. Vatnet vart oppdemt som del av kraftutbygginga i Øvre Otta 2002-2005. Foto: Hans P. Hosar.}}'''[[Skjåk Almenning]]''' (i lokal daglegtale Skjåk ålmenning eller berre «Ålmeinningje») er ei [[Leksikon:Bygdeallmenning|bygdeålmenning]] i [[Skjåk kommune]]. Med sine 2 millionar dekar er Skjåk Almenning landets største private grunneigedom. Den omfattar praktisk tala all grunn over tregrensa i heile kommunen, og dessutan skogen i det meste av Nordberg sokn. Mesteparten av høgfjellsområdet i ålmenninga inngår nå i nasjonalparkane [[Reinheimen]] og [[Breheimen]]. | ||
Som bygdeålmenning går historia attende til 1798, da gardbrukarane i bygda fekk kjøpt eigedomen av daverande eigar [[Bernt Anker]]. Eigedomsretten hadde til da lege til enkeltpersonar, alt sidan kongen hadde selt ålmenninga på auksjon i 1726. Etter seinare definisjonar vart Skjåk Almenning ved salet i 1726 til ei [[Leksikon:Privatallmenning|privatålmenning]], og før | Som bygdeålmenning går historia attende til 1798, da gardbrukarane i bygda fekk kjøpt eigedomen av daverande eigar [[Bernt Anker]]. Eigedomsretten hadde til da lege til enkeltpersonar, alt sidan kongen hadde selt ålmenninga på auksjon i 1726. Etter seinare definisjonar vart Skjåk Almenning ved salet i 1726 til ei [[Leksikon:Privatallmenning|privatålmenning]], og før det kongs- eller [[Leksikon:Allmenning|statsålmenning]], sidan kongen hevda ein overordna eigedomsrett.</onlyinclude> Til langt ut på 1800-talet vart eigedomen kalla Nordherredsmarkens allmenning («Nordheradsmorkje») etter det gamle bygdenamnet Nordherad. Stundom finn ein også brukt namnet Langmarken («Langmorkje»), og desse namna må ikkje forvekslast med Nordherad og Langmorkje i [[Vågå]]. | ||
<onlyinclude>Skjåk Almenning er og har vore ei hjørnesteinsverksemd i bygdesamfunnet, med stor betydning for busetjingsmønster, økonomi og arbeidsliv i bygda. Ein særeigen bruksretts- og eigarstruktur har gjennom tidene sett sitt sterke preg på bygdesamfunnet også sosialt og politisk.</onlyinclude> | <onlyinclude>Skjåk Almenning er og har vore ei hjørnesteinsverksemd i bygdesamfunnet, med stor betydning for busetjingsmønster, økonomi og arbeidsliv i bygda. Ein særeigen bruksretts- og eigarstruktur har gjennom tidene sett sitt sterke preg på bygdesamfunnet også sosialt og politisk.</onlyinclude> | ||
| Linje 10: | Linje 10: | ||
== Ei hjørnesteinsverksemd == | == Ei hjørnesteinsverksemd == | ||
Forutan å vere grunneigar og forvaltar av skog, fisk, vilt og andre naturressursar, driv Skjåk Almenning skogbruk, foredlings- og forretningsverksemd i bygda. Det blir årleg avverka om lag 9000 m<sup>3</sup> furutømmer (opplysning frå 2009). Foredlinga skjer ved ålmenninga sitt | Forutan å vere grunneigar og forvaltar av skog, fisk, vilt og andre naturressursar, driv Skjåk Almenning skogbruk, foredlings- og forretningsverksemd i bygda. Det blir årleg avverka om lag 9000 m<sup>3</sup> furutømmer (opplysning frå 2009). Foredlinga skjer ved ålmenninga sitt sagbruk og høvleri i Bismo. Denne delen av verksemda blir i dag (2010) organisert gjennom dotterselskapet Skjåk Trelast as, som også driv omsetjing av trelast og byggevarer i Bismo (Bygger'n i Skjåk). Ålmenninga har elles inntekter av jakt- og fiskerettar, av kraftutbygginga og av festeavgifter av om lag 500 hyttetomter. | ||
