Skjåk Almenning - historisk oversyn: Forskjell mellom sideversjoner

Skjåk Almenning - historisk oversyn (vis kilde)

Sideversjonen fra 16. jan. 2011 kl. 05:22

1 809 byte lagt til , 16. jan. 2011

Utbygging. Redigering.

Hans P. Hosar

Veiledere, Administratorer

9 134

redigeringer

@@ Linje 1: / Linje 1: @@
 :Sjå også hovudartikkelen om [[Skjåk Almenning]].
-<onlyinclude>{{thumb høyre|Heggebottvatnet.JPG|Utsikt frå Heggjabottsetra i Billingsdalen i Skjåkålmenninga. Det viser mange sider ved ressursar og verksemd i ålmenninga: seterbruk, høgfjell, produktiv furuskog. I dalbotnen lengst borte kan skimtast tre småbruk i Brumillomsgrenda. I dalbotnen nærast: Heggjabottvatnet, som er ei utviding av Otta-elva. Vatnet vart oppdemt som del av kraftutbygginga i Øvre Otta 2002-2005. Foto: Hans P. Hosar.}}'''[[Skjåk Almenning - historisk oversyn|Skjåk Almennings historie]]''' kan delast inn i fire hovudbolkar: 1. Tida fram til 1726, da kongen selde eigedomen til private. Før 1726 kan ein definere Skjåk-ålmenninga som [[Leksikon:Allmenning|statsålmenning]].  2. Perioden 1726-1798, da eigedomen var [[Leksikon:Privatallmenning|privatålmenning]] ått av enkeltpersonar som dreiv ålmenninga med kommersielt føremål. 3. Tida 1798-1930. Skjåk Almenning vart [[Leksikon:Bygdeallmenning|bygdeålmenning]] da gardbrukarane i fellesskap kjøpte eigedomen i [[1798]]. Fram til 1930 var lite og ingenting av salshogsten foredla innanbygds. Avhending ut over det som gjekk til bruksretten, galdt mest rundtømmer. 4. Tida etter 1930. Det året sette ålmenninga i gang eit større foredlingsanlegg ved Bismo, med sagbruk og høvleri. Frå da av har foredlinga  av tømmeret i all hovudsak foregått der.</onlyinclude>
+<onlyinclude>{{thumb høyre|Heggebottvatnet.JPG|Utsikt frå Heggjabottsetra i Billingsdalen i Skjåkålmenninga. Det viser mange sider ved ressursar og verksemd i ålmenninga: seterbruk, høgfjell, produktiv furuskog. I dalbotnen lengst borte kan skimtast tre småbruk i Brumillomsgrenda. I dalbotnen nærast: Heggjabottvatnet, som er ei utviding av Otta-elva. Vatnet vart oppdemt som del av kraftutbygginga i Øvre Otta 2002-2005. Foto: Hans P. Hosar.}}'''[[Skjåk Almenning - historisk oversyn|Skjåk Almennings historie]]''' kan delast inn i fire hovudbolkar:
+. Tida fram til 1726, da kongen selde eigedomen til private. Før 1726 kan ein definere Skjåk-ålmenninga som [[Leksikon:Allmenning|statsålmenning]].
+. Perioden 1726-1798, da eigedomen var [[Leksikon:Privatallmenning|privatålmenning]] ått av enkeltpersonar som dreiv ålmenninga med kommersielt føremål.
+. Tida 1798-1930. Skjåk Almenning vart [[Leksikon:Bygdeallmenning|bygdeålmenning]] da gardbrukarane i fellesskap kjøpte eigedomen i [[1798]]. Fram til 1930 var lite og ingenting av salshogsten foredla innanbygds. Avhending ut over det som gjekk til bruksretten, galdt mest rundtømmer.
+. Tida etter 1930. Det året sette ålmenninga i gang eit større foredlingsanlegg ved Bismo, med sagbruk og høvleri. Frå da av har foredlinga  av tømmeret i all hovudsak foregått der.</onlyinclude>
 == Kongens ålmenning til 1726 ==
-Direkte omtale av Skjåk-ålmenninga kjenner vi til fyrst frå kjelder frå 1720-åra. I [[Leksikon:Matrikkel|matrikkelførearbeidet 1723]] er eigedomen omtala slik:
