Veiledere, Administratorer
9 134
redigeringer
Skjåk Almenning - historisk oversyn (vis kilde)
Sideversjonen fra 10. jan. 2011 kl. 04:45
, 10. jan. 2011Utbygging av artikkelen
m (Smårusk, språkleg) |
(Utbygging av artikkelen) |
||
| Linje 1: | Linje 1: | ||
:Sjå også hovudartikkelen om [[Skjåk Almenning]]. | |||
<onlyinclude>{{thumb høyre|Heggebottvatnet.JPG|Utsikt frå Heggjabottsetra i Billingsdalen i Skjåkålmenninga. Det viser mange sider ved ressursar og verksemd i ålmenninga: seterbruk, høgfjell, produktiv furuskog. I dalbotnen lengst borte kan skimtast tre småbruk i Brumillomsgrenda. I dalbotnen nærast: Heggjabottvatnet, som er ei utviding av Otta-elva. Vatnet vart oppdemt som del av kraftutbygginga i Øvre Otta 2002-2005. Foto: Hans P. Hosar.}}'''[[Skjåk Almenning - historisk oversyn|Skjåk Almennings historie]]''' kan delast inn i fire hovudbolkar: 1. Tida fram til 1726, da kongen selde eigedomen til private. Før 1726 kan ein definere Skjåk-ålmenninga som [[Leksikon:Allmenning|statsålmenning]]. 2. Perioden 1726-1798, da eigedomen var [[Leksikon:Privatallmenning|privatålmenning]] ått av enkeltpersonar som dreiv ålmenninga med kommersielt føremål. 3. Tida 1798-1930. Skjåk Almenning vart [[Leksikon:Bygdeallmenning|bygdeålmenning]] da gardbrukarane i fellesskap kjøpte eigedomen i [[1798]]. Fram til 1930 var lite og ingenting av salshogsten foredla innanbygds. Avhending ut over det som gjekk til bruksretten, galdt mest rundtømmer. 4. Tida etter 1930. Det året sette ålmenninga i gang eit større foredlingsanlegg ved Bismo, med sagbruk og høvleri. Frå da av har foredlinga av tømmeret i all hovudsak foregått der.</onlyinclude> | <onlyinclude>{{thumb høyre|Heggebottvatnet.JPG|Utsikt frå Heggjabottsetra i Billingsdalen i Skjåkålmenninga. Det viser mange sider ved ressursar og verksemd i ålmenninga: seterbruk, høgfjell, produktiv furuskog. I dalbotnen lengst borte kan skimtast tre småbruk i Brumillomsgrenda. I dalbotnen nærast: Heggjabottvatnet, som er ei utviding av Otta-elva. Vatnet vart oppdemt som del av kraftutbygginga i Øvre Otta 2002-2005. Foto: Hans P. Hosar.}}'''[[Skjåk Almenning - historisk oversyn|Skjåk Almennings historie]]''' kan delast inn i fire hovudbolkar: 1. Tida fram til 1726, da kongen selde eigedomen til private. Før 1726 kan ein definere Skjåk-ålmenninga som [[Leksikon:Allmenning|statsålmenning]]. 2. Perioden 1726-1798, da eigedomen var [[Leksikon:Privatallmenning|privatålmenning]] ått av enkeltpersonar som dreiv ålmenninga med kommersielt føremål. 3. Tida 1798-1930. Skjåk Almenning vart [[Leksikon:Bygdeallmenning|bygdeålmenning]] da gardbrukarane i fellesskap kjøpte eigedomen i [[1798]]. Fram til 1930 var lite og ingenting av salshogsten foredla innanbygds. Avhending ut over det som gjekk til bruksretten, galdt mest rundtømmer. 4. Tida etter 1930. Det året sette ålmenninga i gang eit større foredlingsanlegg ved Bismo, med sagbruk og høvleri. Frå da av har foredlinga av tømmeret i all hovudsak foregått der.</onlyinclude> | ||
| Linje 36: | Linje 38: | ||
Nyryddinga hadde ein tendens til å gå ut over dei gamle beiteområda og heimsetrene til gardane i hovudbygda, og det oppstod spenningar og mange konfliktar. | Nyryddinga hadde ein tendens til å gå ut over dei gamle beiteområda og heimsetrene til gardane i hovudbygda, og det oppstod spenningar og mange konfliktar. | ||
=== Hans Sperstad og opphavet til «Sperstad-strekninga» og «Grotli utmål» === | |||