Seterdrift, beite og fôrhenting, bygningsmaterialar og anna vyrke, ved, trekol, tjøre, never, fisk og vilt | Seterdrift, beite og fôrhenting, bygningsmaterialar og anna vyrke, ved, trekol, tjøre, never, fisk og vilt, fossekraft, rekreasjon - alt dette er ressursar frå ålmenninga som har hatt stor betydning for jordbruk og busetnad i bygda. Tømmersal frå byrjinga av 1700-talet og eksport av foredla trelast frå 1930 har gjort ålmenninga til ein svært viktig faktor i økonomi og sysselsetjing i Skjåk. I ein kortare periode rundt 1850, og sidan frå 1890-åra til midt på 1960-talet var det tamreindrift i ålmenninga. Det var dels enkeltpersonar, dels private andelslag og ei tid jamvel eit kommunalt selskap som stod for dette. | ||
Ålmenninga har lenge leigd ut hyttetomter til private. I seinare år har det vorte utbygd fleire hyttefelt, og ålmenninga har i dag inntekter frå om lag 500 festetomter. Ålmenninga eig også fleire overnattingshytter til bruk for turgåarar, jegerar og fiskarar. | Ålmenninga har lenge leigd ut hyttetomter til private. I seinare år har det vorte utbygd fleire hyttefelt, og ålmenninga har i dag inntekter frå om lag 500 festetomter. Ålmenninga eig også fleire overnattingshytter til bruk for turgåarar, jegerar og fiskarar. | ||
| Linje 18: | Linje 18: | ||
== Areal og ressursgrunnlag == | == Areal og ressursgrunnlag == | ||
{{thumb høyre|Skjaak-grender.jpg|<small>Sokn og grender i Skjåk. Ålmenninga | {{thumb høyre|Skjaak-grender.jpg|<small>Sokn og grender i Skjåk. Ålmenninga omfattar alle område i kommunen utanfor grensa som er markert med raudt.</small>}} | ||
Ålmenninga dekkjer eit landareal på i alt ca. 2 millionar dekar. Eigedomen utgjer 95% av arealet i Skjåk kommune. Det aller meste er høgfjellsområde. Arealet fordeler seg prosentvis om lag slik: | Ålmenninga dekkjer eit landareal på i alt ca. 2 millionar dekar. Eigedomen utgjer 95% av arealet i Skjåk kommune. Det aller meste er høgfjellsområde. Arealet fordeler seg prosentvis om lag slik: | ||
| Linje 32: | Linje 32: | ||
== Eigar- og bruksrett == | == Eigar- og bruksrett == | ||
Dei særskilde bruksretts- og eigedomstilhøva har bakgrunn i heimkjøpet av ålmenninga i 1798. Da selde daverande eigar Bernt Anker ålmenninga til «Ole Mallaug, Sevald og Hans Spærstad, Lars Eriksen Andvord og med Intressentere, som ere alle Almuer i Schiagers Annex til Loms Præstegjeld», som det heiter i skøytet av i [[ | Dei særskilde bruksretts- og eigedomstilhøva har bakgrunn i heimkjøpet av ålmenninga i 1798. Da selde daverande eigar Bernt Anker ålmenninga til «Ole Mallaug, Sevald og Hans Spærstad, Lars Eriksen Andvord og med Intressentere, som ere alle Almuer i Schiagers Annex til Loms Præstegjeld», som det heiter i skøytet av i [[Leksikon:Pantebok|panteboka]] (22. januar 1798).<ref>[http://www.arkivverket.no/URN:tl_read?idx_id=10056&uid=ny&idx_side=-4 Panteboka på Digitalarkivet]</ref> «Alle almuer», i andre avskrifter «Almuesmænd», var gardbrukarane på dei om lag 140 matrikulerte bruka som da fanst i bygda, pluss den eine garden Andvord i Lom. Eigarlutane vart fastsette i [[Leksikon:Hudlag|huder og skinn]] i samsvar med matrikkelskylda på dei enkelte bruka, og innskota i kjøpesummen (i alt 2500 riksdalar) vart fastsette i forhold til dette. | ||