+I 1705 betaler gardbrukaren Kristen Marlo [[engeskatt]] for «Jøranstulen» (gnr. 162.1 Jørungstulen) som blir sagt å liggje «udi Almindingen».<ref>Riksarkivet: Futerekneskap for Gudbrandsdalen 1705.</ref> Dette er den tidlegast direkte omtalen av  Skjåk-ålmenninga som hittil er registrert i kjeldene.
+I [[Leksikon:Matrikkel|matrikkelførearbeidet 1723]] er eigedomen omtala slik:
 :«Nordherredsmarken med derudi beliggende fiskevand, Liavandet kaldet. Beliggende nordenfor Nordherredsbygden begge sider ælvene Aasten og Othen, ungefær 3 mile i længden, i dalene kaldet Aastdalen og Othdalen, i bredden frå fjelde til elven ungefær ½ fjerdings distanse paa hver side. Udi bemeldte almenning findes fornøden hustømmer til den del af prestegjældet som kaldes Nordherred, samt sagtømmer, som falder vanskelig at udvirke, dog af ringe kvalitet, saasom bemeldte skog for en stor del allerede er udhuggen, og har elles sognepresterne udi dette prestegjeld havt deres brug der sammesteds hidtindtil til husfornødenhed. Fiskevandet av ingen importance.»
@@ Linje 50: / Linje 60: @@
-=== Nye grender og sal av ålmenningsbruk ===
+=== Heimkjøpet 1798 ===
+I 1798 selde daverande eigar Bernt Anker ålmenninga til «Ole Mallaug, Sevald og Hans Spærstad, Lars Eriksen Andvord og med Intressentere, som ere alle Almuer i Schiagers Annex til Loms Præstegjeld», som det heiter i skøytet av i [[Leksikon:Pantebok|panteboka]] (22. januar 1798).<ref>[http://www.arkivverket.no/URN:tl_read?idx_id=10056&uid=ny&idx_side=-4  Panteboka på Digitalarkivet]</ref> (I andre avskrifter heiter det «Almuesmænd». Originalskøytet er gått tapt.)
+«Allmugen» var her identisk med gardbrukarane på dei om lag 140 matrikulerte bruka som da fanst i bygda, pluss den eine garden [[Andvord]] i Lom. Eigarlutane vart fastsette i [[Leksikon:Hudlag|huder og skinn]] i samsvar med matrikkelskylda på dei enkelte bruka, og innskota i kjøpesummen (i alt 2500 riksdalar) vart fastsette i forhold til dette.
+=== Nye grender ===
 {{thumb høyre|Nordre Bysjet i Skjaak.JPG|<small>Det tidlegare ålmenningsbruket Nørdre Bysjet (gnr. 148.1 Nyhus) i Skjåk. Truleg rydda tidleg på 1800-talet. Bruket vart kjøpt til sjølveige i 1929. I bakgrunnen, på andre sida av dalen, skimtast ålmenningsgrenda Jøingslia.</small>}}
-{{thumb høyre|Skoglund i Skjaak.JPG|<small>Bureisingsbruket Skoglund (gnr. 150.1 i Skjåk). Det vart rydda på ålmenningsgrunn frå 1922. Merk dreneringskanalen i framgrunnen. Det var eit fellestiltak for fleire bureisingsbruk som vart oppdyrka samstundes i dette opphavlege myrlendet.</small>}}Nyryddinga skaut fart mot slutten av 1700-talet og byrjinga av 1800-åra. Nye grender av plassbruk kom til i Jøingslia og [[Billingsdalen]]. (Sjå døme på plasskontrakter [[Kjeldearkiv:Husmannskontrakter, Skjåk Almenning 1804| her.]]) Mot slutten av 1800-talet byrja ålmenninga å selje ein og annan av dei gamle husmannsplassane til sjølveige. Eit nytt, bruksrettsorientert ålmenningsstyre sette frå 1915 i gang sal i større omfang av ålmenningsplassar i Jøingslia og andre stader.  Dette vekte motstand blant ein del av eigarane, og vart kjelde til strid i fleire tiår frametter. Det same galdt [[Bureising|bureisinga]] som tok til fyrst i 1920-åra, og som i tida fram til 1945 skapte 24 nye bruk i ålmenninga.