I 1773 fekk den velhaldne og tiltakslystne gardbrukaren [[Hans Hansen Sperstad|Hans Hansen Skamsar]] (seinare Sperstad) bygsla høgfjellsstrekningane [[Vien]] og [[Breidalen]], venteleg til krøterhamning. <ref>[http://www.arkivverket.no/URN:tl_read?idx_id=10053&uid=ny&idx_side=-460 Pantebok for Nord-Gudbrandsdal]</ref> Det er Kongen, og ikkje daverande eigar av Skjåk-ålmenninga [[Karen Leuch Eliessen]], som bygslar bort desse høgfjellsområda i «hans Majets. Alminding». Denne avtalen skulle 150 år seinare kome til å skape komplikasjonar i samband med tvisten om høgfjellsområda i Skjåk mellom staten og Skjåk Almenning. Vien og Breidalen vart på 1800-talet rekna som privateigedom tilhøyrande arvtakarane etter Hans Hansen Sperstad. Staten kjøpte i 1872 delar av desse strekningane til bruk for statens fjellstovemann på Grotli. | |||
Ti år etter bygselsavtalen om Vien og Breidalen seinare fekk Hans Sperstad ein sentral posisjon også i skog-ålmenninga Han inngjekk da ein avtale medd ålmenningeigaren kammerjunker Wilster <ref>[http://www.arkivverket.no/URN:tl_read?idx_id=10054&uid=ny&idx_side=-277 Pantebok for Nord-Gudbrandsdal]</ref> Hans Hansen fekk bygsle ni ålmenningsplassar som hadde vorte ledige etter ei stor utkastingssak rett før. Han kunne nytte plassane sjølv direkte, eller framleige dei. Hans Hansen skulle også halde oppsyn med og administrere utleige av andre plassar og matrikulerte bygselsbruk i ålmenninga. Han skulle med andre ord vere kammerjunker Wilsters mann på staden som oppsynsmann og forvaltar av eigedomen. | |||
| Linje 80: | Linje 89: | ||
=== Sagbruk og høvleri === | === Sagbruk og høvleri 1930 === | ||
Fram til 1930 gjekk den innanbygds foredlinga av trelast føre seg på små bygdesager i og utanfor ålmenninga, åtte av privatpersonar. I 1890-åra byrja ålmenninga så smått med sagbruksdrift for eiga rekning. Heggjeåsaga vart innkjøpt i 1895, og vart meir eller mindre halden i gang til 1933. I 1901 bygde ålmenninga eit nytt sagbruk i Åstra (Bråtåsaga), som var i drift til 1946, med avbrot. Så i 1916 overtok ålmenninga [[Skamsar-saga]]. Den låg rett vest for Bismo, langt austafor ålmenningsgrensa, slik at ho kunne fange opp tømmer frå heile ålmenningsskogen. Nå gjekk det 15 år med planlegging av og strid om oppbygging av eit større og modernisert sagbruk og høvleri, med tanke på å behalde foredlingsgevinsten i bygda. Mellom anna var utvegane til transport av foredla trelast blitt mykje betre etterat lastebilane kom i sving for alvor i 1920-åra. I 1930 opna det nye sagbruket i Skamsarfossen og eit høvleri i Bismo. Frå saga til høvleriet vart det bygd ei transportrenne som vart teken i bruk i 1932. | Fram til 1930 gjekk den innanbygds foredlinga av trelast føre seg på små bygdesager i og utanfor ålmenninga, åtte av privatpersonar. I 1890-åra byrja ålmenninga så smått med sagbruksdrift for eiga rekning. Heggjeåsaga vart innkjøpt i 1895, og vart meir eller mindre halden i gang til 1933. I 1901 bygde ålmenninga eit nytt sagbruk i Åstra (Bråtåsaga), som var i drift til 1946, med avbrot. Så i 1916 overtok ålmenninga [[Skamsar-saga]]. Den låg rett vest for Bismo, langt austafor ålmenningsgrensa, slik at ho kunne fange opp tømmer frå heile ålmenningsskogen. Nå gjekk det 15 år med planlegging av og strid om oppbygging av eit større og modernisert sagbruk og høvleri, med tanke på å behalde foredlingsgevinsten i bygda. Mellom anna var utvegane til transport av foredla trelast blitt mykje betre etterat lastebilane kom i sving for alvor i 1920-åra. I 1930 opna det nye sagbruket i Skamsarfossen og eit høvleri i Bismo. Frå saga til høvleriet vart det bygd ei transportrenne som vart teken i bruk i 1932. | ||
| Linje 116: | Linje 124: | ||
=== | === Skogbruket rasjonalisert og mekanisert === | ||