Ved seinare oppdeling av gardar med eigedomsrett har talet på eigarar auka. ''Eigedomsretten'' følgjer i dag 206 av gardsbruka i bygda, noko over halvparten av det samla talet på gardsbruk i Skjåk. Eigedomsretten inneber fyrst og fremst krav på kontantutbytte av drifta. Det er også eigarane direkte som får dei årlege inntektene av fossefallsrettar som vart selde i 1960-åra. | Ved seinare oppdeling av gardar med eigedomsrett har talet på eigarar auka. ''Eigedomsretten'' følgjer i dag (2010) 206 av gardsbruka i bygda, noko over halvparten av det samla talet på gardsbruk i Skjåk. Eigedomsretten inneber fyrst og fremst krav på kontantutbytte av drifta. Det er også eigarane direkte som får dei årlege inntektene av fossefallsrettar som vart selde i 1960-åra. | ||
''Bruksrett'' har alle gardar og bruk, i praksis rekna til jordbrukseigedomar over 5 dekar, alt i alt ca. 370 einingar inklusive dei med eigedomsrett. (I 2010 er det 162 bruk med berre bruksrett og altså 206 med både bruksrett og eigedomsrett.) Det viktigaste ved bruksretten i dag er bruksrettrabatt på ved og materialar til gardsbehov, i tillegg til hevdvunne rettar til setrer og beite. | ''Bruksrett'' har alle gardar og bruk, i praksis rekna til jordbrukseigedomar over 5 dekar, alt i alt ca. 370 einingar inklusive dei med eigedomsrett. (I 2010 er det 162 bruk med berre bruksrett og altså 206 med både bruksrett og eigedomsrett.) Det viktigaste ved bruksretten i dag er bruksrettrabatt på ved og materialar til gardsbehov, i tillegg til hevdvunne rettar til setrer og beite. | ||
Dette tilhøvet, at dei som har bruksrett består av to grupper, ei med og ei utan eigedomsrett | Dette tilhøvet, at dei som har bruksrett består av to grupper, ei med og ei utan eigedomsrett. skil Skjåk Almenning ut frå andre bygdeålmenningar. | ||
Talet på gardsbruk med bruksrett, men ikkje eigedomsrett, auka jamt frå slutten av 1800-talet med frikjøpet av husmannsplassar/bygselsbruk i og utanfor ålmenninga. Som følgje av bureisinga i 1920- og 1930-åra kom det også til ca. 30 slike bruk. | Talet på gardsbruk med bruksrett, men ikkje eigedomsrett, auka jamt frå slutten av 1800-talet med frikjøpet av husmannsplassar/bygselsbruk i og utanfor ålmenninga. Som følgje av bureisinga i 1920- og 1930-åra kom det også til ca. 30 slike bruk. | ||
| Linje 44: | Linje 44: | ||
I takt med denne utviklinga oppstod det interessemotsetningar mellom eigarane og dei i bygda som berre hadde bruksrett. Brukarar av gardar med liten og ubetydeleg eigarlut har hatt ein tendens til å følgje den reine bruksretten i ålmenningspolitikken. Eigedomsretten er etter måten konsentrert. 36% av dei som har bruksrett, eig 94% av ålmenninga, medan ca. 19% eig dei siste 6%. Dette har mellom anna gjort seg utslag i at den reine bruksretten har fått fleirtal ved styrevala, noko som i sin tur har ført til langvarig strid om kva kompetanse ålmenningsstyret har hatt i høve til eigarane. Det har dreia seg mellom anna om disponeringa av overskotet, fondsoppbygging, sal av ålmenningsplassar, jordsal til bureising med meir. | I takt med denne utviklinga oppstod det interessemotsetningar mellom eigarane og dei i bygda som berre hadde bruksrett. Brukarar av gardar med liten og ubetydeleg eigarlut har hatt ein tendens til å følgje den reine bruksretten i ålmenningspolitikken. Eigedomsretten er etter måten konsentrert. 36% av dei som har bruksrett, eig 94% av ålmenninga, medan ca. 19% eig dei siste 6%. Dette har mellom anna gjort seg utslag i at den reine bruksretten har fått fleirtal ved styrevala, noko som i sin tur har ført til langvarig strid om kva kompetanse ålmenningsstyret har hatt i høve til eigarane. Det har dreia seg mellom anna om disponeringa av overskotet, fondsoppbygging, sal av ålmenningsplassar, jordsal til bureising med meir. | ||