+Nyryddinga skaut fart mot slutten av 1700-talet og byrjinga av 1800-åra. Nye grender av plassbruk kom til i Jøingslia og [[Billingsdalen]]. (Sjå døme på plasskontrakter [[Kjeldearkiv:Husmannskontrakter, Skjåk Almenning 1804| her.]]) Dei fyrste plassfolka vi kjenner til i Jøingslia, er Hans Kristensen og Ragnhild Larsdotter i Skryu (gnr. 141.1). Hans var stemna for forlikskommisjonen av ålmenningseigarane i 1804, sjå det inngåtte forliket [[Kjeldearkiv:Husmannskontrakter, Skjåk Almenning 1804#4de_af_Hans_Christensenher|her]]. Det same året og frå den same samanhengen er den fyrste billingsdølen kjend, Ola Persen Heggjabotn ([[Forbergs-Ola]])(sjå forliket frå 1804 [[Kjeldearkiv:Husmannskontrakter, Skjåk Almenning 1804#3_af_Ole_Pedersen_Hegebotten|her]].) Men ved inngangen til Billingsdalen var Øyberget rydda allereie på 1700-talet, og var eit av dei bruka som Bernt Anker selde til sjølveige i 1790-åra.
@@ Linje 80: / Linje 96: @@
 === Begynnande kraftutbygging ===
+Under fyrste verdskrigen byrja elektrisitetsutbygginga i Skjåk. Ålmenninga var sterkt involvert i arbeidet i nært samvirke med kommunen, mellom anna likeverdig part med kommunen i Skjåk kraftselskap. Ålmenningsstyret garanterte for større lån til kraftselskapet, noko som elles førde til sterk strid da tidene vart dårlegare. Det var konkrete planar for utbygging av Høgfossen, og ålmenninga var villig til å overlate denne vederlagsfritt til kommunen. Tidlegare haddedei stilt  Åstrafossen til disposisjon til same formål. Arbeidet i Høgfossen vart sett i gang med mellom anna tilsetjing av ingeniør og bygging av ingeniørbustad i Øyberget. For å skaffe kraft til denne ei større utbygging av Høgfossen vart kraftverket i Aura bygd. Det stod ferdig og gav ljos til større delar av bygda  i februar 1920. Av ulike grunnar kom derimot ikkje Høgfossen til å bli utbygd før på 2000-talet.
-Under fyrste verdskrigen byrja elektrisitetsutbygginga i Skjåk. Ålmenninga var sterkt involvert i arbeidet i nært samvirke med kommunen, mellom anna likeverdig part med kommunen i Skjåk kraftselskap. Ålmenningsstyret garanterte for større lån til kraftselskapet, noko som elles førde til sterk strid da tidene vart dårlegare. Det var konkrete planar for utbygging av Høgfossen, og ålmenninga var villig til å overlate denne vederlagsfritt til kommunen. Tidlegare haddedei stilt  Åstrafossen til disposisjon til same formål. Arbeidet i Høgfossen vart sett i gang med mellom anna tilsetjing av ingeniør og bygging av ingeniørbustad i Øyberget. For å skaffe kraft til denne ei større utbygging av Høgfossen vart kraftverket i Aura bygd. Det stod ferdig og gav ljos til større delar av bygda  i februar 1920. Av ulike grunnar kom derimot ikkje Høgfossen til å bli utbygd før på 2000-talet.
+=== Sal av ålmenningsbruk og bureising ===
+{{thumb høyre|Skoglund i Skjaak.JPG|<small>Bureisingsbruket Skoglund (gnr. 150.1 i Skjåk). Det vart rydda på ålmenningsgrunn frå 1922. Merk dreneringskanalen i framgrunnen. Det var eit fellestiltak for fleire bureisingsbruk som vart oppdyrka samstundes i dette opphavlege myrlendet.</small>}}Mot slutten av 1800-talet byrja ålmenninga å selje ein og annan av dei gamle husmannsplassane til sjølveige. Eit nytt, bruksrettsorientert ålmenningsstyre sette frå 1915 i gang sal i større omfang av ålmenningsplassar i Jøingslia og andre stader.  Dette vekte motstand blant ein del av eigarane, og vart kjelde til strid i fleire tiår frametter. Det same galdt [[Bureising|bureisinga]] som tok til fyrst i 1920-åra, og som i tida fram til 1945 skapte 24 nye bruk i ålmenninga.
 == Frå 1930 til i dag ==