I 1956 vart fyrste [[motorsag|motorsaga]] teken i bruk i Skjåk-ålmenninga, og i byrjinga av 1960-talet hadde den nye teknikken overteke heilt for handsagene. | |||
I 1969 kjøpte ålmenninga si fyrste maskin for stammelunning. Traktor og vinsj vart teke i bruk i aukande utstrekning, men hesten var ikkje avleggs i framdrivinga av tømmeret før langt ut i 1970-åra. | |||
Borkinga av tømmeret vart frå 1970 gjort maskinelt på sagbruket og ikkje lenger med øks og borkespade ute i hogstfeltet. | |||
Driftsomlegginga og mekaniseringa gjorde at arbeidsstokken vart redusert. Det vart jamt slutt på sesongpreget over ålmenningsarbeidet. Drifta var frå 1970-åra gjennomført ved ein mindre stab fast- og heilårstilsette arbeidarar. | |||
=== Modernisert transport === | |||
Siste fløytinga i Skjåk gjekk føre seg i 1962. Dermed var tømmertransporten lagt heilt over til vegtransport med lastebil. Det hadde vore eksperimentert med dette alt før krigen, men kom fyrst for alvor i gang i driftsåret 1946-1947. Både [[OKB]] og ålmenninga sjølv heldt bilar til føremålet. | |||
=== Fjellstyre og utmarksbruk === | === Fjellstyre og utmarksbruk === | ||
| Linje 133: | Linje 148: | ||
Fellesgjeting av små- og storfe er kjent frå langt attende på 1800-talet og til ei god stund etter andre verdskrigen. Det foregjekk slik gjeting i Breidalen, Mårådalen, Vetldalen, Tordalen, Føisfjellet, Lendfjellet, rundt Honnsjoen og Råkåvatnet og fleire andre stader. | Fellesgjeting av små- og storfe er kjent frå langt attende på 1800-talet og til ei god stund etter andre verdskrigen. Det foregjekk slik gjeting i Breidalen, Mårådalen, Vetldalen, Tordalen, Føisfjellet, Lendfjellet, rundt Honnsjoen og Råkåvatnet og fleire andre stader. | ||
=== Bruksrettslag og eigarlag === | |||
Kontroverset om utdeling av utbytte, 10-prosent-dommen, Fallingen-domen, sal av fallrettar m.m. aktualiserte spørsmålet om fordelinga av ålmenningsrettane. Bruksretts- og eigarinteressene vart manifestert i eigne samskipnader. | |||
[[Skjåk bruksrettslag]] var opphavleg skipa i 1911. Det vart revitalisert i 1958 under leiing av [[Roy Lund]]. Alle med bruksrett, med eller utan eigedomsrett, kan vere medlemmer i bruksrettslaget. | |||
I 1969 vart [[Skjåk Almennings Eierlag]] stifta med [[Magnar Skjelkvåle]] som formann. Vedtektene, utforma i medhald av [[Sameigelova]], gjev eigarlaget fullmakt som representativt organ for eigarinteressene m.o.t. forhandlingar, inngåing av avtaler etc. | |||
=== Avtalen 1995 === | |||
Den 5. mars 1995 inngjekk ålmenningsstyret og eigarlaget ein avtale som regulerer nøyare tilhøvet bruksrett/eigedomsrett. Avtalen er godkjent av Landbruksdepartementet. Eit hovudpunkt i avtalen er følgjande: «Eigarlaget v/styret aksepterer at all forvaltning av almenningen tilligger styret, jfr. lov om bygdealmenning kap. 3». Motytinga var regulering og sikring av eigarutbytte i høve til storleiken på bruksrettsytingane til kvar tid. | |||
== Kjelder og litteratur == | == Kjelder og litteratur == | ||
| Linje 140: | Linje 169: | ||
*Innstilling fra Skjåkutvalget. Oppnevnt av Skjåk almenningsstyre den 17. oktober 1976. Trykt 1979. | *Innstilling fra Skjåkutvalget. Oppnevnt av Skjåk almenningsstyre den 17. oktober 1976. Trykt 1979. | ||
*Opplysningar på e-post til Hans P. Hosar frå Skjåk Almenning ved Stig Aaboen og Kari Elin Sperstad | *Opplysningar på e-post til Hans P. Hosar frå Skjåk Almenning ved Stig Aaboen og Kari Elin Sperstad | ||
*Tengesdal, Svein og Aaboen, Stig: ''Skjåk Almenning 200 år 1798-1998. Forvaltning og virksomhet 1948-1998''. Skjåk Almenning 1998. | |||
== Notar == | == Notar == | ||