Interessemotsetningane har gjort seg organisatorisk utslag i danninga av eit bruksrettslag og eit eigarlag frå 1960-åra av. | Interessemotsetningane har gjort seg organisatorisk utslag i danninga av eit bruksrettslag og eit eigarlag frå 1960-åra av. Vel 100 av gardbrukarane har partar store nok til at dei identifiserer seg spesifikt med eigedomsretten, og som såleis soknar til eigarlaget. | ||
Ei tilsynelatande varig løysing på motsetningane vart oppnådd | Ei tilsynelatande varig løysing på motsetningane vart oppnådd ved ein avtale mellom ålmenningsstyret og eigarlaget av 5. mars 1995. Den går ut på at «Eigarlaget v/styret aksepterer at all forvaltning av almenningen tilligger styret, jfr. lov om bygdealmenning kap. 3». Motytinga var regulering og sikring av eigarutbytte i høve til storleiken på bruksrettsytingane til kvar tid. | ||
| Linje 62: | Linje 62: | ||
*1785-1798: Etatsråd, kjøpmann, gods- og verkseigar [[Bernt Anker]]. | *1785-1798: Etatsråd, kjøpmann, gods- og verkseigar [[Bernt Anker]]. | ||
Særleg i Tosten Hjelles tid som eigar vart det gjennomført store uthogster som vart fløytte nedover [[Ottaelva]] og [[Gudbransdalslågen]] og levert på [[Vingnes]] til trelasthandlarar frå Christiania. | Særleg i Tosten Hjelles tid som eigar vart det gjennomført store uthogster som vart fløytte nedover [[Ottaelva]] og [[Gudbransdalslågen]] og levert på [[Vingnes]] ved [[Mjøsa]] til trelasthandlarar frå Christiania. Mykje arbeidsfolk var involvert, både innanbygds og utanbygds. Ein sideeffekt av det var at det vart rydda gardar og plassar i [[Bråtå]], [[Kvitingslia]] og [[Langleitsgrend]]. Tosten Hjelle gav dei fyrste løyva til slik nyrydding i 1739. Det galdt tre bruk i Bråtå ([[Mork]], [[Slette]] og [[Storbråtå]]) og eitt i Langleitsgrenda (truleg nåverande [[Søre Langleite]]). Sidan kom det mange bruk og plassar til, med og utan løyve frå grunneigar og styresmakter. Nokre av nyryddingane vart matrikulerte bygselsbruk, medan andre vart verande husmannsplassar. Om lag 20 av dei matrikulerte småbruka vart sjølveigande da Bernt Anker selde dei til brukarane i 1790-åra. Dei blir den dag i dag omtala som gardar med Anker-skøyte. | ||
Nyryddinga hadde ein tendens til å gå ut over dei gamle beiteområda og heimsetrene til gardane i hovudbygda, og det oppstod spenningar og mange konfliktar. | Nyryddinga hadde ein tendens til å gå ut over dei gamle beiteområda og heimsetrene til gardane i hovudbygda, og det oppstod spenningar og mange konfliktar. | ||
| Linje 108: | Linje 108: | ||
'''Sagbruk og høvleri''' | '''Sagbruk og høvleri''' | ||
Fram til 1930 gjekk den innanbygds foredlinga av trelast føre seg på små bygdesager i og utanfor ålmenninga, åtte av privatpersonar. I 1890-åra byrja ålmenninga så smått med sagbruksdrift for eiga rekning. Heggjeåsaga vart innkjøpt i 1895, og vart meir eller mindre halden i gang til 1933. I 1901 bygde ålmenninga eit nytt sagbruk i Åstra (Bråtåsaga), som var i drift til 1946, med avbrot. Så i | Fram til 1930 gjekk den innanbygds foredlinga av trelast føre seg på små bygdesager i og utanfor ålmenninga, åtte av privatpersonar. I 1890-åra byrja ålmenninga så smått med sagbruksdrift for eiga rekning. Heggjeåsaga vart innkjøpt i 1895, og vart meir eller mindre halden i gang til 1933. I 1901 bygde ålmenninga eit nytt sagbruk i Åstra (Bråtåsaga), som var i drift til 1946, med avbrot. Så i 1916 overtok ålmenninga [[Skamsar-saga]]. Den låg rett vest for Bismo, langt austafor ålmenningsgrensa, slik at ho kunne fange opp tømmer frå heile ålmenningsskogen. Nå gjekk det 15 år med planlegging av og strid om oppbygging av eit større og modernisert sagbruk og høvleri, med tanke på å behalde foredlingsgevinsten i bygda. Mellom anna var utvegane til transport av foredla trelast blitt mykje betre etterat lastebilane kom i sving for alvor i 1920-åra. I 1930 opna det nye sagbruket i Skamsarfossen og eit høvleri i Bismo. Frå saga til høvleriet vart det bygd ei transportrenne som vart teken i bruk i 1932. | ||
'''Fallingen-dommen 1963''' | '''Fallingen-dommen 1963''' | ||
| Linje 118: | Linje 118: | ||
'''Bruksrettslag og eigarlag''' | '''Bruksrettslag og eigarlag''' | ||
Fallingen-domen, sal av fallrettar m.m. aktualiserte spørsmålet om fordelinga av ålmenningsrettane. I 1969 vart Skjåk Almennings Eierlag stifta. Vedtektene, gjev eigarlaget fullmakt som representativt organ for eigarinteressene m.o.t. forhandlingar, inngåing av avtaler etc | Fallingen-domen, sal av fallrettar m.m. aktualiserte spørsmålet om fordelinga av ålmenningsrettane. I 1969 vart Skjåk Almennings Eierlag stifta. Vedtektene, utforma i medhald av Sameigelova, gjev eigarlaget fullmakt som representativt organ for eigarinteressene m.o.t. forhandlingar, inngåing av avtaler etc. | ||
Skjåk bruksrettslag var opphavleg skipa i 1911, men har lege nede i periodar. Det vart revitalisert i 1960-åra | Skjåk bruksrettslag var opphavleg skipa i 1911, men har lege nede i periodar. Det vart revitalisert i 1960-åra med bakgrunn i dei same omstenda som gjorde at eigarlaget vart stifta. Alle med bruksrett, med eller utan eigedomsrett, kan vere medlemmer i bruksrettslaget. | ||
'''Fjellstyre og utmarksbruk ''' | '''Fjellstyre og utmarksbruk ''' | ||
| Linje 145: | Linje 145: | ||
*'''Pollmosaga'''. I Pollfossen. I drift ca. 1890-1925. Saga vart reist i fellesskap av Ola Pollmo og Kolbent Guddal. Ola Pollmo var eineeigar dei siste åra saga var i drift. Sagbruket var basert på leigesaging, fyrst og fremst for vestlendingar som kjøpte tømmer på rot i ålmenninga. | *'''Pollmosaga'''. I Pollfossen. I drift ca. 1890-1925. Saga vart reist i fellesskap av Ola Pollmo og Kolbent Guddal. Ola Pollmo var eineeigar dei siste åra saga var i drift. Sagbruket var basert på leigesaging, fyrst og fremst for vestlendingar som kjøpte tømmer på rot i ålmenninga. | ||
*'''Bråtåsaga''' vart bygd og driven for eiga rekning av ålmenninga. Den stod ferdig bygd i 1900, og var i gang med avbrot til 1945. Fyrste og lengst fungerande sagmeister var Thore Lilleødegaard. | *'''Bråtåsaga''' vart bygd og driven for eiga rekning av ålmenninga. Den stod ferdig bygd i 1900, og var i gang med avbrot til 1945. Fyrste og lengst fungerande sagmeister var Thore Lilleødegaard. | ||
*'''Skamsarsaga'''. Ålmenninga kjøpte denne av | *'''Skamsarsaga'''. Ålmenninga kjøpte denne av P. H. Stensgaard i 1916, og reiste eit nytt, større og moderne bruk i 1930. | ||
== Ålmennings- og sagbruksstyrarar == | == Ålmennings- og sagbruksstyrarar == | ||